Habu̱ ma gi tini te hutsʼi

Habu̱ ma dä xiʼi te hutsʼi

Nuꞌu̱ yä ntꞌani o̱tꞌe rꞌa yä jäꞌi

Nuꞌu̱ yä ntꞌani o̱tꞌe rꞌa yä jäꞌi

Aparte de rä mänä ꞌne yä tsatsa, ¿jabu̱ te mä nꞌa bi zi yä israelita?

Durante nuꞌu̱ 40 yä je̱ya bi mꞌu̱i yä israelita ha yä yꞌotꞌä hai, rä Zi Dada Jeoba bi umbäbi rä mänä pa bi zi (Éx. 16:35). Pe ꞌnehe, yo mꞌiki bi umbäbi yä tsatsa pa bi zi (Éx. 16:​12, 13; Núm. 11:31). Pe ha nuꞌu̱ yä yꞌotꞌä ꞌmatha bi ñꞌo, zäi ge yä israelita bi dini märꞌa yä ñhuni pa bi zi mäske hingä xa ndunthi.

Rꞌabu̱ rä Zi Dada Jeoba bi zitsꞌi yä israelita ha rꞌa yä luga pa bi za bi ntsaya. Ha nuꞌu̱ yä lugaꞌu̱, nuꞌu̱ bi dini rä dehe ꞌne märꞌa yä ñhuni (Núm. 10:33). Nꞌa de nuꞌu̱ yä luga habu̱ bi ntsaya yä israelita, mi fädi ngu Elim. Rä Mäkä Tꞌofo mää ge ha nunä luga mi ja 12 yä po̱tꞌhe ꞌne 70 yä ꞌmahi. Fädi ge nuya yä ꞌmahi mi uni yä fruta (Éx. 15:27). Rä mfistꞌofo Plants of the Bible mää ge nuya yä ꞌmahi «gehnä rä planta mänꞌa uni rä fruta ha nuya yä yꞌotꞌä hai. [ . . . ] Umbäbi rä fruta, rä aseite ꞌne habu̱ dä ntaki yä jäꞌi».

Tal vez yä israelita ꞌnehe bi ntsaya ha nꞌa rä luga mähotho näꞌä fädi mäpaya ngu Farán. Nunä luga kohi ha wadi de Farán. a Nꞌa rä mfistꞌofo rä thuhu Discovering the World of the Bible mää ge nunä wadi o hñe «pe̱ꞌtsi 81 yä milla [130 km] rä maa. Gehnä rä hñe mänꞌa xa mähotho ꞌne mänꞌa xä maa de gatꞌho nuꞌu̱ märꞌa yä hñe fädi ha Sinaí». Nunä mfistꞌofo sigi enä: «Toꞌo dä biaha 28 yä milla [45 km] dende ha näꞌä rä luga habu̱ tso̱ni nunä hñe, ja nꞌa rä luga xa mähotho fädi ngu rä oasis de Farán habu̱ ꞌmai ndunthi yä ꞌmahi. Nunä luga mide 3 yä milla [4,8 km] rä maa, ꞌne kohi ha 2.000 pies [610 m] sobre el nivel del mar; nunä luga tꞌembäbi rä Edén del Sinaí. Dende mäyaꞌmu̱ nuꞌu̱ yä mꞌotho yä ꞌmahi bi ja ha nunä luga, xä kadi xi ndunthi yä jäꞌi po nuꞌu̱ yä fruta uni».

Yä ꞌmahi ko yä fruta nuꞌu̱ bi ja ha rä luga fädi ngu rä oasis de Farán

Nuꞌmu̱ yä israelita bi bo̱ni de Egipto, bi hñätsꞌi rä arinä, yä däta mohi habu̱ dä pantꞌi rä arinä, ꞌne tal vez bi hñätsꞌi rä aseite ꞌne märꞌa yä semilla, pe zäi ge nguntꞌä bi dege ꞌne himbi durabi ndunthi. ꞌNehe bi zitsꞌi yä de̱ti, yä ndämfri ꞌne mä ndunthi yä mboꞌni (Éx. 12:​34-39). Pe koꞌmu̱ yä israelita bi rꞌani ha yä yꞌotꞌä hai, zäi ge rꞌabu̱ bi hyoki rꞌa de nuyu̱ yä mboꞌni pa bi zi, o zäi ge rꞌaa bi du mä ꞌñuu. ꞌNehe, tal vez yä israelita bi hyo rꞌa de nuya yä mboꞌni pa bi umbäbi de gä ofrenda Jeoba, o asta bi ofresebi nuꞌu̱ yä hyate zidada (Hech. 7:​39-43). b Pe mäske njabu̱, yä israelita bi sigi bi ꞌñehe yä de̱ti ꞌne yä ndämfri. Di pädihu̱ njabu̱ po näꞌä bi xipäbi rä Zi Dada Jeoba yä israelita nuꞌmu̱ himbi yꞌo̱te nuꞌu̱ yä mhända. Näꞌä bi ꞌñembäbiꞌu̱: «Po 40 yä je̱ya ri bätsihu̱ ma dä zo̱ho̱ dä mfayꞌo ha yä yꞌotꞌä ꞌmatha» (Núm. 14:33). Ja ngu di handihu̱, nuꞌu̱ mi fayꞌo hänge zäi ge rꞌabu̱ mi tsi rä ꞌma ꞌne rä ngo̱. Pe zäi ge rꞌabu̱ himi huapäbi nunä ñhuni, ngeꞌä ngu mi hñu miyon yä israelita nuꞌu̱ bi ñꞌo durante 40 yä je̱ya ha yä yꞌotꞌä ꞌmatha. c

¿Habu̱ bä ha rä dehe ꞌne rä ñhuni yä israelita pa bi umbäbi nuꞌu̱ yä mboꞌni mi zii? d Mäske myä yꞌotꞌä hai habu̱ bi ñꞌo yä israelita, ha näꞌä rä tiempoꞌä tal vez mänꞌa mi ꞌuäi ꞌne mi ja te dä zi yä mboꞌni. Ha näꞌä rä däta mfistꞌofo de gä imbestigasio rä thuhu Perspicacia para comprender las Escrituras, habu̱ enä «Arabia», mää ge o̱tꞌe 3.500 yä je̱ya «ha nuꞌu̱ yä luga de Arabia mänꞌa mi ja rä dehe ke mäpaya». Nunä mfistꞌofo sigi enä: «Nuꞌu̱ yä däta hñe ja mäpaya ha nuyu̱ yä yꞌotꞌä hai, udi ge mäyaꞌmu̱ mi ja ndunthi rä dehe ora mi ꞌuäi ꞌne mi ja yä luga mähotho». Pe mäske njabu̱, ha näꞌä rä tiempoꞌä nuꞌu̱ yä ꞌmatha ꞌne ha nuꞌu̱ yä hñe, mi ja ꞌnehe ndunthi rä seka ꞌne asta mi uni rä ntsu (Deut. 8:​14-16). Hänge mu̱ rä Zi Dada Jeoba hinxä ja nꞌa rä milagro pa xä umbäbi rä dehe yä israelita, tanto nuyu̱ ngu nuꞌu̱ yä mboꞌni zäi ge xä du gatꞌho (Éx. 15:​22-25; 17:​1-6; Núm. 20:​2, 11).

Moisés bi xipäbi yä israelita ge rä Zi Dada Jeoba go geꞌä xki umbäbi rä mänä durante näꞌä rä tiempo bi ñꞌo ha yä yꞌotꞌä hai, pa njabu̱ nuꞌu̱ xä bädi ꞌne xä hyandi ge «yä jäꞌi hingä ma dä te ho̱nse̱ ko rä ñhuni, sino ko gatꞌho näꞌä po̱ni de rä ne rä Zi Dada Jeoba» (Deut. 8:3).

a Hyandi rä revista La Atalaya de rä 1 de mayo de 1992, yä nxii 24, 25.

b Rä Mäkä Tꞌofo mää ge nuꞌmu̱ yä israelita bi ñꞌo ha yä yꞌotꞌä ꞌmatha, yo mꞌiki bi hyo yä mboꞌni ꞌne bi ofresebi rä Zi Dada Jeoba: 1) nuꞌmu̱ Aarón ꞌne nuꞌu̱ yä tꞌu̱ bi thutsꞌi de gä majhä, ꞌne 2) nuꞌmu̱ bi tꞌo̱tꞌe rä ngo de rä Pascua. Nuya yo mꞌiki no̱ni rä Mäkä Tꞌofo, bi thogi ha näꞌä rä je̱ya 1512 antes de rä era común nuꞌmu̱ xki thogi ngu nꞌa nje̱ya de xki bo̱ni yä israelita de Egipto (Lev. 8:14–9:24; Núm. 9:​1-5).

c Ora ya ma xä uadi nuꞌu̱ 40 yä je̱ya, yä israelita pe̱ꞌtsi te bi ntunkui nuꞌu̱ yä hnini habu̱ mi thogi. Koꞌmu̱ mi täte ha nuꞌu̱ yä tuhniꞌu̱, nuꞌu̱ mi rekoje ꞌne mi tsitsꞌi nuꞌu̱ yä ndämfri ꞌne märꞌa yä mboꞌni (Núm. 31:​32-34). Mäske njabu̱, nuꞌu̱ bi sigi bi zi rä mänä asta nuꞌmu̱ bi yu̱tꞌi ha näꞌä rä Hogä Hai bi umbäbi rä Zi Dada Jeoba (Jos. 5:​10-12).

d Rä Mäkä Tꞌofo hingi udi ge ꞌnehe yä mboꞌni bi zi rä mänä. Rä Zi Dada Jeoba bi ꞌñembäbi yä israelita ge dä goo ho̱nse̱ näꞌä rä mänä mi debe dä zi kada nꞌa rä jäꞌi (Éx. 16:​15, 16).