A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U Z

A

• Ab.

  Say tawag ed komaliman bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan koma-11 a bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Hulyo ya anggad kapegleyan na Agosto. Ag-itan asalambit ed Biblia; tinukoy labat itan bilang “komaliman bulan.” (Nu 33:38; Esd 7:9)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Abib.

  Say orihinal a tawag ed unonan bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan komapiton bulan na sekular a kalendaryo ra. Mankabaliksan itan na “Birdin Dawa” tan satan et manlapud kapegleyan na Marso ya anggad kapegleyan na Abril. Tinawag itan a Nisan kapawil na saray Judio manlapud Babilonia. (De 16:1)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Abubilya.

  Sakey a klase na manok a kaparparay malapati tan andukey so tepek to.

• Acaya.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, saya et ontutukoy ed probinsya na Roma ed abalaten na Gresya tan say Corinto so kabisera to. Sakop na Acaya so interon Peloponesia tan say walad sentron kabiangan na Gresya. (Gaw 18:12)​—Nengnengen so Apendise B13.

• Adar.

  Say tawag ed koma-12 bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan komanem a bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Pebrero ya anggad kapegleyan na Marso. (Es 3:7)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Agew na Pananakbong.

  Say sankaimportantian a masanton agew parad saray Israelita, a tatawagen met a Yom Kippur (nanlapud Hebreon salitan yohm hakkippurim, “agew na saray sakbong”), a gagawaen no Etanim 10. Diad saya labat ya agew na taon a say atagey a saserdote et onloloob ed Sankasantosan a pasen na tabernakulo, odino na templo diad saginonor. Ditan et iyaapay to so dala na saray bagat parad saray kasalanan to, saray kasalanan na arum a Levita, tan saray kasalanan na totoo. Satan so panaon na masanton pandaragup tan panag-ayunal, tan panaon met na sabaton, a saray totoo et agnayarin mankimey.​—Le 23:27, 28.

• Agew na Panangukom.

  Sakey ya espisipikon agew, odino peryodo na panaon, sano say Dios et mikuentaan ed partikular iran grupo, nasyon, odino ed katooan. Nayarin satan so panaon na pamatey ed saramay senentensiaan a manepeg ed ipapatey, odino say panangukom et mangiter na pankanawnawa ed arum pian niliktar tan nagamoran day bilay ya andi-anggaan. Tinukoy nen Jesu-Kristo tan saray apostol to so “Agew na Panangukom” diad arapen, ya aliwan saray mabilay labat so ukomen noagta pati saramay inatey la nensaman.​—Mat 12:36.

• Agmalinis; Marutak.

  Nayarin ontukoy ed inkarutak ed pisikal odino say panumlang ed saray ganggan nipaakar ed moral. Balet diad Biblia, sayan salita et maslak ya ontutukoy ed aliwan manepeg, odino marutak, unong ed Mosaikon Ganggan. (Le 5:2; 13:45; Mat 10:1, paimanod leksab; Gaw 10:14; Efe 5:5)​—Nengnengen so MALINIS.

• Agnaparaan a kaabigan.

  Say manunan ideya na Griegon salita parad saya et sakey a bengatlan makapaliket tan makapasagyat. Sayan salita et maslak ya uusaren pian tukoyen so regalon inter lapud kaabigan odino say maabig a paraan na panangiter. Sano say tutukoyen et say agnaparaan a kaabigan na Dios, dedeskribien na satan so regalo a mabunlok ya iiter na Dios, ya anggapoy aalagaren ton kasalat. Kanian, saya et panangipatnag na daakan a panangiter tan mabunlok a panangaro tan kaabigan na Dios ed totoo. Say Griegon termino et impatalos met bilang “pabor” tan “panangabobon.” Iiter itan ed sakey, aliwan lapud nansagpotan tan kanepegan to, noagta lapud samay angiter et pinakiwas na inkamabunlok to.​—2Co 6:1; Efe 1:7.

• Ahenho.

  Nanduruman klase na tanaman ya ampaipait so taway to balet ambalbalingit. Diad Biblia et inusar so ahenho  ed simbolikon paraan pian deskribien so aliwliwan epekto na imoralidad, pakaaripen, inkahustisya, tan apostasya. Diad Apocalipsis 8:11, say “ahenho” et ontutukoy ed ampait tan makasamal a bengatla.​—De 29:18; Pro 5:4; Jer 9:15; Am 5:7.

• Alabastro.

  Say tawag ed melag a pananginan na pabalingit, a say orihinal et gawad bato a naromog diad asingger ed Alabastron, Ehipto. Saratan a pananginan et kaslakan a melag so sangab to a nayarin puletan pian agnaibung so mabmablin pabalingit. Say mismon bato et kabkabat met ed tawag ya alabastro.​—Mar 14:3.

• Alamoth.

  Sakey a termino ed musika a mankabaliksay “Mamarikit; Kalangweran a Bibii,” a nayarin ontutukoy ed soprano a boses na kalangweran a bibii. Nayarin inusar itan pian naamtaan a say sakey a piyesa odino tanol na musika et atagey so tono to.​—1Aw 15:20; Sal 46:Superskripsion.

• Alfa tan Omega.

  Say tawag ed unaan tan unor a letra na Griegon alpabeto; amitlon inusar iratan a saniba diad Apocalipsis bilang titulo na Dios. Diad saratan a konteksto, sayan balikas et mankabaliksan na “say unaan tan say unor” tan “say gapo tan say sampot.”—Apo 1:8; 21:6; 22:13.

• Aloe.

  Saya et ontutukoy ed klase na kiew a panlalapuay bengatlan uusaren a pabalingit diad panaon na Biblia.​—Sal 45:8; Pro 7:17; Ka 4:14.

• Altar.

  Saya et gawad dalin, angkakabaleg a bato, impantatapewan iran bato, odino kiew a binalkot na metal a pangiyaapayan na saray bagat tan insenso diad panagdayew. Diad unonan kuarto na tabernakulo tan templo, walay melag a “balitok ya altar” a pangiyaapayan na insenso. Satan et gawad kiew a binalkot na balitok. Diad paway na templo, diad sular, et walay mas baleg a “gansan altar” parad saray bagat a popoolan. (Ex 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Ar 6:20; 2Aw 4:1; Luc 1:11)​—Nengnengen so Apendise B5 tan B8.

• Amen.

  “Ontan pa komon,” odino “segurado.” Saya et nanlapud Hebreon salitan aman, a kabaliksan toy “magmaliw a matoor, napanmatalkan.” Ibabaga so “Amen” pian abobonan so sakey a samba, pikakasi, odino sakey a balikas. Diad Apocalipsis, inusar itan bilang sakey a titulo nen Jesus.​—De 27:26; 1Aw 16:36; Apo 3:14.

• Anak na Dios.

  Sakey iyan balikas a walay isisimbolo to, ta say Manamalsa na amin a klase na bilay et anggapoy literal ya asawa to a mananak parad sikato. Sayan balikas et manunan ontutukoy ed si Jesu-Kristo pian ipanengneng a sikatoy pinalsa tan walaan na saray kualidad a miparad Dios, tan pian idanet a maapit so relasyon to ed Dios. Saya met so rason no akin ya uusaren iyan balikas ed saray anghel, tan ed inmunan too a si Adan. (Job 1:6; Luc 3:38) Saramay pipilien na Dios a magmaliw a tomatawir a kaiba na Anak ton si Jesu-Kristo et tatawagen met ya “ananak na Dios.” (Rom 8:14-17) Saray ukom ed Israel et tinawag met ya “ananak na Sankatagyan” lapud say posisyon da ed Israel et mangirerepresenta ed pananguley na Dios.​—Sal 82:6.

• Anak na too.

  Sakey iyan balikas a 80 danay a naromog ed Saray Ebanghelyo. Ontutukoy iya ed si Jesu-Kristo tan ipapanengneng na saya a diad panamegley na inkiyanak to et sikatoy nagmaliw a too tan aliwa labat ya espiritun pinalsa a nansulong na laman na too. Ipapanengneng met na sayan balikas a sumpalen nen Jesus so propesiya a walad Daniel 7:13, 14. Diad Hebreon Kasulatan, sayan balikas et inusar ed si Ezequiel tan Daniel, pian idanet so pandumaan na sarayan totoon pinagkasangiyan tan say Dios a Lapuan na mensahe ra.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Anak nen David.

  Sayan balikas et maslak ya ontutukoy ed si Jesus, a mangidadanet a sikato so Tomatawir na sipanan nipaakar ed Panarian, a sumpalen na sakey a manlapud linya na pamilya nen David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Ananak nen Aaron.

  Saray kailalakan na apo nen Levi a si Aaron, say pinilin sankaunaan ya atagey a saserdote diad Mosaikon Ganggan. Saray ananak nen Aaron et manlilingkor bilang saserdote diad tabernakulo tan diad templo.​—1Aw 23:28.

• Andi-lebadura.

  Ontutukoy iya ed tinapay ya anggapoy lebadura.​—De 16:3; Mar 14:12; 1Co 5:8.

• Anggapoy-baing a kagagawa.

  Nanlapud Griegon salita ya aselgeia, sakey a balikas a manutukoy ed saray gawa a seryoson onsusumlang ed saray ganggan na Dios tan pakapatnagan na anggapoy-baing odino  graben agpangingalngalep; say espiritu a mangipapanengneng na kaandiay respeto odino agpangingalngalep ni ingen ed autoridad, saray ganggan, tan estandarte. Ag-iya ontutukoy ed lingon kagagawa ya anlemew labat.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Anghel, saray.

  Nanlapud Hebreon salitan malakh tan Griegon salitan aggelos. Saratan a duan salita et literal a mankabaliksan na “mensahero” balet ipapatalos ya “anghel” sano ontutukoy ed saray espiritun mensahero. (Ge 16:7; 32:3; San 2:25; Apo 22:8) Saray anghel et makapanyarin espiritu ya abayag lan pinalsa na Dios antis a pinalsa so totoo. Tinukoy met ira ed Biblia bilang “masanton anghel,” “ananak na Dios,” tan “bitewen ed kabuasan.” (De 33:2; Job 1:6; 38:7) Ag-ira ginawa a walaay pakayarin mananak noagta pinalsa iran sansakey. Say bilang da et masulok a nilasus milyon. (Da 7:10) Ipapanengneng na Biblia a kada sakey ed sikara et walaan na ngaran tan personalidad, ingen ta sikaray mapaabeban agmangaawat na panagdayew, tan kaslakan ni ingen ed sikara et agda ipapaamta so ngaran da. (Ge 32:29; Luc 1:26; Apo 22:8, 9) Nanduruma so rangko ra tan iikdan ira na nanduruman betang, a manlilingkor ira diad arap na trono nen Jehova, mangipapasabi ra na saray mensahe to, onkikiwas ira parad saray lingkor nen Jehova diad dalin, mangidadapo ra na saray panangukom na Dios, tan onsusuporta ra ed panangipulong na maong a balita. (2Ar 19:35; Sal 34:7; Luc 1:30, 31; Apo 5:11; 14:6) Diad arapen et suportaan day Jesus ed pilaban to diad Armagedon.​—Apo 19:14, 15.

• Antikristo.

  Say Griegon termino parad saya et walaay duaran kabaliksan. Ontutukoy itan ed samay anti, odino sumpad, Kristo. Nayarin ontukoy met itan ed palson Kristo, samay onsasandi ed Kristo. Amin a totoo, organisasyon, odino grupo a mapalikdon mangibabaga ya irerepresenta ray Kristo odino ibabaga ran sikaray Mesias odino onsusumpa rad si Kristo tan ed saray disipulo to et manepeg a tawagen ya antikristo.​—1Jn 2:22.

• Apay a kakanen.

  Saraya et iyaapay a kaiba na saray apay a pandurungoan, apay a popoolan, tan apay parad kasalanan, tan no maminsan et iyaapay iraya ya anggapoy kaiba. Gagawaen iya bilang pamidbir ed saray bendisyon na Dios. Saray apay a kakanen et nayarin pinon arina, insanglil ya ilik, odino saray kurti-singsing a bibingka odino maimpis a tinapay.​—Le 2:1-15.

• Apay a pandurungoan.

  Bagat ya iyaapay ed si Jehova pian makapikareenan ed sikato. Say managdayew tan say sankaabungan to, say angibagat a saserdote, tan arum nin saserdote a manlilingkor so mandurungo ed satan. Diad satan et singa aawaten nen Jehova so ambalingit ya asewek na popoolan a taba. Say dala, a mangirerepresenta ed bilay, et iiter met ed sikato. Singano midudungo ed si Jehova iray saserdote tan saray managdayew, a mangipatnag na mareen a relasyon.​—Le 7:29, 32; De 27:7.

• Apay a popoolan.

  Bagat ya ayep a popoolan ed altar bilang interon apay parad Dios; anggapoy parte na ayep (kalakian a baka, kalakian a karnero, kalakian a kanding, palekpek, odino sibong a malapati) ya ikekera na managdayew.​—Ex 29:18; Le 6:9.

• Apay a tinapay.

  Labinduan tinapay ya inatado ed duara, a kada atado et impantatapewan so anemiran tinapay. Iiyan irayad tapew na lamisaan diad Masanto a kuarto na tabernakulo tan templo. Tatawagen met iya a “nantatapewan a tinapay.” Sayan apay ed Dios et sasalatan na balon tinapay kada Sabaton. Say tinapay ya eekalen et maslak a kakanen labat na saray saserdote. (2Aw 2:4; Mat 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Apay parad impakasumlang.

  Bagat parad saray kasalanan na sakey. Walay daiset a pidumaan na satan ed arum ya apay parad kasalanan ta diad panamegley na satan et niiter tan nipawil ed sakey a magbabawin nankasalanan iray kanepegan a naandid sikato lapud impankasalanan to tan sikatoy agla nadusa.​—Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Apay parad kasalanan.

  Sakey a bagat ya iyaapay parad agginagalan kasalanan ya agawaan lapud ag-inkaperpekto. Nanduruman ayayep so ibabagat, manlapud kalakian a baka ya anggad malapati, depende ed kipapasen tan situasyon na samay labay ton nasakbongan so kasalanan to.​—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

•  Apay parad pisasalamat.

  Sakey ya apay a pandurungoan a say gagala et pian idayew so Dios lapud saray itatarya to tan matoor a panangaro to. Say laman na ayep ya iyaapay tan say tinapay ya alebaduraan tan andi-lebadura et kakanen. Say laman et nepeg a kanen diad mismon agew na pangiyapay.​—2Aw 29:31.

• Apay ya iinumen.

  Panangiyapay na alak ya iyiibung ed altar tan iyaapay a kaiba na maslak iran apay. Inusar nen Pablo ed simbolikon paraan pian ibalikas so inkamabulos ton pausar parad panlingkor ed saray kapara ton Kristiano.​—Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

• Apay ya insipan.

  Boluntaryon apay a wala ray kabansag ton sipan.​—Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Apay ya ipapayapay.

  Sakey ya apay, a diad satan et iiyan na saserdote so lima to diad silong na saray lima na managdayew a mamebemben na bagat ya iyapay insan da ipayapay iratan; odino say mismon saserdote so mangipayapay na apay. Say irerepresenta na saya et say pangiyapay ed si Jehova na saray bagat.​—Le 7:30.

• Apis na pagew.

  Samay walad pagew na atagey a saserdote na Israel a wala ray akapeket a mablin bato tan isusulong to sano onloloob ed Masanto. Saya et tatawagen ya “apis na pagew a parad panangukom” lapud karga na satan so Urim tan Tumim, ya uusaren pian iparungtal iray panangukom nen Jehova. (Ex 28:15-30)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Apostasya.

  Say Griegon termino (apostasia) et nanlapud salitan literal a mankabaliksay “onalagey ya arawi ed.” Saya et mankabaliksan met na “itaynan, ikaindan, odino panrebelde.” Diad Kristianon Griegon Kasulatan, maslak ya inusar so “apostasya” pian tukoyen iramay sinmian ed tuan panagdayew.​—Pro 11:9; Gaw 21:21; 2Te 2:3.

• Apostol.

  Say manunan kabaliksan na sayan salita et “sakey ya imbaki,” tan inusar itan ed si Jesus tan saramay imbaki pian manlingkor ed arum. Maslak et inusar itan ed saramay disipulo a personal a pinili nen Jesus bilang grupo na 12 lalaki a tinuro.​—Mar 3:14; Gaw 14:14.

• Aram; Arameo.

  Kailalakan na anak nen Sem a si Aram a nanayam ed saray rehyon manlapud Kapalandeyan na Lebanon ya anggad Mesopotamia tan manlapud Kapalandeyan na Taurus diad amianen a palasur ed Damasco tan lampas ni ed abalaten. Sayan lugar a tatawagen ya Aram ed Hebreo et tinawag a Sirya diad saginonor, tan saray manaayam ditan et tinawag a Siryano.​—Ge 25:20; De 26:5; Os 12:12.

• Aramaiko.

  Sakey a Semitikon lenguahe a mipara ed Hebreo, a manguusar na parehon alpabeto. Saya et orihinal a sasalitaen na saray Arameo balet diad kaunoran et nagmaliw ya internasyonal a lenguahe ed negosyo tan komunikasyon diad empiryo na Asirya tan Babilonia. Saya met so opisyal a lenguahe ed uley na Empiryo na Persia. (Esd 4:7) Wala ray kabiangan na libron Esdras, Jeremias, tan Daniel a nisulat ed Aramaiko.​—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Areopago.

  Sakey ya atagey a pukdol ed Atenas, diad amianen-sagur na Acropolis. Ontan met so tawag ed konsilyo (korte) a mantitipon ditan. Si Pablo et inyakar ed Areopago na saray pilosopon Estoico tan Epicureo pian ipaliwawa toy pananisia to.​—Gaw 17:19.

• Arkanghel.

  Kabaliksan toy “pangulo na saray anghel.” Diad salitan Ingles ya “archangel,” say walad unaan ya “arch” et mankabaliksay “pangulo” odino “manunaan.” Sayan kabaliksan, pati say katuaan a diad Biblia et inusar so “arkanghel” a singular, so mangipapanengneng a wala labat so sakey ya arkanghel. Sinalambit na Biblia so ngaran na arkanghel, a sikatoy tinawag a Miguel.​—Da 12:1; Jud 9; Apo 12:7.

• Armagedon.

  Nanlapud Hebreon salitan Har Meghiddohn, a kabaliksan toy “Palandey na Megido.” Inusar iyan salita pian tukoyen so “guerra a nagawa ed baleg ya agew na Dios a Makapanyarin-amin,” a ditan et mantitipon iray “arari na interon dalin” pian milaban ed si Jehova. (Apo 16:14, 16; 19:11-21)​—Nengnengen so BALEG A KAIRAPAN.

• Aselgeia.​—

  Nengnengen so ANGGAPOY-BAING A KAGAGAWA.

• Asia.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, saya so tawag ed probinsya na Roma a kaibay bandad sagur a kabiangan na Turkey natan, pati saray isla ed baybay, a singa say Samos tan Patmos. Say kabisera na satan et say Efeso. (Gaw 20:16; Apo 1:4)​—Nengnengen so Apendise B13.

•  Astoret.

  Sakey a diosa na saray Canaanita nipaakar ed guerra tan panag-anak tan say asawa nen Baal.​—1Sa 7:3.

• Astrologo.

  Sakey a toon manaaral na saray galaw na agew, bulan, tan saray bitewen pian naamtaan iray nagawad arapen.​—Da 2:27; Mat 2:1.

• Atagey a pasen.

  Sakey a pasen a panagdayewan a kaslakan a walad toktok na pukdol, palandey, odino niyatagey a pasen a ginaway too. Anggaman saray atagey a pasen et uusaren no maminsan ed panagdayew ed Dios, maslak et uusaren iratan ed paganon panagdayew ed saray palson dirios.​—Nu 33:52; 1Ar 3:2; Jer 19:5.

• Atagey a saserdote.

  Diad Mosaikon Ganggan, saya so pangulon saserdote ya irerepresenta to ray totoo diad arapan na Dios tan idadaulo to ray arum a saserdote. Sikatoy tatawagen met a “manunan saserdote.” (2Aw 26:20; Esd 7:5) Sikato labat so nayarin onloob ed Sankasantosan, say sankadaleman a kuarto na tabernakulo tan templo. Gagawaen to labat itan diad tinaon ya Agew na Pananakbong. Si Jesu-Kristo et tinukoy met bilang “atagey a saserdote.”—Le 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

• Azazel.

  Sakey a ngaran ed Hebreo a nayarin mankabaliksan na “Kanding a Naandi.” Diad Agew na Pananakbong, say kanding ya apili parad Azazel et ibubulos ed kalawakan, a mangisisimbolo ya aawiten to ray kasalanan na nasyon diad apalabas a taon.​—Le 16:8, 10.

B

• Baal.

  Sakey a dios na saray Canaanita ya ipapasen ya akanggaway tawen tan mangiiter na uran tan dios na panag-anak. Inusar met so ngaran a “Baal” nipaakar ed saray lokal tan mas abeban dirios. Say Hebreon salita parad satan et mankabaliksay “Akanggawa; Katawan.”—1Ar 18:21; Rom 11:4.

• Bagat.

  Samay iyaapay ed Dios pian nibalikas so pisasalamat, bidbiren so kasalanan, tan nipawil so maabig a relasyon ed sikato. Manlapu lad si Abel, saray totoo et mangiyaapay la ed Dios na nanduruman boluntaryon bagat, kaiba la ray ayep, anggad kinaukolan itan na Mosaikon Ganggan. Saray bagat ya ayep et agla kaukolan kayarin inter nen Jesus so bilay to bilang perpekton bagat, balet saray Kristiano et mantutultuloy a mangiyaapay ed Dios na espiritual iran bagat.​—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10.

• Baleg a kairapan.

  Say Griegon salita parad “kairapan” et mangipapasabi na ideya a pakakagonigon odino paniirap a resulta na makapadesdes iran kipapasen. Sinalambit nen Jesus so anggapoy kaparan “baleg a kairapan” a nagawa ed Jerusalem tan nagkalalo la ed samay nagawa ed katooan sano sikatoy ‘onsabi a walaay gloria’ diad arapen. (Mat 24:21, 29-31) Deneskribe nen Pablo a sayan kairapan et matunong a gawa na Dios sumpad “saramay agda kabat so Dios tan ed saramay agmanguunor ed maong a balita” nipaakar ed si Jesu-Kristo. Ipapanengneng na Apocalipsis kapitulo 19 a si Jesus so mangidadaulo ed saray armada ed tawen pian milaban ed “atap ya ayep tan saray arari na dalin tan saray armada ra.” (2Te 1:6-8; Apo 19:11-21) “Sakey a baleg ya ulop” so nipanengneng ya akaliktar ed satan a kairapan. (Apo 7:9, 14)​—Nengnengen so ARMAGEDON.

• Balon bulan.

  Say unonan agew ed kada bulan na kalendaryo na saray Judio, a seselebraan da bilang agew parad pantitipon, piesta, tan pangiyapay na saray espisyal a bagat. Diad saginonor, satan ya agew et nagmaliw ya importantin piesta na interon nasyon, tan saray totoo et agnayarin mankimey.​—Nu 10:10; 2Aw 8:13; Col 2:16.

• Balsamo.

  Saya et ambalingit a larak tan yaket a manlalapud pigaran klase na tanaman tan kiew. Uusaren itan a pantambal tan pabalingit. Saray balsamo et mabmabli ed saray totoon taga Bukig.​—Gen 37:25; Jer 8:22.

• Bat.

  Panagsukat na likido a miparad manga 22 litro, unong ed saray nalmoan na saray arkeologo a langa ya akasulatan na satan a ngaran. Diad Biblia, kaslakan ed arum a panagsukat na amagan bengatla tan likido et ibabase ed sukat a bat. (1Ar 7:38; Eze 45:14)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Bato ed suyok.

  Say baton iiyan ed suyok na sakey a paalagey diad nansaipan na duaran padir pian ag-iratan onkusbo. Say manunan bato ed suyok so pundasyon a bato ed suyok; say malmalet a bato so pipilien parad saray pampublikon paalagey tan padir na syudad. Sayan salita  et uusaren diad simbolikon paraan parad inkiletneg na dalin, tan si Jesus et tinawag a “pinagkapundasyon a bato ed suyok” na Kristianon kongregasyon, a niyaliling ed sakey ya espiritual ya abung.​—Efe 2:20; Job 38:6.

• Baton gilingan.

  Sakey a malimpek a baton iiyan ed tapew na kaparis ton bato tan uusaren a panggiling ed saray bukel pian magmaliw ya arina. Diad pegley na samay walad leksab a bato et walay inyan a kiew a pangipatelekan na samay walad tapew a bato. Diad panaon na Biblia, saray gilingan et uusaren na saray bibii diad dakel a kaabungan. Lapud say tinapay a kakanen na pamilya ed kada agew et akadepende ed gilingan, isesebel na Mosaikon Ganggan so pangala ed satan odino say walad tapew a baton gilingan bilang garantiya ed utang. Saray mas baleg a gilingan a miparad satan so inkagawa ra et itetelek na ayayep.​—De 24:6; Mar 9:42.

• Bautismo; Bautismoan.

  Say salitan “bautismoan” et mankabaliksan na “ipalseb,” odino ilebleb ed danum. Imbaga nen Jesus a saray patumbok to et kaukolan a manpabautismo. Tutukoyen met na Kasulatan so impanbautismo nen Juan, say bautismo ed masanton espiritu, bautismo ed apoy, tan arum ni.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21.

• Beelzebub.

  Sakey a ngaran a manutukoy ed si Satanas, say prinsipe, odino manuley, na saray demonyo. Nayarin arum iyan tawag ed Baal-zebub, say Baal a dadayewen na saray Filisteo diad Ekron.​—2Ar 1:3; Mat 12:24.

• Bitewen ed kaagwan.

  Parehoy kabaliksan to ed “bitewen ed kabuasan.” Satan so unor a bitewen ya ompapaway diad bandad bukig antis ya ombutay so agew, kanian ipapaamta na satan so isabi na balon agew.​—Apo 22:16; 2Pe 1:19.

• Bitewen ed kabuasan.—

  Nengnengen so BITEWEN ED KAAGWAN.

• Boot.

  Sakey ed saray dakel a sakit na tanaman a papawalaen na saray fungus. Say boot a sinalambit ed Biblia et nayarin ontutukoy ed saray kolor-lati a matik ed sengeg odino bulong na tanaman.​—1Ar 8:37.

• Bul.

  Say tawag ed komawalon bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komaduan bulan na sekular a kalendaryo ra. Nanlapu itan ed salita a mankabaliksay “manbunga; mamawala” tan satan et manlapud kapegleyan na Oktubre ya anggad kapegleyan na Nobyembre. (1Ar 6:38)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Bulos a too; Bulos lan too.

  Legan na uley na Roma, say “bulos a too” et samay niyanak ya aliwan aripen, a walaan na amin a kanepegan bilang mibabaley. Balet say “bulos lan too” et samay imbulos ed inkaaripen. No pormal so pangibulos ed sakey a too, sikatoy magmaliw a mibabaley na Roma balet agnayarin nawalaay posisyon ed gobierno. No aliwan pormal so pangibulos ed sakey a too, sikatoy nibulos ed inkaaripen balet agnaikdan na amin a kanepegan bilang mibabaley.​—1Co 7:22.

• Buwitre.

  Sakey a klase na manok a mamangan na laman na inaatey ya ayep.

C

• Caldea; Caldeo, saray.

  Say tawag nensaman ed dalin tan totoo a walad niyabeban pasen diad abay na ilog Tigris tan Eufrates; diad saginonor et inusar itan pian tukoyen so amin a sakop na Babilonia tan saray totoo ditan. “Saray Caldeo” et ontutukoy met ed grupo na totoon edukado a manaaral na siensia, awaran, lenguahe, tan astronomya balet mibibiang met ed mahiko tan astrolohiya.​—Esd 5:12; Da 4:7; Gaw 7:4.

• Canaan.

  Apo nen Noe, tan komapat ya anak nen Ham. Say 11 a tribu a kapolian nen Canaan et nanayam diad rehyon a walad bandad bukig a Mediteraneo diad baetan na Ehipto tan Sirya. Satan a lugar et tinawag a “dalin na Canaan.” (Le 18:3; Gen 9:18; Gaw 13:19)​—Nengnengen so Apendise B4.

• Cesar.

  Ngaran na Romanon pamilya a nagmaliw a titulo na saray Romanon emperador. Saray ngaran a sinalambit ed Biblia et si Augusto, Tiberio, tan Claudio, tan anggano agsinalambit ditan so ngaran nen Nero, onaplika met itan ed sikato. Say “Cesar” et inusar met ed Kristianon Griegon Kasulatan pian irepresenta so autoridad na gobierno, odino say Estado.​—Mar 12:17; Gaw 25:12.

• Cor.

  Panagsukat na amagan bengatla tan likido. Mipara itan ed 220 litro, ya ibabase ed sukat a bat. (1Ar 5:11)​—Nengnengen so Apendise B14.

 D

• Dagon.

  Sakey a dios na saray Filisteo. Agnaseguro so nanlapuan na sayan salita, balet ibabaga na arum ya iskolar a mitukoyan itan ed Hebreon salitan dagh (sira).​—Uk 16:23; 1Sa 5:4.

• Dalan, say.

  Sayan balikas et inusar ed Kasulatan diad simbolikon paraan pian tukoyen so kiwas odino kagagawa ya aabobonan odino ag-aabobonan nen Jehova. Saramay nagmaliw a patumbok nen Jesu-Kristo et tinukoy a kabiangan na “Say Dalan,” salanti, tutumboken day dalan na kabibilay ya akasentrod pananisia ed si Jesu-Kristo, ya aaligen day alimbawa to.​—Gaw 19:9.

• Darik.

  Sakey a balitok a sinsilyo na saray Persiano a manbelat na 8.4 gramo. (1Aw 29:7)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Dayat na apoy.

  Sakey a simbolikon pasen a “manliob ed apoy tan asupre,” a deneskribe met bilang “komaduan ipapatey.” Saray agmagbabawin makasalanan, say Diablo, tan anggan say patey tan say Lubok (odino, Hades) et imbantak ditan. Lapud kaiba ditan imay sakey ya espiritun pinalsa tan say patey tan Hades, a saratan et agnapoolan, mapatnag a sayan dayat et sakey a simbolo na andi-anggaan a kadederal, aliwan andi-anggaan a panamairap.​—Apo 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Debosyon ed Dios.

  Panangigalang, panagdayew, tan panaglingkor ed si Jehova a Dios, tekep na panangipatnag na katooran ed inkasoberano to, odino kanepegan ton manuley, ed interon uniberso.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Decapolis.

  Sakey a grupo na saray syudad ed Gresya, a diad orihinal et tugyopen na samploran syudad (nanlapud Griegon salitan deka, a kabaliksan toy “samplora,” tan polis, “syudad”). Ontan met so tawag ed rehyon diad bukig na Dayat na Galilea tan Ilog Jordan, a kawalaan na maslak ed saratan a syudad. Saratan so sentro na kultura tan negosyo na saray Griego. Si Jesus et dinmalan ed sayan rehyon, balet anggapoy rekord a sikatoy binmisita ed dinanman ed sarayan syudad. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Nengnengen so Apendise A7 tan B10.

• Dedikasyon, masanton tanda na.

  Sakey a masileng a metal a gawad puron balitok a wala ray akaukit a salita diad Hebreo, a “Masanto si Jehova.” Satan et walad tapew na turbante na atagey a saserdote. (Ex 39:30)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Demonyo, saray.

  Saray agnanengneng a mauges ya espiritun pinalsa a walaan na mabiskeg a pakapanyari. Tinawag iran “saray anak na tuan Dios” diad Genesis 6:2 tan “saray anghel” diad Judas 6, tan ag-ira pinalsan mauges, noagta sikaray anghel a ginawa ray inkasikaran kabusol na Dios diad agda intulok ed sikato nen panaon nen Noe tan akila rad impanrebelde nen Satanas ed si Jehova.​—De 32:17; Luc 8:30; Gaw 16:16; San 2:19.

• Denario.

  Sakey a pilak a sinsilyo na saray Romano a manbelat na 3.85 gramo tan akaukit ditan so lupa na Cesar. Satan so upa ed sanagew a kimey na sakey a trabahador tan sinsilyon ibabayar ed “buis” a sisingilen na saray Romano ed saray Judio. (Mat 22:17; Luc 20:24)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Depa.

  Sakey a panagsukat ed kaaralem na danum, miparad 1.8 metro (6 piye). (Gaw 27:28)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Diablo.

  Sakey a ngaran nen Satanas diad Kristianon Griegon Kasulatan, a mankabaliksay “Managpauges.” Si Satanas et tinawag a Diablo lapud sikatoy sankamanunaan a managpauges tan palson manag-akusa ed si Jehova, ed maabig a salita To, tan ed masanton ngaran To.​—Mat 4:1; Jn 8:44; Apo 12:9.

• Direktor.

  Diad saray Salmo, say Hebreon termino ya inusar parad saya et nayarin ontutukoy ed samay sakey a mangiyuuksoy na saray kansion tan mangididirehi na pangansion ed saratan, mangipapasal ed saray managkansion a Levita, tan mangidadaulo ni ingen ed panagkansion tan panagtogtog diad saray okasyon. Saray arum a patalos et angusar na terminon “manunan managtogtog” odino “direktor na musika.”—Sal 4:Superskripsion; 5:Superskripsion.

• Dondon.

  Samay ibabayar pian nibulos ed impakarel, dusa, paniirap, kasalanan, odino anggan ed obligasyon. Saya et agnaynay ya ontutukoy ed kuarta. (Isa 43:3) Say dondon et kakaukolanen ed nanduruman situasyon. Singa bilang, amin a panguloan ya anak a laki odino kalakian ya ayep diad Israel et kayarian nen Jehova, tan nakaukolan a bayaran so dondon, odino say  bili na panondon, pian nibulos ira ed panaglingkor ed si Jehova. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) No say ag-abantayan tan mamuno a kalakian a baka et akapatey na too, samay akankayarian et kerewan na dondon pian sikatoy nibulos ed sentensian patey. (Ex 21:29, 30) Balet, agnayari mangawat na dondon parad sakey a ginagala toy mamatey. (Nu 35:31) Say sankaimportantian et ipapabitar na Biblia so dondon ya imbayar nen Kristo diad panamegley na impatey to pian saray matulok a totoo et nibulos ed kasalanan tan patey.​—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Drakma.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, sayan salita et ontutukoy ed pilak a sinsilyo na saray Griego, a diad saman et manbelat na 3.4 gramo. Diad Hebreon Kasulatan, walay tinukoy a balitok a drakma diad panaon na saray Persiano a kasimbangan na darik. (Ne 7:70; Mat 17:24)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Duron, saray.

  Saraya et onaalis-alis ed arum a pasen ya agaylay karakel da. Ipapasen irayan malinis a kakanen diad Mosaikon Ganggan. Saray agaylay karakel a duron a manguupot ed amin a nadadalanan da, a pansesengegan na baleg a kadederal, et ipapasen a salot.​—Ex 10:14; Mat 3:4.

E

• Ebanghelisador.

  Managpulong na maong a balita; mensahero na maong a bengatla.

• Edom.

  Sananey nin ngaran nen Esau ya anak nen Isaac. Saray kailalakan nen Esau (Edom) et nanayam ed Seir, say mapalandey a rehyon ed baetan na Inatey a Dayat tan Gulpo na Aqaba. Tinawag itan ya Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Nengnengen so Apendise B3 tan B4.

• Efa.

  Say sukat na amagan bengatla tan say mismon panagkargaan, ya uusaren a pansukat na ilik. Mipara itan ed panagsukat na likido a bat, kanian satan et manga 22 litro. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Efod.

  Singa epron ya isusulong na saray saserdote. Say atagey a saserdote et mansusulong na espisyal ya efod, a diad tapew na satan et akaiyan so apis na pagew a walaay 12 mablin bato. (Ex 28:4, 6)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Efraim.

  Say ngaran na komaduan anak a laki nen Jose; diad saginonor, saya so inngaran ed sakey ed saray tribu na Israel. Kayarin naapag so panarian na Israel, say Efraim, a sankaprominentian a tribu, so angirepresenta ed interon samploran-tribu a panarian.​—Ge 41:52; Jer 7:15.

• Elul.

  Say tawag ed koma-6 a bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say koma-12 bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Agosto ya anggad kapegleyan na Setyembre. (Ne 6:15)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Epicureo, saray pilosopon.

  Saray papatumbok na Griegon pilosopo a si Epicureo (341-270 B.C.E.). Say pilosopiya ra et akasentro ed ideyan say panliket na sakey a too so manunan gagala ed bilay.​—Gaw 17:18.

• Eskriba.

  Sakey a managkopya na Hebreon Kasulatan. Diad panaon nen Jesus, ontutukoy iya ed sakey a grupo na lalakin marunong ed Ganggan. Agda aawaten si Jesus.​—Esd 7:6, paimanod leksab; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Espelta.

  Sakey ya abeban klase na trigo (Triticum spelta), a saray iyan to et agmainomay ya onsian ed taep.​—Ex 9:32.

• Espiritismo.

  Say pananisia a saray espiritu na inaatey a totoo et mantultuloy a mabilay anggan inatey lay pisikal a laman da tan makapitongtong odino mitotongtong ira ed saray mabilay, nagkalalo la ed panamegley na sakey a too (sakey ya espiritista) a sarasarag dan kontrolen. Say Griegon salita parad “mibibiang ed espiritismo” et pharmakia, a say literal a kabaliksan to et “panagdruga.” Inkonekta iya ed espiritismo lapud uusaren nensaman so druga pian makapanggawa na panagsalamangka diad panamegley na pakayari na saray demonyo.​—Gal 5:20; Apo 21:8.

• Espiritista.

  Sakey a mangibabagan sarag toy mitongtong ed inaatey.​—Le 20:27; De 18:10-12; 2Ar 21:6.

• Espiritu.

  Say Hebreon salitan ruach tan say Griegon salitan pneuma a mabetbet ya ipapatalos ya “espiritu” et pigapigaray kabaliksan to. Amin iratan et agnanengneng na too balet napatnagan a walay onkukurang a puersa. Uusaren so Hebreo tan Griegon salita pian tukoyen so (1) dagem, (2) aktibon puersa na bilay na saray pinalsa ed dalin, (3) puersan mamapakiwas  ed sakey a too a manlalapud puso to pian ibalikas odino gawaen iray bengatla, (4) impuyan iran balikas a manlalapud sakey ya agnanengneng, (5) saray espiritun persona, tan (6) say aktibon puersa, odino masanton espiritu na Dios.​—Ex 35:21; Sal 104:29; Mat 12:43, paimanod leksab; Luc 11:13.

• Etanim.

  Say tawag ed komapiton bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say unonan bulan na sekular a kalendaryo ra. Satan et manlapud kapegleyan na Setyembre ya anggad kapegleyan na Oktubre. Kapawil na saray Judio manlapud Babilonia, tinawag itan a Tishri. (1Ar 8:2)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Etiopia.

  Sakey a nasyon nensaman ed abalaten na Ehipto. Sakop na satan so walad abalaten a parte na Ehipto natan tan say bandad amianen a kapalduan parte na Sudan natan. No maminsan, sayan balikas et uusaren parad Hebreon salita a “Cus.”​—Es 1:1.

• Eufrates.

  Say sankarukeyan tan sankaimportantian ya ilog na abalaten-sagur ya Asia, tan sakey ed saray duaran manunan ilog ed Mesopotamia. Inmunan sinalambit itan diad Genesis 2:14 bilang sakey ed saray apatiran ilog na Eden. Satan et mabetbet a tatawagen ya “Ilog.” (Ge 31:21) Satan so amianen a ketegan na dalin ya inter ed Israel. (Ge 15:18; Apo 16:12)​—Nengnengen so Apendise B2.

• Eunoko.

  Say literal a kabaliksan na saya et sakey a lakin kinapon. Saray ontan a lalaki et kaslakan a tuturoen ed palasyo na ari bilang managlingkor odino manag-asikaso ed reyna tan ed saray onkokomaduan asawa na ari. Tutukoyen met na saya so sakey a laki, ya aliwan literal ya eunoko, noagta sakey ya opisyal a naikdan na betang diad palasyo na ari. Inusar met itan ed simbolikon paraan parad ‘eunoko parad Panarian,’ samay sakey a walaan na kontrol ed sarili to pian sikatoy sigpot a makapanlingkor ed Dios.​—Mat 19:12; Es 2:15; Gaw 8:27.

F

• Faraon.

  Titulo na saray arari na Ehipto. Limaran faraon so binitla ed Biblia (Sisak, So, Tirhaka, Neco, tan Hofra), balet say arum et agbinitlay ngaran da, kaiba iramay akidenengan nen Abraham, Moises, tan Jose.​—Ex 15:4; Rom 9:17.

• Fariseo.

  Sakey a prominentin sekta na Judaismo nen inmunan siglo C.E. Ag-ira nanlapud pamilya na saray saserdote, balet estrikto dan uunoren so Ganggan anggad sankamelagan a detalye, tan ipapasen dan ontan met kaimportante iray abangonan a tradisyon. (Mat 23:23) Agda labay so antokaman ya impluensya na Griegon kultura, tan bilang iskolar na Ganggan tan saray tradisyon, baleg so autoridad da ed saray totoo. (Mat 23:2-6) Arum ed sikara et membro met na Sanhedrin. Lanang dan kokontraen si Jesus nipaakar ed panagngilin na Sabaton, saray tradisyon, tan say pililimog tod saray makasalanan tan managsingil na buis. Say arum et nagmaliw a Kristiano, a singa si Saulo na Tarso.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luc 6:2; Gaw 26:5.

• Filistia; Filisteo, saray.

  Dalin ed abalaten a baybay na Israel a tinawag a Filistia. Saramay nanlapud Creta a nanayam ditan et tinawag a Filisteo. Tinalo ira nen David, balet nansiansia ran independente tan mabetbet iran milalaban ed Israel. (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Nengnengen so Apendise B4.

G

• Ganggan.

  Sano akasulat ed baleg a letra, saya et mabetbet ya ontutukoy ed balanglan Mosaikon Ganggan odino ed unonan limaran libro na Biblia. Sano akasulat ed melag a letra, nayarin ontukoy itan ed saray ganggan a walad Mosaikon Ganggan odino ed sakey a prinsipyo na ganggan.​—Nu 15:16; De 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Garantiya.

  Sakey a personal a kayarian ya iiter na akautang ed akautangan to bilang garantiya a bayaran toy utang to. Diad Mosaikon Ganggan et wala ray totontonen nipaakar ed saray garantiya pian naprotektaan iray mairap-bilay tan saray andiay pakayarin totoo na nasyon.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Garseta.

  Sakey a klase na manok a kaparparay sea gull. Diad Ingles, gull.

• Gazela.

  Sakey a melag ya ayep a kaparparay ulsa tan mabatik. Andukey so saklor to tan kinmawet.

• Gehenna.

  Say Griegon ngaran parad Lawak nen Hinom, a walad abalaten-sagur na Jerusalem nensaman. (Jer 7:31) Impropesiya a satan a pasen et napano na saray atakatak a bangkay. (Jer 7:32; 19:6) Anggapoy  ebidensya a saray ayep odino totoo et ibabantak ed Gehenna pian poolan a mabilay odino pairapen ditan. Kanian sayan pasen et agnayarin mangisimbolo ed sakey ya agnanengneng a pasen a saray kamarerwa na totoo et andi-anggaan a papairapen ed panamegley na literal ya apoy. Imbes, say Gehenna et inusar nen Jesus tan saray disipulo to bilang simbolo na andi-anggaan a dusa a “komaduan ipapatey,” salanti, andi-anggaan a kadederal.​—Apo 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  Simbang a manbelat na 0.57 gramo. Saya et kasimbangan na 1/20 siklo. (Le 27:25)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Gilead.

  Saya et manunan ontutukoy ed mabunan pasen diad bukig na Ilog Jordan ya anggad amianen tan abalaten na Lawak na Jabok. No maminsan et uusaren itan pian tukoyen so interon teritorya na saray Israelita diad bukig na Jordan, a ditan manaayam iray tribu nen Ruben, Gad, tan say kapaldua na tribu nen Manases. (Nu 32:1; Jos 12:2; 2Ar 10:33)​—Nengnengen so Apendise B4.

• Gittith.

  Sakey a termino ed musika ya agseguradoy kabaliksan to, anggaman nayarin nanlapu itan ed Hebreon salitan gath. Panisiaan na arum a nayarin sakey itan a musika ya ontutukoy ed saray kansion a nipaakar ed panaggaway alak, lapud say tutukoyen na gath et panagpespesan na ubas.​—Sal 81:Superskripsion.

• Granada.

  Sakey a prutas, a say kurti to et singa mansanas tan walaan na korona. Anawet so ubak to tan napno itan na singa angkekelag a kapsula a matabotabol, a kada kapsula et walay melag a bukel a kolor de-rosa odino ambalanga. Wala ray dekorasyon a singa prutas a granada diad saloy na kolor asul ya andiay-taklay a latop na atagey a saserdote tan diad ulo na saray lusek a Jakin tan Boaz a walad arap na templo.​—Ex 28:34; Nu 13:23; 1Ar 7:18.

• Griego.

  Say lenguahe na saray totoo ed Gresya; ontan met, samay sakey a niyanak ed Gresya odino say pamilya to et nanlapu ditan. Diad Kristianon Griegon Kasulatan et malaknab so inkausar na sayan salita, ya ontutukoy ed amin a totoon aliwan Judio odino ed saramay naimpluensyaan na Griegon lenguahe tan kultura.​—Joe 3:6; Jn 12:20.

• Guardia na Emperador.

  Sakey a grupo na saray Romanon sundalo ya impasen a man-guardia ed emperador na Roma. Sarayan guardia et nagmaliw a mabiskeg a puersa ed politika, a nayarian dan suportaan odino ekalen ed posisyon so sakey ya emperador.​—Fil 1:13.

H

• Hades.

  Sakey a Griegon salita a say kapetekan tod Hebreo et “Sheol.” Impatalos itan a “Lubok” (baleg a letra), pian natalosan ya ontutukoy itan ed lubok na katooan.​—Nengnengen so LUBOK.

• Hebreo.

  Sakey a tawag ya unonan inusar ed si Abram (Abraham), pian sikatoy nibiig ed saray Amoreo a kaabay dan nasyon. Insan inusar itan pian tukoyen iray kailalakan nen Abraham diad apo ton si Jacob ontan met ed lenguahe ra. Diad panaon nen Jesus, say Hebreon lenguahe et alaokan na dakel iran salitan Aramaiko tan satan so lenguahen inusar nen Kristo tan saray disipulo to.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Gaw 26:14.

• Hermes.

  Sakey a dios na saray Griego; anak nen Zeus. Diad Listra, si Pablo et tinawag dan Hermes a sankanonot da imay betang na sayan dios bilang mensahero na saray dirios tan say dios na karunongan ed panagsalita.​—Gaw 14:12.

• Herodes.

  Say ngaran na pamilya na sakey a dinastiya a tinuro na Roma a manuley ed saray Judio. Si Herodes a Makapanyari et kabkabat diad impangipaalagey to lamet na templo ed Jerusalem tan diad impangiganggan ton pateyen iray ugugaw lapud labay ton ompatey si Jesus. (Mat 2:16; Luc 1:5) Si Herodes Arquelao tan Herodes Antipas, ya ananak nen Herodes a Makapanyari, et tinuron manuley ed saray lugar a nasasakopan na ama ra. (Mat 2:22) Si Antipas et sakey a tetrarka, a kabkabat ed tawag ya “ari,” a nanuley legan na talora tan kapalduan taon a ministeryo nen Kristo tan anggad samay panaon a sasaknapen na Gawa kapitulo 12. (Mar 6:14-17; Luc 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Gaw 4:27; 13:1) Kayari na satan, si Herodes Agripa I, ya apo nen Herodes a Makapanyari, et pinatey na anghel na Dios kayari na antikey a panaon na impanuley to. (Gaw 12:1-6, 18-23) Say anak ton si Herodes Agripa II so sinmalat ed sikato tan nanuley anggad panaon na impanrebelde na  saray Judio ed Roma.​—Gaw 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herodes, saray kapartido na.

  Sikaray kabkabat met bilang Herodiano. Sakey iran partido na saray nasyonalista a manusuportad saray gagala ed politika na pamilyan Herodes diad panuuley da bilang tinuro na Roma. Arum ed saray Saduceo et nayarin kabiangan ed sayan partido. Saray Herodiano et akikasakey ed saray Fariseo ya onsumpad si Jesus.​—Mar 3:6.

• Heron.

  Sakey a klase na manok a kaparparay dulakak.

• Higgaion.

  Sakey a termino ed panangidirehi na musika. Diad Salmo 9:16, say impangusar ed sayan salita et nayarin mankabaliksan na balanglan pormal tan abebay tonon arpa a totogtogen bilang panangisalet odino pormal ya itunda pian makapandalepdep.

• Hin.

  Panagsukat na likido tan say panagkargaan na satan. Mipara itan ed 3.67 litro. (Ex 29:40)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Hisopo.

  Sakey a tanaman ya angkekelag iray sanga tan bulong to, ya uusaren ed pangiwalsik na dala odino danum diad saray seremonya a panaglinis. Posible a saya imay tanaman a marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Say inusar ed Juan 19:29 et nayarin samay marjoram ya impeket ed sakey a sanga odino sakey a klase na tanaman a sorghum (Sorghum vulgare), lapud walaan iya na andukey a sanga a nayarin iyan ditan so esponghan intalem ed anakseng ya alak tan indelnet ed sungot nen Jesus.​—Ex 12:22; Sal 51:7.

• Homer.

  Panagsukat na amagan bengatla a miparad cor. Ibabase itan ed sukat a bat tan miparad 220 litro. (Le 27:16)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Horeb; Palandey Horeb.

  Say mapalandey a rehyon ed paliber na Palandey Sinai. Sananey nin tawag ed Palandey Sinai. (Ex 3:1; De 5:2)​—Nengnengen so Apendise B3.

• Hurnoan.

  Uusaren iya parad pangibiig ed saray mina odino parad panagtunaw na metal; uusaren met iya pian lutoen iray minoldin banga tan arum nin seramika. Diad panaon na Biblia, saray hurnoan et gawad laryo odino bato. Say hurnoan a panlulutoan na banga tan seramika tan dena et tatawagen a palbaan.​—Ge 15:17; Da 3:17; Apo 9:2.

I

• Idolo; Idolatriya.

  Say idolo et sakey ya imahen, a representasyon na sakey a bengatla, balanglan tua odino imahinasyon, a nayarin uusaren na totoo ed panagdayew. Say idolatriya et panangigalang, panangaro, panagdayew, odino sobran panamabli ed sakey ya idolo.​—Sal 115:4, paimanod leksab; Gaw 17:16; 1Co 10:14.

• Ilirico.

  Sakey a probinsya na Roma ed amianen-sagur na Gresya. Si Pablo et nambiahe anggad sayan pasen legan na ministeryo to, balet ag-asalambit no kasin sikatoy nampulong ed Ilirico odino akasabi labat ditan. (Rom 15:19)​—Nengnengen so Apendise B13.

• Impuyan; Pinuyanan.

  Ontutukoy ed kualidad odino kipapasen a say sakey a too et pinakiwas na espiritun manlalapud sakey a makapanyari, odino say sakey a bengatla et pinawala diad panangiwanwan na satan met ya espiritu. No nanlapu itan ed si Jehova, say resulta et sakey a panangiyabawag odino sulsulat a nibagan salita na Dios.

• Inkasanto; Masanto.

  Say kualidad a sipor lan walad si Jehova; sakey a kipapasen na sigpot a kalinisan ed moral tan inkasagrado. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Pro 9:10; Isa 6:3) Sano ontutukoy ed saray totoo (Ex 19:6; 2Ar 4:9), ayayep (Nu 18:17), bengatla (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), pasen (Ex 3:5; Isa 27:13), peryodo na panaon (Ex 16:23; Le 25:12), tan saray kimey (Ex 36:4), say orihinal a Hebreon salita parad satan et mangipapasabi na ideyan akabiig, agnaapag, odino apasanto parad Dios a masanto; sakey a kipapasen na pagmaliw a biig parad panaglingkor ed si Jehova. Diad Kristianon Griegon Kasulatan, saray salitan impatalos a “masanto” tan “inkasanto” et parehon mankabaliksan na nibiig parad Dios. Inusar met irayan salita pian tukoyen so kalinisan ed kondukta na sakey a too.​—Mar 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Inkatunong.

  Diad Kasulatan, ontutukoy iya ed no antoy duga unong ed estandarte na Dios nipaakar ed duga tan aliwa.​—Ge 15:6; De 6:25; Pro 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Inkibantak.

  Say puersaan a pamataynan ed niyanakan a dalin odino ayaman, a maslak ya igaganggan na saray managsakop. Say Hebreon salita parad satan et mankabaliksan na “itaynan.” Saray Israelita  et amiduan akaeksperiensya na inkibantak. Say amianen a samploran-tribun panarian et imbantak na saray Asiryano, tan diad saginonor, say abalaten a duaran-tribun panarian et imbantak na saray taga Babilonia. Saray akeraan ed sarayan nibantak et pinapawil ed dalin da diad uley nen Ciro ya ari na Persia.​—2Ar 17:6; 24:16; Esd 6:21.

• Insenso.

  Nanlalaok ya ambalingit iran yaket tan saray balsamo a kalkalnan napopoolan, a mamapawalay ambalbalingit ya angob. Say espisyal ya insenso, ya impanlalaokan so apatiran klase na pampabalingit, et uusaren diad tabernakulo tan diad templo. Popoolan itan no kabuasan tan labi diad altar na insenso a walad Masanton pasen, tan diad Agew na Pananakbong et popoolan itan diad loob na Sankasantosan a pasen. Isisimbolo na satan iray aabobonan na Dios a pikakasi na saray lingkor to. Ag-itan kakaukolanen ed saray Kristiano.​—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Apo 5:8.

• Integridad.

  Kaibad kabaliksan na saya so pagmaliw a maptek, andiay pakabalawan, matunong, tan andiay kasalanan. Balet, say integridad et aglabat ontutukoy ed panggaway duga. Satan et pagmaliw a nagnap ed moral odino pakawalaan na interon puson debosyon ed Dios.

• Ismay.

  Saya et kolor-dapol ya ambelat a metal tan main-inomay a natunaw, tan kaslakan ya uusaren a pabelat ed banwit odino iket a panagsigay tan parad sakob.

• Israel.

  Say ngaran ya inter na Dios ed si Jacob. Inusar itan ed saginonor pian tukoyen so amin a kailalakan to, diad anggan anton panaon. Saray kailalakan na 12 lalaki ya ananak nen Jacob et mabetbet a tatawagen a saray ananak na Israel, say sankaabungan na Israel, saray totoo (lalaki) na Israel, odino saray Israelita. Inusar met so ngaran ya Israel parad samploran-tribu ya amianen a panarian a sinmian ed abalaten a panarian, tan diad saginonor et inusar itan parad saray nilanaan a Kristiano, “say Israel na Dios.”—Gal 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

• Isumlang; Impakasumlang.

  Say agpangunor ed sakey a ganggan; say agpanguunor ed sakey a ganggan. Diad Biblia, miparay kabaliksan na satan ed “kasalanan.”—Sal 51:3; Rom 5:14.

J

• Jacob.

  Anak nen Isaac tan Rebeca. Diad saginonor et Israel so inngaran na Dios ed sikato, tan sikatoy nagmaliw a patriarka na totoo na Israel (tinawag met ira ya Israelita tan diad saginonor et saray Judio). Sikatoy ama na 12 ananak a lalaki, a saraya tan saray kailalakan da et nagmaliw a 12 tribu na nasyon na Israel. Say ngaran a Jacob et nantultuloy ya inusar parad nasyon odino totoo na Israel.​—Ge 32:28; Mat 22:32.

• Jakal.

  Sakey a klase na atap ya aso ya andukey so sungot to tan mabagobagoy ikol to tan kaparpara na kuyangen.

• Jedutun.

  Sakey a termino ya agseguradoy kabaliksan to a walad saray superskripsion na Salmo 39, 62, tan 77. Sarayan superskripsion et nayarin instruksion parad pangansion na salmo, a pakaamtaan no anton estilo na musika odino no antoy inusar ya instrumento ed satan. Walay sakey a Levitan managtogtog a manngaran na Jedutun, kanian sayan estilo odino instrumento et nayarin ontutukoy ed sikato odino ed saray ananak to.

• Jehova.

  Say kabkabat a Pangasinan a patalos na Tetragrammaton (say apatiran Hebreon letra parad personal a ngaran na Dios), a masulok a 7,000 danay a naromog ed sayan patalos.​—Nengnengen so Apendise A4 tan A5.

• Jehova a Dios na saray armada.

  Ipapanengneng na sayan balikas so pakayari na Manuley na uniberso, a mangidadaulo ed baleg iran puersa na saray espiritun pinalsa.​—Sal 103:20, 21; Isa 1:24; Jer 32:17, 18; Rom 9:29.

• Jubileo.

  Kada koma-50 taon, manlapud inloob na Israel diad Insipan a Dalin. Say dalin et agnepeg a dalusan legay taon na Jubileo, tan nepeg ya ibulos iray ariripen a Hebreo. Saray tawir a dalin ya inlako et nepeg ya ipawil. Sirin, say Jubileo et sakey a piesta ed interon taon, sakey a taon na kibulos a mangipapawil ed nasyon na Israel diad datin kipapasen to sanen inletneg itan na Dios.​—Le 25:10.

• Juda.

  Komapat ya anak nen Jacob ed asawa ton si Lea. Diad samay propesiya nen Jacob sanen magano lan ompatey, impasakbay to a walay sakey a makapadinayew tan permanentin manuley a manlapud linya na pamilya nen Juda. Si Jesus, bilang  sakey a too, et nanlapud kailalakan nen Juda. Say ngaran a Juda et ontutukoy met ed tribu tan diad saginonor et diad panarian ya inngaran ed si Juda. Deneskribe so Juda bilang say abalaten a panarian tan tutugyopen na saray Israelitan tribu na Juda tan Benjamin tan kaiba iray saserdote tan saray Levita. Sakop na Juda so abalaten a parte na dalin a kaibay Jerusalem tan say templo.​—Ge 29:35; 49:10; 1Ar 4:20; Heb 7:14.

• Judio.

  Say tawag ed sakey a toon kabiangan ed tribu na Juda kayarin nagba so samploran tribu a panarian na Israel. (2Ar 16:6) Kayari na inkibantak ed Babilonia, inusar itan pian tukoyen iray Israelitan nanlapud nanduruman tribu a pinmawil ed Israel. (Esd 4:12) Diad saginonor, inusar itan ed interon mundo pian nibiig iray Israelita ed saray nasyon na Gentil. (Es 3:6) Inusar met itan nen apostol Pablo ed simbolikon paraan sanen imbaga ton say nasyon a nanlapuan et ag-importante diad Kristianon kongregasyon.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

K

• Kaaralman.

  Nanlapud Griegon salitan abyssos, a mankabaliksan na “araldalem a maong” odino “agnatukor, anggapoy anggaan.” Inusar itan ed Kristianon Griegon Kasulatan pian tukoyen so sakey a pasen odino samay walad kipapasen ya akulong. Kaibad satan so lubok balet aliwan satan labat so tutukoyen to.​—Luc 8:31; Rom 10:7; Apo 20:3.

• Kab.

  Panagsukat na amagan bengatla a miparad 1.22 litro, ya ibabase ed sukat a bat. (2Ar 6:25)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Kaban na sipanan.

  Say kaban a gawad kiew na acacia tan binalkot na balitok, ya inyan ed Sankasantosan a pasen na tabernakulo tan diad saginonor et diad Sankasantosan a pasen na templo ya impaalagey nen Solomon. Walaan itan na sakob a gawad puron balitok, a diad tapew et walay nanarapan a duaran kerubin. Say manunan karga na satan et say duaran tapyas na bato ya akasulatan na Samploran Ganggan. (De 31:26; 1Ar 6:19; Heb 9:4)​—Nengnengen so Apendise B5 tan B8.

• Kakaplo.

  Say kakaplo, odino 10 porsiento, ya iiter odino ibabayar bilang buis, nagkalalo la parad panagdayew. (Mal 3:10; De 26:12; Mat 23:23) Diad Mosaikon Ganggan, say kakaplo na produktoy dalin tan say kakaplo na onaarum a baka tan pulok et tinaon ya iiter ed saray Levita pian nasuportaan ira. Saray Levita et mangiiter met na kakaplo ed saray saserdoten nanlapud pamilya nen Aaron pian nasuportaan ira. Wala met ni ray arum ya iiter a kakaplo. Say panangiter na kakaplo et agkakaukolanen ed saray Kristiano.

• Kalawakan.

  Sayan salita ya inusar ed Biblia et aglabat ontutukoy ed mabuer a desierto noagta diad pasen ya agpanaayaman tan anggapoy tanem, a maslak et mabato tan anggapoy danum a nayarin walaan met na saray panagpastolan.​—Jer 23:10; Mar 1:4.

• Kamarerwa.

  Say kaslakan a patalos na Hebreon salita a nephesh tan say Griegon salita a psykhe. No aralen so inkausar na sarayan termino ed Biblia, ompatnag a saraya et manunan ontutukoy ed (1) totoo, (2) ayayep, odino (3) bilay na too odino ayep. (Ge 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20; ontan met iray paimanod leksab.) Anggaman say “kamarerwa” et uusaren nipaakar ed dakel a relihyoson ideya, ipapanengneng na Biblia a say nephesh tan psykhe, no nipaakar ed saray pinalsa ed dalin, et nabembenan, nanengneng, tan ompatey. Diad sayan patalos, saratan ya orihinal a lenguahen salita et maslak ya impatalos unong ed kabaliksan da ed kada konteksto, ya angusar na saray terminon “bilay,” “pinalsa,” “too,” odino sakey a pronoun (singa say “ak” parad “kamarerwak”). Diad kaslakan, say alternatibon patalos a “kamarerwa” et iiyan ed paimanod leksab. Sano inusar so salitan “kamarerwa,” balanglan diad teksto odino diad paimanod leksab, nepeg a talosan itan unong ed eksplinasyon ed tagey. Sano say tutukoyen et samay gagawaen na sakey diad interon kamarerwa to, say kabaliksan na satan et gagawaen to itan ed interon puso odino interon bilay to. (De 6:5; Mat 22:37) Diad arum a konteksto, saramay salitan inusar ed orihinal a lenguahe et nayarin ontukoy ed pilalek odino ed ganas a mangan na sakey a mabilay a pinalsa. Nayarin ontukoy met iratan ed inatey a too odino bangkay.​—Nu 6:6; Pro 23:2; Isa 56:11; Ag 2:13.

• Kansion na Saramay Ontatatdang.

  Say superskripsion na Salmo 120-134. Anggaman  nandurumay iisipen a kabaliksan na sayan balikas, dakel so manisia a sarayan 15 salmo et kinansion na maliket iran managdayew ya Israelita legan iran “ontatatdang” ed Jerusalem, a walad atagey a pasen diad kapalandeyan na Juda, pian makaatendi rad taloran baleg a tinaon a piesta a seselebraan ditan.

• Kapalandeyan na Lebanon.

  Sakey ed saray duaran kapalandeyan diad dalin na Lebanon. Say kapalandeyan na Lebanon et walad sagur, tan say kapalandeyan na Anti-Lebanon et walad bukig. Diad baetan na saratan et walay andukey tan mabunan lawak. Say leksab na kapalandeyan na Lebanon et asingsingger ed baybay na Mediteraneo, tan saray toktok na saratan et manlapud 1,800 ya anggad 2,100 a metro (6,000 ya anggad 7,000 piye) so kaatagey da. Nensaman, say Lebanon et napno na saray atataragey a kiew a sedro, a mabmabli so pangasaliw ed saratan na saray akapaliber a nasyon. (De 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Nengnengen so Apendise B7.

• Kapartido na Herodes, saray.—

  Nengnengen so HERODES; SARAY KAPARTIDO NA.

• Karangan.

  Sukat na karukey a manlapud sampot na tangan anggad sampot na kiking sano akaunat so lima. No ibase ed kasiko a 44.5 sentimetro (17.5 pulgada), say sankarangan et 22.2 sentimetro (8.75 pulgada). (Ex 28:16; 1Sa 17:4)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Kargaan na ngalab, saray.

  Saraya et gawad balitok, pilak, odino gansa ya uusaren ed tabernakulo tan templo pian poolan iray insenso tan ekalen iray ngalab ed altar a pangiyaapayan tan saray apoolan a pabilo ed balitok a lamparaan. Saya et tatawagen met a panagkargaan na insenso.​—Ex 37:23; 2Aw 26:19; Heb 9:4.

• Karwahe.

  Luganan a duaray dalig to ya iguguyor na kabayo tan manunan uusaren ed guerra.​—Ex 14:23; Uk 4:13; Gaw 8:28.

• Kasia.

  Produkto na ubak na kiew a kasia (Cinnamomum cassia), a kaparparay kiew a sinamon. Say kasia et uusaren a pampabalingit tan ilalaok ed masanton larak a panaglana. (Ex 30:24; Sal 45:8; Eze 27:19)

• Kasiko.

  Sukat na karukey manlapud siko anggad nguro na pegley a gamet. Say maslak ya uusaren na saray Israelita et say kasiko a miparad 44.5 sentimetro (17.5 pulgada), balet manguusar met ira na mas baleg a kasiko a mas andukey na sakey dakulap, a manga 51.8 sentimetro (20.4 pulgada). (Ge 6:15; Luc 12:25)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Katat a panagkargaay alak.

  Saya et gawad katat na ayep, a singa say kanding odino karnero. Say alak et iiyan ed balon katat a panagkargaan. Saya et ompipinat legan ya ombabayag so alak lapud mamapawala itan na gas a carbon dioxide. Balet say daan tan matalker lan katat et mainomay ya ompilat.​—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Kating.

  Sakey a graben sakit ed baog, odino katat. Diad Kasulatan, say kating et aglabat ontutukoy ed samay sakit a kating ya amta tayo natan, ta aliwa labat a saray totoo so nayarin apektaen na satan noagta pati saray kawes tan abung.​—Le 14:54, 55; Luc 5:12.

• Kaunoran a parte na sistema na mundo.

  Say peryodo na panaon a mansumpal ed anggaan na sistema na mundo, odino saray nagagawa, ya uuleyan nen Satanas. Kabansag na satan so panaon na kiwawala nen Kristo. Diad panangidirehi nen Jesus, saray anghel et “ibiig da iray mauges manlapud saray matunong” tan deralen da ra. (Mat 13:40-42, 49) Interesado iray disipulo nen Jesus ed isabi na “kaunoran a parte na sistema na mundo.” (Mat 24:3) Antis a pinmawil ed tawen si Jesus, insipan tod saray papatumbok to a sikatoy walad sikara anggad satan a panaon.​—Mat 28:20.

• Kaunoran iran agew.

  Sayan balikas et inusar ed propesiya na Biblia pian tukoyen so panaon sano saray makatantandan ebento et makasabi lad kapantokan. (Eze 38:16; Da 10:14; Gaw 2:17) Depende ed propesiya, nayarin sakey iyan peryodo na panaon a saknapen toy pigara odino dakel a taon. Say kaslakan ya impangusar na Biblia ed sayan termino et samay nipaakar ed “kaunoran iran agew” na sayan sistema na mundo, legan na agnanengneng a kiwawala nen Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Kemos.

  Say manunan dios na saray Moabita.​—1Ar 11:33.

• Kerubin, saray.

  Saray anghel ya atagey so rangko ra tan walaan na espisyal iran betang. Duma ira ed saray serapin.​—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

•  Kiew na bilay.

  Sakey a kiew diad hardin na Eden. Ag-ibabaga na Biblia a say bunga na satan et makapangiter na bilay; imbes, irerepresenta na satan so garantiya na Dios a nawalaan na bilay ya andi-anggaan iramay abuloyan ton mangan na bunga na satan.​—Ge 2:9; 3:22.

• Kiew na pikakabat ed maong tan mauges.

  Sakey a kiew ed hardin na Eden ya inusar na Dios bilang simbolo na kanepegan ton mangiletneg na saray estandarte parad totoo nipaakar ed no antoy “maong” tan no antoy “mauges.”—Ge 2:9, 17.

• Kikioli.

  Say ibangon manlapud patey, say kioli ed bilay. Say Griegon salitan anastasis et literal a mankabaliksay “ibangon; iyalagey.” Siamera so sinalambit ed Biblia a pinaoli, kaiba lay impamaoli nen Jehova a Dios ed si Jesus. Anggaman saray arum et apaoli diad panamegley nen Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, tan Pablo, sarayan milagro et malinew a lapud pakayari na Dios. Say kioli ed dalin na “saray matunong tan saray agmatunong” et kaukolan pian nasumpal so gagala na Dios. (Gaw 24:15) Sinalambit met na Biblia so kioli ed tawen, a tinawag a “masakbay” odino “unonan” kioli, ya ontutukoy ed saray nilanaan na espiritu ya agagi nen Jesus.​—Fil 3:11, paimanod leksab; Apo 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.

• Kislev.

  Say tawag ed komasiam a bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komatlon bulan na sekular a kalendaryo ra, kapawil da manlapud Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Nobyembre ya anggad kapegleyan na Disyembre. (Ne 1:1; Zac 7:1)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Kiwawala.

  Diad arum a konteksto ed Kristianon Griegon Kasulatan, sayan salita et manideskribe ed kiwawala nen Jesu-Kristo bilang ari manlapud samay panaon na agnanengneng ya inkitrono to bilang Mesianikon Ari ya anggad kaunoran iran agew na sayan sistema na mundo. Say kiwawala nen Kristo et aliwan basta labat sikatoy onsabi insan onalis a tampol; imbes, saknapen na satan so sakey a nigeter a peryodo na panaon.​—Mat 24:3.

• Kongregasyon.

  Sakey a grupo na totoon nantitipon parad sakey a gagala odino kimey. Diad Hebreon Kasulatan, maslak ya ontutukoy itan ed nasyon na Israel. Diad Kristianon Griegon Kasulatan, ontutukoy itan ed saray kongregasyon na saray Kristiano balet mas mabetbet ya ontutukoy itan ed interon Kristianon kongregasyon.​—1Ar 8:22; Gaw 9:31; Rom 16:5.

• Korales.

  Sakey a bengatlan anawet, a singa bato, a manlalapud saray pukel na angkekelag ya ayep ed dayat. Naromog itan diad dayat, a nandurumay kolor da, a walay ambalanga, amputi, tan andeket. Diad Ambalangan Dayat so pakaromogan na dakdakel a korales. Diad panaon na Biblia, say ambalangan korales et mabmabli tan gagawaen a parakep tan dekorasyon.​—Pro 8:11.

• Kormoran.

  Sakey a klase na manok a manadagit na sira tan makalangoy a singa pato.

• Kristiano.

  Say nanlapud Dios a pananawag ed saray papatumbok nen Jesu-Kristo.​—Gaw 11:26; 26:28.

• Kristo.

  Say titulo nen Jesus, a nanlapud Griegon salitan Khristos, a say kapetekan tod Hebreon salita et impatalos a “Mesias,” odino “Sakey a Nilanaan.”—Mat 1:16; Jn 1:41.

• Kulos.

  Ontutukoy ed lawak odino ed aagusan na danum a maslak et amaga likud labat no mamauran; sayan salita et nayari met ya ontukoy ed mismon danum ya onaagus. Arum a kulos et manlalapud saray subol kanian agnanaekatan. Saya et tutukoyen a “lawak” diad arum a konteksto.​—Ge 26:19; Nu 34:5; De 8:7; 1Ar 18:5; Job 6:15.

• Kurtina.

  Saya et gawad marakdakep ya abel ya aburdaan na saray kerubin tan satan so walad baetan na Masanto tan Sankasantosan a pasen na tabernakulo tan templo. (Ex 26:31; 2Aw 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Kuyangen.

  Sakey ya ayep a singa aso ya antikey iray sali to, angkakabaleg iray layag to, tan mabagobagoy ikol to, tan saya et kabkabat ed inkasilib to.

L

• Lanaan.

  Say literal a kabaliksan na saya et puyokan odino kalboan na larak so sakey a too odino bengatla. Say panaglana et mangisisimbolo a say sakey et nidedika parad espisyal a panaglingkor. Diad Kristianon Griegon Kasulatan, sayan salita et inusar met pian tukoyen so impangikalbo na masanton espiritu ed saramay pinili a walaay ilalo ed tawen.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21, paimanod leksab.

•  Lebadura.

  Say ilalaok ed masa odino ed saray likido pian onlebag iratan; nagkalalo lan ontutukoy iya ed parte na linmebag a masa ya iprepreserba pian usaren lamet. Maslak itan ya uusaren ed Biblia bilang simbolo na kasalanan tan kaugsan, tan uusaren met itan pian tukoyen so agnanengneng tan malaknab ya ibabaleg.​—Ex 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Lepta.

  Diad panaon na Kristianon Griegon Kasulatan, ontutukoy iya ed samay sankamelagan a gansa odino tanson sinsilyo na saray Judio. (Mar 12:42; Luc 21:2; saray paimanod leksab.)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Levi; Levita.

  Komatlon anak nen Jacob ed asawa ton si Lea; ontutukoy met itan ed tribu ya inngaran ed sikato. Say taloran ananak to so nagmaliw ya ama na taloran manunan grupo na saray Levita. No maminsan, say terminon “Levita” et ontutukoy ed interon tribu, balet maslak ya agkaibad satan iray saserdoten kabiangan ed pamilya nen Aaron. Say tribu nen Levi et ag-angawat na apag a dalin diad Insipan a Dalin balet inikdan ira na 48 syudad a walad loob na saray dalin ya inyapag ed arum a tribu.​—De 10:8; 1Aw 6:1; Heb 7:11.

• Leviatan.

  Sakey iyan ayep a maslak ya ontutukoy ed saray walad danum, a nayarin sakey a klase na pinalsa a manaayam ed danum. Diad Job 3:8 tan 41:1, nayarin ontutukoy itan ed buwaya odino arum nin balbaleg odino mabisbiskeg a pinalsan manaayam ed danum. Diad Salmo 104:26, nayarin ontutukoy itan ed sakey a klase na balyena. Inusar met itan diad simbolikon paraan tan ag-ontutukoy ed dinanman ya ayep.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Log.

  Say sankamelagan a panagsukat na likido a sinalambit ed Biblia. Diad Judion Talmud, deneskribe itan bilang 1/12 na sakey a hin, kanian based satan, say nakarga na log et 0.31 litro. (Le 14:10)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Lubok.

  Sano akasulat ed melag a letra, ontutukoy itan ed lubok na sakey a too; sano akasulat ed baleg a letra, ontutukoy itan ed lubok na katooan, a diad Hebreo et “Sheol” tan diad Griego et “Hades.” Deneskribe itan na Biblia bilang simbolikon pasen odino kipapasen a tinmunda lan amin so kimey tan anggapo lan balot so amta.​—Ge 47:30; Ec 9:10; Gaw 2:31.

• Lukot.

  Sakey ya andukey a pilyego na pergamino odino papiro, a diad arap labat so walay sulat, tan kaslakan ya ilulukot ed sakey a kiew. Say Kasulatan et insulat tan kinopya ed saray lukot, say kaslakan a klase na libron uusaren diad panaon ya isusulat so Biblia.​—Jer 36:4, 18, 23; Luc 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Lusek.

  Sakey a maptek a poste, odino arum nin miparad satan. Say arum et impaalagey pian nodnonoten iray makatantandan agawa ed apalabas. Wala ray lusek ya inusar ed templo tan ed arum nin istruktura ya impaalagey nen Solomon. Saray pagano et angipaalagey na saray sagradon lusek parad palson relihyon, tan no maminsan et mibibiang ed saya iray Israelita. (Uk 16:29; 1Ar 7:21; 14:23)​—Nengnengen so ULO NA LUSEK.

M

• Macedonia.

  Rehyon ed amianen na Gresya a nagmaliw a prominente diad uley nen Alejandro a Makapanyari (Alexander the Great) tan nansiansian independente anggad sinakop na saray Romano. Say Macedonia et sakey a probinsya ed Roma diad unaan ya imbisita nen apostol Pablo ed Europa. Amitlo itan a binisita nen Pablo. (Gaw 16:9)​—Nengnengen so Apendise B13.

• Mahalath.

  Sakey a termino a mapatnag a nipaakar ed musika, a naromog ed saray superskripsion na Salmo 53 tan 88. Nayarin mitukoyan itan ed Hebreon salita a mankabaliksay “onkapuy; mansakit,” a nayarin sakey itan a maermen a tono, a mitunosan ed maermen a mensahe na satan a duaran kansion.

• Mahistrado, saray.

  Diad uley na gobierno na Babilonia, saray mahistradon pulis et opisyal na saray nasasakopan a distrito a marunong ed ganggan tan walaay limitadon autoridad a mangukom. Diad saray kolonya na Roma, saray mahistrado et administrador na gobierno. Saray betang da et pansiansiaen so kareenan, kontrolen iray gagastosen, mangukom ed saray onsusumlang ed ganggan, tan iganggan so pangidapoy dusa.​—Da 3:2; Gaw 16:20.

• Makakatalos na pasingawey.

  Sakey a toon iikdan na Dios na pakatalos nipaakar ed linawa to, a nanenengneng tan natatalosan  to ray bengatlan agnanengneng na kaslakan a totoo. Say Hebreon salita et nanlapud salitan mankabaliksay “nanengneng,” balanglan literal odino simboliko. Onkokonsulta ed sikato iramay walaan na problema pian onkerew na makabat a simbawa.​—1Sa 9:9.

• Malcam.

  Nayarin sikato met si Molec, a manunan dios na saray Ammonita. (Sof 1:5)​—Nengnengen so MOLEC.

• Malinis.

  Diad Biblia, sayan salita et aglabat ontutukoy ed pisikal a kalinisan noagta ontutukoy met ed pamasiansia odino pangipawil ed sakey a kipapasen ya andian na matik, mantsa, tan anggapoy antokaman a bengatlan mandutak, onlaok, odino maneral diad moral odino espiritual a paraan. Diad Mosaikon Ganggan, tutukoyen na sayan salita so pagmaliw a malinis unong ed saray kakaukolanen na satan.​—Le 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Co 6:11.

• Mana.

  Say manunan kakanen na saray Israelita legan na 40 taon da diad kalawakan. Intarya itan nen Jehova. Diad mamilagron paraan, napapawala itan ed dalin diad dalem na linaew a kinabuasan likud labat no Sabaton. Sanen unaan itan ya anengneng na saray Israelita, inkuan da, “Anto itan?” odino, diad Hebreo et “man hu?” (Ex 16:13-15, 35) Diad arum a konteksto, tutukoyen itan bilang “naakan a nanlapud tawen” (Sal 78:24), “tinapay a nanlapud tawen” (Sal 105:40), tan “tinapay na saray makapanyari” (Sal 78:25). Tinukoy met nen Jesus so mana diad simbolikon paraan.​—Jn 6:49, 50.

• Managbantay.

  Samay manbabantay ed posiblin nagawan mauges ed saray totoo odino kayarian, a kaslakan et diad labi, tan samay mangiiter na sinyales no walay onsasabin peligro. Saray managbantay et maslak a walad saray padir na syudad tan saray tori pian nanengneng da iramay onsasabi antis irayan makaasingger. Say sakey a managbantay a sundalo et kaslakan a tatawagen a guardia odino bantay. Diad simbolikon paraan, saray propeta et manlilingkor bilang managbantay parad nasyon na Israel, a mangipapasakbay ed nagawan kadederal.​—2Ar 9:20; Eze 3:17.

• Managdamili.

  Managgawa na saray banga, plato, tan arum nin pananginan manlapud pitek. Say literal a kabaliksan na Hebreon salita parad managdamili et “managporma.” Say pakayari na managdamili ed pitek et mabetbet ya uusaren pian iyilustra so inkasoberano nen Jehova ed kada too tan ed saray nasyon.​—Isa 64:8; Rom 9:21.

• Managparles.

  Sakey a toon mangibabaga a walay abilidad ton amtaen iray nagawad arapen. Sinalambit ed Biblia ya ontan iray saserdoten mibibiang ed panagmahiko, saray espiritista, astrologo, tan arum ni.​—Le 19:31; De 18:11; Gaw 16:16.

• Manamegley.

  Samay mamepegley ed duaran dapag pian niwalay kareenan ed baetan da. Diad Kasulatan, si Moises so manamegley na Ganggan a sipanan tan si Jesus so manamegley na balon sipanan.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Manangasikaso.

  Sakey a laki a say manunan responsabilidad to et bantayan tan pastolan so kongregasyon. Say manunan ideya diad Griegon terminon episkopos et nipaakar ed panangasikaso pian manprotekta. Say terminon “manangasikaso” tan “matatken” (presbyteros) et ontutukoy ed parehon betang ed loob na Kristianon kongregasyon, a say “matatken” et mangipapatnag na maabig iran kualidad bilang sakey ya aturo, tan say “manangasikaso” et mangidadanet ed saray kimey a nepeg ton sumpalen.​—Gaw 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Manunan Manangitonton.

  Say Griegon salita parad saya et walaan na kabaliksan a “Manunan Lider.” Ontutukoy ed importantin betang nen Jesu-Kristo pian ibulos iray matoor a totoo ed makapatey iran epekto na kasalanan tan itonton ira ed bilay ya andi-anggaan.​—Gaw 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Manunan saserdote.

  Sananey a termino parad “atagey a saserdote” diad Hebreon Kasulatan. Diad Kristianon Griegon Kasulatan, mapatnag a say balikas a “manunan saserdote” et ontutukoy ed saray manunaan a lalakin manlilingkor bilang saserdote, a nayarin kaiba so siopaman ed saray atagey a saserdoten inekal ed posisyon tan saray ulo na 24 a grupo na saray saserdote.​—2Aw 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Maong a balita.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, saya et maong a balita nipaakar ed Panarian na Dios tan nipaakar ed kililiktar diad panamegley na pananisia  ed si Jesu-Kristo.​—Luc 4:18, 43; Gaw 5:42; Apo 14:6.

• Masanto.

  Say unona tan mas baleg a kuarto na tabernakulo odino templo, a midumaan ed samay sankadaleman a kuarto, say Sankasantosan. Diad tabernakulo, walad Masanto so balitok a kandelero, balitok ya altar na insenso, lamisaan na apay a tinapay, tan saray balitok a kagawaan; diad templo, wadtan so balitok ya altar, samploran balitok a kandelero, tan samploran lamisaan na apay a tinapay. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Nengnengen so Apendise B5 tan B8.

• Masanton espiritu.

  Saya et agnanengneng tan mamapabiskeg a puersa a pakukurangen na Dios pian sumpalen so gagala to. Satan et masanto lapud manlalapu itan ed si Jehova, a sankalinisan tan sankatunongan, tan lapud uusaren itan na Dios pian sumpalen no antoy masanto.​—Luc 1:35; Gaw 1:8.

• Maskil.

  Sakey a Hebreon termino ya agseguradoy kabaliksan to a naromog ed superskripsion na 13 salmo. Nayarin mankabaliksan itan na “tula a pannodnonotan.” Iisipen na arum a mitukoyan ed saya so kabaliksan na sakey a salitan kapara na satan ya impatalos a ‘manlingkor a walaay pakatebek.’—2Aw 30:22; Sal 32:Superskripsion.

• Matatken; Masiken.

  Sakey a lakin maedad la, balet diad Kasulatan, sikatoy manunan walaan na autoridad tan responsabilidad diad sakey a komunidad odino nasyon. Inusar met iyan salita diad libron Apocalipsis pian tukoyen iray pinalsa ed tawen. Say Griegon salitan presbyteros et ipapatalos a “matatken” no ontutukoy itan ed saramay walaay responsabilidad a mangidaulo ed kongregasyon.​—Ex 4:29; Pro 31:23; 1Ti 5:17; Apo 4:4.

• Matoor a panangaro.

  Kaslakan ya impatalos manlapud Hebreon salita a chesedh, ya ontutukoy ed aro a pinakiwas na integridad, katooran, tan malet a relasyon. Maslak et uusaren itan nipaakar ed panangaro na Dios ed totoo, balet ontutukoy met itan ed panangaro na totoo ed sakey tan sakey.​—Ex 34:6; Ru 3:10.

• Mauges, samay.

  Sakey a tawag ed si Satanas a Diablo, ya onsusumpad Dios tan saray matunong ya estandarte to.​—Mat 6:13; 1Jn 5:19.

• Medo, saray; Media.

  Saray totoo a nanlapud kailalakan nen Madai ya anak nen Jafet; nanayam iraya ed kapalandeyan na Iran, diad patar iran pasen ditan, a satan et nagmaliw a bansan Media. Saray Medo et akikasakey ed Babilonia pian taloen so Asirya. Diad saman a panaon, say Persia et sakey a probinsya na Media, balet nanrebelde si Ciro tan naniba so Media tan Persia pian magmaliw ya Empiryo na Medo-Persia, tan tinalo na saya so Empiryo na Neo-Babilonia nen 539 B.C.E. Nen Pentecostes 33 C.E. et wala ray Medo a wadman ed Jerusalem. (Da 5:28, 31; Gaw 2:9)​—Nengnengen so Apendise B9.

• Merodac.

  Say manunan dios ed syudad na Babilonia. Sanen say ari na Babilonia tan managgaway ganggan a si Hammurabi et ginawa ton kabisera na Babilonia so syudad na Babilonia, si Merodac (odino, Marduk) et nagmaliw a prominente, kanian naandi so dakel ya akaunan dirios tan sikatoy nagmaliw a manunan dios ed limog na saray bibidbiren a dirios na Babilonia. Diad saginonor, say ngaran a Merodac (odino, Marduk) et sinalatan na titulon “Belu” (“Akanggawa”), tan si Merodac et tinawag na karaklan bilang Bel.​—Jer 50:2.

• Mesias.

  Nanlapud Hebreon salitan mankabaliksay “nilanaan” odino “sakey a nilanaan.” Say kapetekan na saya et “Kristo” a nanlapud salitan Griego.​—Da 9:25; Jn 1:41.

• Miktam.

  Sakey a Hebreon salita ya inusar ed superskripsion na anemiran salmo (Sal 16, 56-60). Sayan termino et agseguradoy kabaliksan to, anggaman nayarin mitukoyan itan ed salitan “inskripsion.”

• Milagro, saray; Makapanyarin gawa, saray.

  Saray ginawa odino makapakelaw a nagagawa ya agnayarian a gawaen na totoo tan nanlapud sakey a mas makapanyari. No maminsan, uusaren ed Biblia iray balikas a “tanda” tan “pakelaw” a miparay kabaliksan ed saratan.​—Ex 4:21; Gaw 4:22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Sakey a dios a dadayewen na saray Ammonita, a nayarin saya met imay dios a si Molec. (1Ar 11:5, 7) Nen magano lan manampot so uley nen Solomon, sikatoy angipaalagey na saray atagey a pasen parad sayan palson dios.​—Nengnengen so MOLEC.

•  Milya.

  Say sukat na distansia ya aminsan labat ya inusar ed orihinal a teksto na Kristianon Griegon Kasulatan diad Mateo 5:41, a nayarin ontutukoy ed Romanon milya a mipara ed 1,479.5 metro (4,854 piye). Say talora nin angusaran na “milya” diad Lucas 24:13, Juan 6:19, tan Juan 11:18 et ontutukoy ed saray milya ya imbased kadaanan ya estadyo ya inusar ed orihinal a teksto.​—Nengnengen so Apendise B14.

• Mina.

  Tinawag met a maneh diad Ezequiel. Ontutukoy ed simbang tan kantidad na kuarta. Base ed ebidensyan aromog na saray arkeologo a say sakey a mina et miparad 50 siklo, tan say sakey a siklo et manbelat na 11.4 gramo, say mina ed Hebreon Kasulatan et manbelat na 570 gramo. Nayarin wala met so mina ya uusaren ed palasyo na ari, a singa say kasiko. Diad Kristianon Griegon Kasulatan, say sakey a mina et miparad 100 a drakma. Manbelat itan na 340 gramo. Say 60 mina et miparad sakey a talento. (Esd 2:69; Luc 19:13)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Ministeryal a lingkor.

  Sakey a patalos na Griegon salita a diakonos, a maslak ya ipapatalos a “ministro” odino “lingkor.” Say “ministeryal a lingkor” et ontutukoy ed sakey a manlilingkor bilang katulongan na ulop na mamatatken diad kongregasyon. Kaukolan ton nakapet iray estandarte na Biblia pian onkualipika ed sayan pribilehyo a panaglingkor.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Mira.

  Ambalingit a yaket a manlalapud sakey a klase na masabit iran tanaman odino angkekelag a kiew a Commiphora. Say mira et sakey ed saray ilalaok ed masanton larak a panaglana. Uusaren itan pian pabalingitan iray nanduruman bengatla a singa say kawes odino dukolan, tan ilalaok itan ed saray larak a panmasahe tan ed saray puyok. Say mira et uusaren met diad pangiparaan na saray bangkay parad ponpon.​—Ex 30:23; Pro 7:17; Jn 19:39.

• Moises, Ganggan nen.

  Say Ganggan ya inter nen Jehova ed Israel diad panamegley nen Moises diad kalawakan na Sinai nen 1513 B.C.E. Say unonan limaran libro na Biblia et maslak a tutukoyen bilang Ganggan.​—Jos 23:6; Luc 24:44.

• Molec.

  Sakey a dios na saray Ammonita; posiblin tatawagen met a Malcam, Milcom, tan Moloc. Nayarin sakey itan a titulo imbes a ngaran na sakey a dios. Unong ed Mosaikon Ganggan, say dusa ed siopaman a manbagat na anak to ed si Molec et patey.​—Le 20:2; Jer 32:35; Gaw 7:43.

• Moloc.—

  Nengnengen so MOLEC.

• Muth-labben.

  Sakey iyan termino a walad superskripsion na Salmo 9. Unong ed tradisyon, mankabaliksan iya na “nipaakar ed impatey na anak.” Wala ray mangibabaga a saya et ngaran odino nayarin say unaan iran salita na kabkabat a kansion ya uusaren sano kakansionen iyan salmo.

N

• Nardo.

  Mabmablin ambalingit a larak a medyo ambalangay kolor to, a manlalapud tanaman a nardo (Nardostachys jatamansi). Lapud mabmabli, say nardo et ilalaok ed saray larak ya abeban klase, tan no maminsan et manggagawa ray peke a nardo. Insulat nen Marcos tan Juan a say inusar ed si Jesus et “puron nardo.”—Mar 14:3; Jn 12:3.

• Nazareno.

  Saya so tawag ed si Jesus, lapud sikatoy nanlapud baley na Nazaret. Nayarin mitukoyan iya ed Hebreon salitan inusar ed Isaias 11:1 parad “simit.” Diad saginonor et ontan met so intawag ed saray disipulo nen Jesus.​—Mat 2:23; Gaw 24:5.

• Nazareo.

  Nanlapud Hebreon salita a mankabaliksay “Sakey a Pinili,” “Sakey ya Indedika,” “Sakey a Nibiig.” Walay duaran klase na saray Nazareo: saramay namboluntaryo tan saramay tinuro na Dios. Say sakey a laki odino bii et nayarin manggawa na espisyal a samba ed si Jehova a sikatoy manbilay bilang sakey a Nazareo diad sakey a peryodo na panaon. Saramay boluntaryon nansamba et walaan na taloran manunan panameget: ag-ira nayarin oninum na de-alkohol ya iinumen odino mangan na antokaman a produkto na ubas, ag-ira nayarin manpakatli na buek da, tan agda nayarin diwiten so sakey a bangkay. Saramay tinuro na Dios bilang Nazareo et mansiansian ontan legay bilay da, tan angiter si Jehova na saray espisipikon kakaukolanen tod sikara.​—Nu 6:2-7; Uk 13:5.

• Nefilim.

  Saray bayolentin ananak a lalaki na saramay anghel a nansulong na laman na too ed saray bibiin ananak na totoo antis na Delap.​—Ge 6:4.

• Nehiloth.

  Sakey a termino ya agseguradoy kabaliksan to, a naromog ed superskripsion na Salmo 5. Papanisiaan na arum  ya ontutukoy itan ed sakey ya instrumenton sisibokan, ya ikokonekta da ed sakey a Hebreon salitan mitukoyan ed chalil (plauta). Balet, nayarin ontutukoy itan ed musika.

• Netineo.

  Saray lingkor ed templo ya aliwan Israelita. Say literal a kabaliksan na Hebreon salita parad saya et “Saray Inter a Totoo,” a mangipapanengneng a sikaray inter pian manlingkor ed templo. Dakel ed saray Netineo et nayarin kailalakan na saray Gibeonita, ya impanlingkor nen Josue bilang “managkiew tan manag-asol na danum parad totoo tan parad altar nen Jehova.”—Jos 9:23, 27; 1Aw 9:2; Esd 8:17.

• Nisan.

  Say balon tawag ed Abib, say unonan bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komapiton bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Marso ya anggad kapegleyan na Abril. (Ne 2:1)​—Nengnengen so Apendise B15.

O

• Olibano.

  Say amagaan a yaket na nanduruman klase na kiew a Boswellia. Ambalbalingit itan no napopoolan. Sakey itan ed saray ilalaok ed masanton insenso ya uusaren ed tabernakulo tan templo. Kaiba met itan ed saray apay a kakanen tan iiyan ed kada dasig na apay a tinapay diad loob na Masanto.​—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Omer.

  Panagsukat na amagan bengatla a miparad 2.2 litro, odino kakaplo na sakey efa. (Ex 16:16, 18)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Onix.

  Sakey a bato ya agmasyadon mabli, a saya et anawet a klase na agata, odino sakey a klase na calcedonia. Say onix et walaan na gulis-gulis ya amputi diad leet na saray kolor ya andeket, kape, ambalanga, dapol, odino birdi. Inusar itan diad saray espisyal a kawes na atagey a saserdote.​—Ex 28:9, 12; 1Aw 29:2; Job 28:16.

• Onkokomaduan asawa.

  Sakey a biin inasawa na sakey a laki nilikud ed unonan asawa to, tan mas abebay kipapasen to nen samay unonan asawa.​—Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Ar 11:3.

P

• Paabang a bii; Paabang a laki.

  Sakey a toon miaakdol ed agto asawa, lalo la parad kuarta. (Say Griegon salita a porne et nanlapud salita a mankabaliksay “mangilako.”) Say prostitusyon et kokondenaen ed Mosaikon Ganggan, tan say upa na sakey a paabang a bii odino laki et agnayarin awaten bilang kontribusyon diad santuaryo nen Jehova, a mikontraan ed kagagawa na saray pagano a manguusar ed saray paabang a bibii tan lalaki ed templo a panlalapuan na pundo ra. (De 23:17, 18; 1Ar 14:24) Uusaren met iya na Biblia ed simbolikon paraan pian tukoyen iray totoo, nasyon, odino organisasyon a mibibiang ed sakey a klase na idolatriya tan kabansag na satan et ibabaga ran mandadayew ira ed Dios. Singa bilang, say tatawagen a “Makapanyarin Babilonia,” ya ontutukoy ed grupo na relihyon, et deneskribe ed Apocalipsis bilang sakey ya imoral a bii lapud sikatoy akirelasyon ed saray manuley na sayan mundo parad pakayari tan materyal a gunggona.​—Apo 17:1-5; paimanod leksab; 18:3; 1Aw 5:25, paimanod leksab.

• Pakagapol; Pakagapolan.

  Diad Griegon Kasulatan, saya et manunan uusaren ed simbolikon paraan tan nayarin nandurumay kabaliksan to depende ed konteksto. Diad kaslakan, nayarin mankabaliksan itan na sengegay pankasalanan, odino sengegan a naandian na talek so sakey tan taynanan to may nepeg ton panmatalkan tan unoren; pakasakitan na liknaan ya anggad ikaindan to lay pananisia to.

• Pakanodnonotan a lubok.

  Sakey a pasen a pangipoponponan ed bangkay na sakey a too. Sayan termino so patalos na Griegon salitan mnemeion, a nanlapud salitan “ipanonot,” a nayarin mankabaliksan a say toon inatey et nanononotan.​—Jn 5:28, 29.

• Pako.

  Panagsakbatan ya uusaren na sakey pian sakbaten iray awit to ya akasabit ed sampot tan sampot na satan. Ontutukoy met itan ed sakey a kiew ya iiyan ed tenger na duaran ayep (a kaslakan et baka) pian guyoren so panagbaka odino kariton. Lapud saray aripen et manguusar na pako diad pansakbat na ambebelat ya awit, say pako et mangisisimbolo ed inkaaripen odino pampasakop ed sananey a too, ontan met ed panaglames tan paniirap. Say pangekal odino pamuter ed pako et mangisisimbolo na kibulos ed inkaaripen, panaglames, tan panag-abuso.​—Le 26:13; Mat 11:29, 30.

• Pampapalaranan.

  Pangusar ed angkekelag iran bato odino kiew diad panggaway desisyon. Saraya et iiyan ed pinagkabulsa na  kawes a walad bandad pagew odino diad sakey a pananginan insan kakalogen. Samay napelag odino nakaot et sikatoy napili. Saya et gagawaen tekep na pikakasi. Say orihinal a lenguahen inusar parad saya et mankabaliksan met na “nabebetangan” odino “apag.”—Jos 14:2; Sal 16:5; Pro 16:33; Mat 27:35.

• Panag-ayunal.

  Say agbalot pangan diad niganan panaon. Saray Israelita et manaayunal diad Agew na Pananakbong, diad panaon a nagogonigon ira, tan sano mankaukolan iray panangigiya na Dios. Saray Judio et mamipat a manaayunal ed kada taon pian nonoten iray aliwliwan agawa ed apalabas. Say panag-ayunal et agkakaukolanen ed saray Kristiano.​—Esd 8:21; Isa 58:6; Luc 18:12.

• Panagbabawi.

  Diad Biblia, saya et ontutukoy ed panguman na kanonotan a walay katekep ton impapuson pagbabawi ed datin paraan na kabibilay, lingon kagagawa, odino ed ag-agawaan na sakey. Say tuan panagbabawi et mamapawala na bunga, say panguman na dalan na kabibilay.​—Mat 3:8; Gaw 3:19; 2Pe 3:9.

• Panagdugsol.

  Andukey a baston a say nguro to et mautok a metal, ya uusaren na saray dumaralus pian dugsolen so sakey ya ayep. Say panagdugsol et inkompara ed saray salita na marunong a too a mamapakiwas ed katongtong to ya unoren so makabat a simbawa to. Say balikas a ‘pangidepak ed panagdugsol’ et nanlapud ikikiwas na sakey a baka ya ag-ontutulok, a sano dadagdagen et dedepakan toy panagdugsol, kanian nasusugat laingen.​—Gaw 26:14; Uk 3:31.

• Panag-erep, saray.

  Saraya et gawad balitok odino gansa ya uusaren ed tabernakulo tan templo. Nayarin singa iraya katli ya uusaren pian bawasan iray pabilo na lamparaan.​—2Ar 25:14.

• Panag-ilik; Panag-ilikan.

  Nensaman, say panag-ilik et gagawaen diad panamegley na pamaspas ed pagey, tan no dakdakel, manguusar iray kagawaan a singa malapar iran tabla ya ipapaguyor dad ayayep. Satan a kagawaan et ipapadalan dad ilik ya akalurag ed panag-ilikan, a sakey a plastado tan palimpek a pasen a kaslakan et niyatagey tan maragem.​—Le 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Panagparaan.

  Say tawag ed samay agew antis na Sabaton, a legan na satan et ipaparaan na saray Judio iray bengatlan nakaukolan da. Satan et manampot diad kaselek na agew a tatawagen natan a Biernes, a diad satan et onggapo so Sabaton. Say agew na saray Judio et manlapud labi ya anggad onsublay a labi.​—Mar 15:42; Luc 23:54.

• Panagpespesan.

  Say pampepespesan na ubas pian say tabol na satan et gawaen ya alak tan pampepespesan na olibo pian gawaen a larak. Sayan salita et inusar ed simbolikon paraan pian tukoyen so panangukom na Dios.​—Isa 5:2; Apo 19:15.

• Panagsalamangka.

  Say pangusar na pakayari ya ipapasen a manlalapud mauges iran espiritu.​—2Aw 33:6.

• Panagsegat.

  Say pangekal na katat ed nguro na kayarian na laki. Saya so ingganggan ed si Abraham tan ed kailalakan to, balet aliwa iyan kakaukolanen ed saray Kristiano. Diad nanduruman konteksto et inusar iya a walaan na saray simbolikon kabaliksan.​—Ge 17:10; 1Co 7:19; Fil 3:3.

• Panagsipit, saray.

  Saraya et gawad balitok, ya uusaren diad tabernakulo tan diad templo pian erepen so apoy na saray lamparaan.​—Ex 37:23.

• Panagsiplat.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, ontutukoy itan ed sakey a klase na pananusa diad panamegley na siplat a gawad lubir a wala ray buknol to odino turok ed sampot.​—Mat 20:19; Jn 19:1.

• Panagsukat a tanubong.

  Say sakey a panagsukat a tanubong et anemiran kasiko so karukey to. Base ed kaslakan a kasiko, say sukat na satan et 2.67 metro (8.75 piye); base ed andukey a kasiko, say sukat na satan et 3.11 metro (10.2 piye). (Eze 40:3, 5; Apo 11:1)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Panagtatak; Tatak.

  Saya et uusaren a panmarka (a kaslakan et diad pitek odino wax) pian ipanengneng no siopay akankayarian, aliwan peke so sakey a bengatla, odino say paknaan. Saray panagtatak nensaman et gawad sakey ya anawet a bengatla (bato, ivory, odino kiew) a walaay akaukit iran letra odino desinyo a pabaliktar. Say tatak et uusaren ed simbolikon paraan pian tukoyen a say sakey a bengatlan tinatakan et aliwan peke, odino walay akankayarian ed  satan, odino satan et akaamot odino sekreto.​—Ex 28:11; Ne 9:38; Apo 5:1; 9:4.

• Panagtudtor.

  Pantipon ed antokaman a kabiangan na aanien a ginagala odino agginagalan intilak na saray manag-ani. Unong ed Mosaikon Ganggan, saray totoo et agda nepeg a paloten ya amin iray walad gilig na uma ra odino burboren ya amin iray bunga na olibo odino ubas. Satan a kanepegan et inter na Dios ed saray mairap-bilay, napapairap, dayon miaayam, ugaw ya ulilad ama, tan saray balon bibii pian mantudtor na saray atilak kayari panag-ani.​—Ru 2:7.

• Panamairapan a poste.

  Say patalos na Griegon salita ya stauros, a mankabaliksay maptek a poste, a singa samay angipasakan ed si Jesus. Anggapoy ebidensya a sayan Griegon salita et mankabaliksay krus, a singa saramay pigaran siglo lan uusaren na saray pagano bilang simbolo na relihyon antis na panaon nen Kristo. Ipapasabi na balikas a “panamairapan a poste” so interon ideya na orihinal a salita, lapud inusar met so salitan stauros pian tukoyen so panamairap tan kababaingan ya arapen na saray papatumbok nen Jesus. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Nengnengen so POSTE.

• Pananakbong.

  Diad Hebreon Kasulatan, saya et nipaakar ed saray bagat ya iyaapay pian naabuloyan iray totoo ya onasingger tan mandayew ed Dios. Diad Mosaikon Ganggan, iyaapay iray bagat diad tinaon ya Agew na Pananakbong, pian magmaliw a posible so pikakareenan ed Dios anggaman mankakasalanan iray totoo tan say interon nasyon. Sarayan bagat et mangililitrato ed bagat nen Jesus, a pinsanan tan sigpot a manakbong ed saray kasalanan na katooan, a mangiiter ed totoo na pankanawnawan makapikareenan ed si Jehova.​—Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12.

• Panangipangawan.

  Saya et uusaren ed panagpairap odino panagdusa, a gawad tabla a wala ray abot to a pangisusuroban na akaunat iran sali tan no maminsan et pati saray lima tan say beklew na biktima.​—Jer 20:2; Gaw 16:24.

• Panangisamba.

  Say pamagyaw odino pangibaga a walay nagawan mauges ed sakey a too odino bengatla. Midumaan iya ed panagmudmora odino sobran pasnok. Say panangisamba et kaslakan ya ontutukoy ed pangibaga na sakey a panangiyabawag odino pangipasakbay a walay nagawan mauges, tan sano manlalapud Dios odino sakey a toon walaay autoridad, satan et walaan na mapropetikon kabaliksan tan puersa.​—Ge 12:3; Nu 22:12; Gal 3:10.

• Panangukoman.

  Sakey a niyatagey ya entablado a walad paway, a walaan na takayan, a ditan onyuyurong iray opisyal pian makapansalita ira ed arapan na saray totoo tan niyanunsio ray desisyon da. Say balikas a “panangukoman na Dios” tan “panangukoman na Kristo” et mangisisimbolo ed uksoyan nen Jehova nipaakar ed pangukom ed katooan.​—Rom 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13.

• Panarian na Dios.

  Sayan balikas et espisipikon uusaren nipaakar ed inkasoberano na Dios ya irerepresenta na gobiernon uuleyan na ari, say Anak ton si Kristo Jesus.​—Mat 12:28; Luc 4:43; 1Co 15:50.

• Paneermen.

  Say panangipanengneng na ermen lapud walay inatey odino arum nin mauges ya agawa. Diad panaon na Biblia, niyugali la so panermen diad sakey a peryodo na panaon. Likud nid iyakis na maksil, saray maneermen et mansusulong na nikaduman kawes, mangiiyan iray dapol ed ulo ra, pipilaten day kawes da, tan tatapoken da ray pagew da. No maminsan, iimbitaan ed ponpon iray uupaan ya onakis.​—Ge 23:2; Es 4:3; Apo 21:4.

• Pangasawa bilang bayaw.

  Sakey a kustombre, a diad saginonor et impilad Mosaikon Ganggan, a say sakey a laki et asawaen toy abalon asawa na agi ton laki ya andiay anak pian makaanak ira na lalakin mangituloy ed linya na pamilya na agi to.​—Ge 38:8; De 25:5.

• Pangdem na Katawan.

  Literal a pangan na andi-lebaduran tinapay tan iyinum na alak bilang simbolo na laman tan dala nen Kristo; say pannodnonot ed impatey nen Jesus. Lapud nepeg itan a gawaen na saray Kristiano unong ya ingganggan na Kasulatan, matukoy met a tawagen itan a “Memoryal.”—1Co 11:20, 23-26.

• Pangitapew na lima.

  Saray lima et itatapew ed ulo na sakey a too pian sikatoy turoen ed sakey ya espisyal a kimey odino pagamoran na bendisyon, panamaabig, odino regalo a masanton espiritu. No maminsan, saray lima et itatapew ed saray  ayayep antis irayan ibagat.​—Ex 29:15; Nu 27:18; Gaw 19:6; 1Ti 5:22.

• Panguloan.

  Manunan ontutukoy ed sankapanguloan ya anak a laki na ama (imbes a say panguloan ya anak na ina). Diad panaon na Biblia, say panguloan ya anak a laki et gagalangen a maong ed pamilya tan gagawaen ya ulo na sankaabungan sano ompatey so ama. Sayan termino et ontutukoy met ed unonan anak a laki na saray ayep.​—Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15.

• Pansamba.

  Saya et gagawaen pian pekderan a tua so sakey a bengatla, odino sakey a seryoson sipan a gawaen odino aggawaen na sakey a too so sakey a bengatla. Mabetbet a say pansasambaan et diad sakey a mas atagey, nagkalalo la ed Dios. Pinaletan nen Jehova so sipanan to ed kinen Abraham diad panamegley na sakey a samba.​—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.

• Papiro.

  Singa tanubong a tanaman ed danum ya uusaren ed panggawa na saray baskit, pananginan, tan baloto. Uusaren met itan ed panggawa na saray panagsulatan a miparad papel tan uusaren ed dakel a lukot.​—Ex 2:3.

• Paraiso.

  Sakey a marakdakep a parke, odino hardin a singa parke. Say unonan paraiso et say Eden, a ginawa nen Jehova parad inmunan sanasawan too. Sanen mitotongtong si Jesus ed sakey ed saramay walad abay ton kriminal ya impasak ed panamairapan a poste, napatnagan ed samay imbaga to a say dalin et magmaliw a paraiso. Diad 2 Corinto 12:4, mapatnag a say tutukoyen na saya et say paraiso ed arapen, tan diad Apocalipsis 2:7 et say paraiso ed tawen.​—Kan 4:13; Luc 23:43.

• Pasingawey.

  Sakey ya eksena odino bengatlan nanenengneng ya iiyan ed nonot na sakey a too diad agew odino labi, a kaslakan et aliwan diad ordinaryon paraan, tan no maminsan et legan a sikatoy mankukugip odino agto amtay nagagawad kaliberliber to.​—Gaw 10:3; 11:5; 16:9.

• Paskua.

  Tinaon a piesta a seselebraan diad koma-14 ya agew na Abib (diad saginonor et tinawag a Nisan) pian nodnonoten so impangiliktar ed saray Israelita ed Ehipto. Seselebraan itan diad pamakger tan pangikalot ed sakey a kordero (odino kanding), insan kakanen a kaiba iray ampait a bulobulong tan andi-lebaduran tinapay.​—Ex 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7.

• Pastol; Managpastol.

  Sakey a toon mangaasikaso, mamapakan, tan manbabantay ed saray karnero odino pulok na karnero tan kanding. Diad simbolikon paraan, saya et uusaren pian tukoyen si Jehova, a maaron mangaasikaso ed saray karnero to, salanti, saray totoo to. Mipadpara, diad sakey ya ilustrasyon et tinawag nen Jesus so sarili to a say “maong a managpastol.” No maminsan, say “managpastol” et ontutukoy ed saray manuley tan lider na saray Israelita, balanglan matoor odino agmatoor.​—Sal 23:1, 2; Jer 2:8; 3:15; Jn 10:11.

• Pelikano.

  Sakey ed saray sankabalegan a manok ya ontitikyab, a saray payak to et onabot anggad 2.5 metro odino onsulok ni no akaunat. Andukey so tepek to tan duyawan, a diad leksab na satan et walay baleg a pananginan toy kakanen a nayarin onnatnat. Manadagit itan na sira a kanen to.

• Pentecostes.

  Say komadua ed saray taloran importantin piesta, a kaukolan a selebraan ed Jerusalem na amin a Judion lalaki. Say Pentecostes, a mankabaliksay “Komalimamplo (ya Agew),” so inusar ed Kristianon Griegon Kasulatan parad samay tatawagen a Piesta na Panag-ani odino Piesta na Saray Simba diad Hebreon Kasulatan. Seselebraan itan diad koma-50 agew manlapud Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Gaw 2:1.

• Pergamino.

  Say katat na karnero, kanding, odino kilaw a baka ya ipaparaan pian usaren bilang panagsulatan. Mas manbayag itan nen say papiro tan inusar parad saray lukot na Biblia. Saray pergamino ya impaawit nen Pablo ed kinen Timoteo et nayarin saramay kabiangan na Hebreon Kasulatan. Arum ed saray Dead Sea Scroll et akasulat ed pergamino.​—2Ti 4:13.

• Persia; Persiano, saray.

  Say dalin tan totoo a lanang a bibitlaen a kaiba na saray Medo. Nensaman, saray Persiano et manaayam labat diad abalaten-sagur a parte na atagey a patar na Iran. Legan na uley nen Ciro a Makapanyari (ya unong ed arum a historyador nensaman et Persiano so ama to tan Medo so ina to), saray Persiano et nagmaliw a mas mabiskeg nen saray Medo, anggaman nantultuloy iran sankaiba bilang sakey ya empiryo. Nen 539 B.C.E. et tinalo nen Ciro so Empiryo na Babilonia tan inabuloyan to ray narel a Judio ya ompawil ed dilin bansa ra. Say sakop na Empiryo na Persia et manlapud Ilog  na Indus diad bukig ya anggad Dayat na Aegeano diad sagur. Saray Judio et uuleyan na Persia ya anggad tinalo nen Alejandro a Makapanyari (Alexander the Great) iray Persiano nen 331 B.C.E. Say Empiryo na Persia et anengneng nen Daniel ed sakey a pasingawey, tan nipalinew diad saray libro na Biblia ya Esdras, Nehemias, tan Ester. (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20)​—Nengnengen so Apendise B9.

• Piesta na Andi-lebaduran Tinapay.

  Say unaan ed saray taloran importantin tinaon a piesta na saray Israelita. Onggagapo itan no Nisan 15, say agew kayari na Paskua, tan itutuloy ed loob na pitoran agew. Say andi-lebaduran tinapay labat so nayarin kanen bilang pannodnonot ed Impaway da ed Ehipto.​—Ex 23:15; Mar 14:1.

• Piesta na Panag-ani; Piesta na Saray Simba.—

  Nengnengen so PENTECOSTES.

• Piesta na Panangidedika.

  Say tinaon ya agew na pannodnonot nipaakar ed panaglinis na templo kayarin dinutakan nen Antiochus Epiphanes. Say selebrasyon et onggapo no Kislev 25 tan ombabayag itan na waloran agew.​—Jn 10:22.

• Piesta na Saray Alolong.

  Tatawagen met a Piesta na Saray Tabernakulo, odino Piesta na Panagtipon. Seselebraan itan no Etanim 15-21. Satan a selebrasyon et nipaakar ed panag-ani diad sampot na taon na agrikultura ed Israel tan panaon met iya na panliliket tan pisasalamat ed saray panamendisyon nen Jehova ed saray tanem da. Legan na saray agew na piesta, saray totoo et manaayam ed saray alolong, odino saray siroman, pian nonoten so Impaway da ed Ehipto. Sakey itan ed saray taloran piesta a saray lalaki et kaukolan ya onlad Jerusalem pian manselebra.​—Le 23:34; Esd 3:4.

• Piesta.

  Diad Kasulatan, say terminon “piesta” et mankabaliksan na panselebra na sakey ya okasyon. Nayarin ontukoy met itan ed ingganan panaon odino pasen a pantitiponan.

• Pikakalugoran.

  Pisekso na sakey a de-asawan laki odino bii ed agto asawa.​—Ex 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Pilalawanan.—

  Nengnengen so SEKSUAL YA IMORALIDAD.

• Pilosopon Estoico, saray.

  Sakey ya eskuelaan na saray pilosopon Griego a manisian say liket et nagamoran diad pambilay unong ed lohiko tan natural iran bengatla (nature). Parad sikara, say peteg a marunong a too et agmakaliknay sakit odino liket.​—Gaw 17:18.

• Pim.

  Simbang tan presyo a sisingilen na saray Filisteo ed panag-ubol na nanduruman kagawaan a metal. Diad pigaran baton panagsimbang ya akotkot ed Israel na saray arkeologo et akasulat iray kadaanan a Hebreon letra parad “pim”; say aberids a simbang da et 7.8 gramo, a manga duaran kakatlo na sakey a siklo.​—1Sa 13:20, 21.

• Pipupulangan.—

  Nengnengen so PANANAKBONG.

• Porneia.—

  Nengnengen so SEKSUAL YA IMORALIDAD.

• Portiko nen Solomon.

  Diad templo nen panaon nen Jesus, ontutukoy iya ed samay naatepan a dadalanan diad bukig na paway a sular, a papanisiaan ya akeran kabiangan ed samay templo nen Solomon. Nanakar ditan si Jesus ‘diad panaon na ambetel,’ tan ditan so pantitiponan na saray inmunan Kristiano sano mandadayew ira. (Jn 10:22, 23; Gaw 5:12)​—Nengnengen so Apendise B11.

• Poste.

  Saya et uusaren na arum a nasyon ed pamatey odino pian ipanengneng ed publiko so sakey a bangkay bilang pasakbay ed arum odino pian say sakey et niiyan ed kababaingan. Saray Asiryano, a kabkabat a maruksa ed pilalaban, et tuturoken da na poste iray naeerel dan kalaban da, manlapud eges anggad pagew, insan da ipaalagey so poste. Balet, unong ed ganggan na saray Judio, saramay akagaway ambelbelat a kasalanan a singa say panagmudmora ed Dios odino idolatriya et pateyen nin unona ed panamegley na pantupak ed sikato odino arum nin paraan, insan say bangkay da et ibitay ed poste, odino kiew, bilang pasakbay ed arum. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Saray Romano et isisinger da labat ed poste so biktima no maminsan, a diad satan et nayarin manbilay ni na pigaran agew antis ya ompatey ed nalikna ton sakit, inkapgaan, eras, tan petang na agew. Diad arum a kipapasen, a singa say impamatey ed si Jesus, et impasak dad poste iray lima tan sali na biktima. (Luc 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Gaw 2:23, 36)​—Nengnengen so PANAMAIRAPAN A POSTE.

•  Prepekto.

  Sakey ya opisyal a mas abebay rangko to nen say satrapa diad gobierno na Babilonia. Diad Biblia, saray prepekto et walaan na autoridad ed saray marunong a lalaki diad palasyo na Babilonia. Asalambit met iray prepekto legan na uley nen Arin Dario a Medo.​—Da 2:48; 6:7.

• Prokonsul.

  Say manunan gobernador na sakey a probinsya ya uuleyan na Senado na Roma. Walay pakayari to ed panangukom tan militar, tan anggaman kaukolan ya usisaen na Senado iray gagawaen to, sikatoy walaan na sankatageyan ya autoridad diad probinsya.​—Gaw 13:7; 18:12.

• Propesiya.

  Sakey a pinuyanan a mensahe, balanglan panangiparungtal ed linawa na Dios odino panangiyabawag ed satan. Say propesiya et nayarin sakey a pinuyanan a bangat nipaakar ed moral, balikas nipaakar ed sakey a ganggan odino panangukom na Dios, odino panangipakabat ed sakey a bengatlan onsabi.​—Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Propeta.

  Sakey ya uusaren na Dios pian nipaamta iray gagala to. Saray propeta et pinagkasangiyan na Dios, ya agda labat ipapasabi iray nagawad arapen noagta pati saray bangat, ganggan, tan panangukom nen Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Proselita.

  Sakey ya akomberte. Diad Kasulatan, ontutukoy itan ed sakey ya angawat ed Judaismo, a sano sikatoy laki et kaukolan toy manpasegat.​—Mat 23:15; Gaw 13:43.

• Proverbio.

  Makabat a salita odino antikey a salaysay a walay naaralan a leksion odino mangibabalikas na sakey a malaknab a katuaan diad daiset labat iran salita. Say sakey a proverbio ed Biblia et nayarin mabunikew a salita odino pabitla. Say proverbio et manutukoy ed katuaan diad makabaliksan iran salita, a kaslakan et walay isisimbolo to. Wala ray proverbio a nagmaliw a balikas na panagmudmora odino panagleglemew ed arum a totoo.​—Ec 12:9; 2Pe 2:22.

• Pukdol.

  Diad Hebreo, “Milo,” a mankabaliksay “tambak.” Impatalos iya na Septuagint ya “panag-amotan.” Mapatnag ya ontutukoy itan ed pasen odino kabiangan na paalagey diad Syudad nen David, balet ag-amta so eksakton nengneng to.​—2Sa 5:9; 1Ar 11:27.

• Purim.

  Tinaon a piesta ya iseselebra diad koma-14 tan koma-15 agew na Adar. Seselebraan iya bilang pannodnonot ed inkiliktar na saray Judio ed kadederal diad panaon nen Reyna Ester. Say purim, ya aliwan Hebreon salita, et mankabaliksan na “pampapalaranan.” Saya et tinawag a Piesta na Purim, odino Piesta na Pampapalaranan, lapud samay Pur (Pampapalaranan) a ginawa nen Haman pian naamtaan toy agew na panumpal tod plano to a paneral ed saray Judio.​—Es 3:7; 9:26.

R

• Rahab.

  Sakey a balikas ya uusaren ed simbolikon paraan diad libron Job, Saray Salmo, tan Isaias (aliwan samay biin si Rahab diad libron Josue). Diad libron Job, makatulong so konteksto pian nabidbir a say Rahab et sakey a baleg ya ayep ed dayat; diad arum a konteksto, sayan baleg ya ayep ed dayat et mangisisimbolo ed Ehipto.​—Job 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Regalo lapud panangasi, saray.

  Saray regalon iiter pian tulongan so sakey a mankaukolan. Saya et agdirektan sinalambit diad Hebreon Kasulatan, balet say Ganggan et angiter na espisipikon bilin ed saray Israelita nipaakar ed obligasyon dan mangiter ed saray mairap-bilay.​—Mat 6:2.

• Reyna na Tawen.

  Titulo na sakey a diosa a dadayewen na saray apostatan Israelita diad panaon nen Jeremias. Wala ray mangibabaga ya ontutukoy iya ed diosa na Babilonia a si Ishtar (Astarte). Say ngaran na sakey a kapara ton diosa ed Sumeria a mas akauna nen sikato et Inanna, a mankabaliksay “Reyna na Tawen.” Sikatoy aglabat ipapasen a sakey a diosa ed tawen, noagta sakey met a diosa na panag-anak. Si Astarte et tinawag met a “Bii ed Tawen” diad sakey ya inskripsion ed Ehipto.​—Jer 44:19.

S

• Sabaton.

  Nanlapud Hebreon salita a mankabaliksay “manpainawa; ontunda.” Saya et komapiton agew na simba na saray Judio (kaselek na agew ed Biernes ya anggad kaselek na agew ed Sabado). Saray arum ya espisyal ya agew na taon, pati say koma-7 tan koma-50 taon, et tatawagen met a sabaton. Diad agew na Sabaton, agnayarin gawaen so antokaman a kimey likud labat ed saray kimey a panaglingkor na saray saserdote diad santuaryo. Diad saray taon na Sabaton, say dalin et agnepeg a dalusan tan agnepeg a piliten a manbayar na  utang so kaparan Hebreo. Diad Mosaikon Ganggan, makatunongan iray panameget ed Sabaton, balet kalkalnan inaruman iratan na saray lider na relihyon, kanian diad panaon nen Jesus et mairap iratan a tumboken na saray totoo.​—Ex 20:8; Le 25:4; Luc 13:14-16; Col 2:16.

• Saduceo.

  Sakey a prominentin sekta na Judaismo a tugyopen na mayayaman iran totoo tan saserdote a walaay autoridad diad saray kimey ed templo. Agda aawaten so dakel ya abangonan a tradisyon a tutumboken na saray Fariseo pati saray arum nin papanisiaan na saray Fariseo. Ag-ira manisia ed kikioli odino ed saray anghel. Agda met aawaten si Jesus.​—Mat 16:1; Gaw 23:8.

• Sagradon lusek.

  Sakey a maptek a lusek, a maslak et gawad bato, tan mapatnag a simbolo na seksual a kayarian nen Baal odino arum nin palson dirios.​—Ex 23:24.

• Sagradon panaglingkor.

  Ministeryo odino kimey a sagrado, lapud direktan mikonektaan itan ed panagdayew na sakey ed Dios.​—Rom 12:1; Apo 7:15.

• Sagradon poste.

  Say Hebreon salita (asherah) et ontutukoy ed (1) sagradon poste a mangirerepresenta ed si Asera, sakey a diosa na saray Canaanita nipaakar ed panag-anak, odino (2) imahen na diosan si Asera. Saray poste et impaalagey a maptek tan gawad kiew, odino walay kabiangan na satan a gawad kiew. Saraya et nayarin ag-inukitan a poste, odino say mismon kiew.​—De 16:21; Uk 6:26; 1Ar 15:13.

• Sagradon sekreto.

  Sakey ya aspekto na gagala na Dios a manlalapud Dios, akaamot anggad nasabi panaon to, tan ipaparungtal labat ed saramay pipilien ton pangipaamtaan.​—Mar 4:11; Col 1:26.

• Saklor.

  Ontutukoy ed saray saklor na ayep, ya uusaren a panagkargaan na iinumen, larak, tinta, tan pampaganggana. Uusaren met itan bilang instrumento ed musika odino pangiter na saray sinyales, a kabkabat itan ed tawag a “tambuyog.” (1Sa 16:1, 13; 1Ar 1:39; Eze 9:2) Mabetbet ya uusaren so “saklor” a mangisisimbolo na biskeg, panasakop, tan pananalo.​—De 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19.

• Saklor na altar, saray.

  Saraya et singa saklor ed apatiran suyok na saray altar tan say direksion da et papaway. (Le 8:15; 1Ar 2:28)​—Nengnengen so Apendise B5 tan B8.

• Sakob a parad pipupulangan.

  Say sakob na kaban na sipanan, a diad arap na satan et iwawalsik na atagey a saserdote so dala na saray apay parad kasalanan diad Agew na Pananakbong. Say Hebreon termino et nanlapud salitan mankabaliksan na “sakbongan (so kasalanan)” odino nayarin “punasen (so kasalanan).” Satan et gawad puron balitok, a walaay duaran kerubin ya impatoon ed sampot tan sampot. No maminsan et tutukoyen labat itan bilang “sakob.”—Ex 25:17-22; 1Aw 28:11; Heb 9:5.​—Nengnengen so Apendise B5.

• Sakon abel.

  Sakey a magaspang ya abel ya uusaren ed panaggaway sako, odino supot, a singa saramay pangikakargaan na ilik. Maslak et nilaga iyan abel manlapud bagoy kanding tan uusaren itan a kawes parad panermen.​—Ge 37:34; Luc 10:13.

• Salmo.

  Kansion na panangirayew ed Dios. Saray salmo et ginawan musika tan kakansionen na saray managdayew, a singa diad publikon panagdayew ed si Jehova a Dios diad templo to ed Jerusalem.​—Luc 20:42; Gaw 13:33; San 5:13.

• Salot.

  Antokaman a makaalis a sakit a maples ya onkakayat tan nayarin magmaliw ya epidemya tan pansesengegay ipapatey. Maslak et uusaren itan na Dios sano mangidadapoy panangukom.​—Nu 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

• Samaria.

  Say kabiseran syudad na amianen a samploran-tribun panarian na Israel diad loob na 200 a taon, tan say tawag ed interon teritorya na satan. Sayan syudad et walad tapew na palandey a manngaran met na Samaria. Diad panaon nen Jesus, say Samaria et ngaran na distrito a walad baetan na Galilea diad amianen tan Judea diad abalaten. Diad impanbiahe nen Jesus ed nanduruman lugar, maslak et sikatoy agmanpupulong ed sayan rehyon, balet no maminsan et ondadalan ditan tan mitotongtong ed saray manaayam ditan. Inusar nen Pedro so komaduan simbolikon tombok na Panarian sanen inawat na saray Samaritano so masanton espiritu. (1Ar 16:24; Jn 4:7; Gaw 8:14)​—Nengnengen so Apendise B10.

• Samaritano, saray.

  Sayan termino et ontutukoy nensaman ed saray Israelita ed amianen a samploran-tribun panarian,  balet kayarin asakop na saray Asiryano so Samaria nen 740 B.C.E., tinawag met lan Samaritano iray dayo ya impanayam ditan na saray Asiryano. Diad panaon nen Jesus, anggapo lay pikonektaan na saya ed sakey a kapolian odino politika, noagta maslak lan uusaren iya pian tukoyen iramay kabiangan na sekta na relihyon a walad kaliberliber na kadaanan a Siquem tan Samaria. Saray membro na sayan sekta et wala ray papanisiaan da a midumaan ed Judaismo.​—Jn 8:48.

• Samsam.

  Saray kayarian na sakey a too odino sankaabungan, saray ayayep, odino arum nin mablin bengatla ya aalaen ed saray atalon kalaban.​—Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Sanhedrin.

  Say atagey a korte na saray Judio diad Jerusalem. Diad panaon nen Jesus, 71 so membro na satan, kaiba so atagey a saserdote tan arum nin nagmaliw ya atagey a saserdote, saray membro na pamilya na saray atagey a saserdote, mamatatken, saray lider na tribu tan pamilya, tan saray eskriba.​—Mar 15:1; Gaw 5:34; 23:1, 6.

• Sankasantosan.

  Say sankadaleman a kuarto na tabernakulo tan templo, a kawalaan na kaban na sipanan; tatawagen met a Masanto na Saray Masanto. Unong ed Mosaikon Ganggan, say naabuloyan labat ya onloob ed Sankasantosan et say atagey a saserdote, tan makaloob labat ditan diad tinaon ya Agew na Pananakbong.​—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ar 6:16; Heb 9:3.

• Santuaryo.

  Kaslakan et sakey iyan pasen a panagdayewan, sakey a masanton pasen. Balet, mabetbet ya ontutukoy iya ed balanglan tabernakulo odino say templo ed Jerusalem. Sayan termino et ontutukoy met ed pasen a panaayaman na Dios diad tawen.​—Ex 25:8, 9; 2Ar 10:25; 1Aw 28:10; Apo 11:19.

• Saserdote.

  Sakey a lakin mangirerepresenta ed Dios diad saray totoon panlilingkoran to, ya ibabangat to ra nipaakar ed Dios tan saray ganggan to. Saray saserdote so mangirerepresenta met ed saray totoo diad arapan na Dios, a mangiyaapay ira na saray bagat tan mikakasi ra parad totoo. Antis a niletneg so Mosaikon Ganggan, say ulo na pamilya so manlilingkor bilang saserdote parad pamilya to. Diad Mosaikon Ganggan, saray lalakin membro na pamilya nen Aaron a kabiangan ed tribu nen Levi so manlilingkor bilang saserdote. Saray arum nin lalakin Levita so katulongan da. Diad inggapo na balon sipanan, say espiritual ya Israel et nagmaliw a sakey a nasyon na saray saserdote, tan si Jesu-Kristo so Atagey a Saserdote.​—Ex 28:41; Heb 9:24; Apo 5:10.

• Satanas.

  Sakey a Hebreon salita a mankabaliksay “Sumusumpa.” Ontutukoy iya ed si Satanas a Diablo, say manunan Kabusol na Dios.​—Job 1:6; Mat 4:10; Apo 12:9.

• Satrapa.

  Sakey a kasandin manuley, odino gobernador na probinsya, diad empiryo na Babilonia tan Persia. Say satrapa et tuturoen na ari bilang manunan manuley.​—Esd 8:36; Da 6:1.

• Seah.

  Panagsukat na amagan bengatla. No ibase ed panagsukat na likido a bat, saya et miparad 7.33 litro. (2Ar 7:1)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Sebat.

  Say tawag ed koma-11 a bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say koma-5 bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Enero ya anggad kapegleyan na Pebrero. (Zac 1:7)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Seksual ya imoralidad.

  Nanlapud Griegon salitan porneia, say terminon inusar ed Kasulatan pian tukoyen iray seksual a kagagawa ya isesebel na Dios. Kaibad satan so pikakalugoran, prostitusyon, seksual a relasyon na saray aliwan sanasawa, homoseksualidad, tan pisesekso ed ayep. Inusar itan ed simbolikon paraan diad Apocalipsis nipaakar ed sakey ya imoral a bii a tatawagen a “Makapanyarin Babilonia” pian deskribien so pirerelasyon tod saray manuley na sayan mundo parad pakayari tan materyal a gunggona. (Apo 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Gaw 15:29; Gal 5:19)​—Nengnengen so PAABANG A BII; PAABANG A LAKI.

• Sekta.

  Grupo na totoo a walaan na sakey a doktrina odino sakey a lider tan ontutumbok ed sarili ran bangat. Inusar itan pian tukoyen so duaran prominentin grupo na Judaismo, saray Fariseo tan Saduceo. Say Inkakristiano et tinawag met na saray aliwan Kristiano a “sekta” odino “sekta na saray Nazareno,” a nayarin ipapasen dan sinmian itan ed Judaismo. Diad kaunoran et wala ray sektan linmesa diad Kristianon kongregasyon; say “sekta nen Nicolaus”  et espisipikon sinalambit diad Apocalipsis.​—Gaw 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Apo 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Sakey a termino ed musika odino ed maanlong a panangibalikas a naromog ed Saray Salmo tan Habacuc. Nayarin mankabaliksan itan na itunda diad pangakansion odino diad pantotogtog, odino pareho, a say gagala et pian makapandalepdep a mareen odino ombitar so liknaan a kapkapangibalikas. Say patalos na Griegon Septuagint et diapsalma, a say kabaliksan to et “musika a totogtogen bilang panangisalet.”—Sal 3:4; Hab 3:3.

• Serapin, saray.

  Saray espiritun pinalsa a walad paliber na trono nen Jehova diad tawen. Say Hebreon termino a seraphim et literal a mankabaliksan na “saray mandarlang.”—Isa 6:2, 6.

• Setro.

  Saya et singa baton odino baston a sankaegnaan na sakey a manuley bilang simbolo na autoridad to bilang ari.​—Ge 49:10; Heb 1:8.

• Sheminith.

  Sakey a termino ed musika a literal a mankabaliksan na “say komawalo” a nayarin ontutukoy ed mas abeban tono na musika. Diad saray instrumento, nayarin ontutukoy iyan salita ed saramay mamapawala na baho diad iskala na musika. Diad saray kansion, posiblin ontutukoy itan ed togtog tan panagkansion ed abeban tono.​—1Aw 15:21; Sal 6:Superskripsion; 12:Superskripsion.

• Sheol.

  Sakey a Hebreon salita a miparay kabaliksan to ed Griegon salitan “Hades.” Impatalos itan a “Lubok” (baleg a letra), pian nibiig a satan et ontutukoy ed lubok na katooan imbes a lubok na sakey a too.​—Ge 37:35; Sal 16:10; Gaw 2:31 (saray paimanod leksab).

• Siklo.

  Say manunan uusaren a panagsukat na saray Hebreo parad simbang tan kuarta. Say kasimbangan na satan et 11.4 gramo. Say “siklo na masanton pasen” et nayarin sakey a balikas ya uusaren pian idanet a say simbang et kaukolan a susto odino unong ed pinagkabasiyan a simbang ya uusaren ed tabernakulo. Nayarin wala met so siklo odino pinagkabasiyan a simbang ya uusaren ed palasyo (a midumaan ed ordinaryon siklo.)​—Ex 30:13.

• Sinagoga.

  Sayan salita et mankabaliksay “pandaragup; pantitipon,” balet diad maslak a teksto, saya et ontutukoy ed paalagey odino pasen a pantitiponan na saray Judio parad panagbasa na Kasulatan, panagbangat, panagpulong, tan pikakasi. Nen panaon nen Jesus, kada baleg a baley diad Israel et walay sinagoga, tan saray mas baleg a syudad et masulok a sakey so sinagoga ra.​—Luc 4:16; Gaw 13:14, 15.

• Singsing a panagtatak.

  Sakey a klase na panagtatak ya akasulong ed gamet odino inyan ed singer, a nayarin isasabit ed beklew. Simbolo itan na autoridad na sakey a manuley odino opisyal. (Ge 41:42)​—Nengnengen so PANAGTATAK; TATAK.

• Sion; Palandey Sion.

  Say tawag ed apadiran a syudad na Jebus a walad abalaten-bukig a pukdol na Jerusalem. Kayarin asakop itan nen David, sikatoy angipaalagey ditan na palasyo to, tan tinawag itan a “Syudad nen David.” (2Sa 5:7, 9) Say Sion et nagmaliw a masanton palandey parad si Jehova sanen inyalis ditan nen David so Kaban. Diad kaunoran, kaiba lad satan so pasen a kawalaan na templo diad Palandey Moria, tan no maminsan et say interon syudad na Jerusalem. Diad Kristianon Griegon Kasulatan et mabetbet ya uusaren itan diad simbolikon paraan.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Apo 14:1.

• Sipanan.

  Sakey a pormal a paknaan, odino kontrata, diad baetan na Dios tan totoo odino diad baetan na saray totoon nansipanan pian gawaen odino aggawaen so sakey a bengatla. No maminsan, sakey labat a dapag so walaay responsabilidad a manumpal ed saray apampaknaan (pisisipanan na sakey a dapag, a saya et sakey a sipan). Diad kaslakan, saray duaran dapag so kaukolan a manumpal ed saray apampaknaan (sipanan na duaran dapag). Likud nid saray impisipanan na Dios ed totoo, sinalambit met na Biblia iray sipanan ed baetan na saray totoo, tribu, nasyon, odino grupo na totoo. Saray sipanan a walaay malaknab ya epekto et saramay impisipanan na Dios ed si Abraham, David, say nasyon na Israel (Ganggan a sipanan), tan say Israel na Dios (balon sipanan).​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Aw 21:7.

• Sirtis.

  Duaran baleg ya atapew a gulpo diad baybay na Libya, Amianen ya Aprika, a tatakotan na saray marino nensaman lapud saray buer ed baybay a naynay manguuman-uman a resulta na iyaaralem tan  iyaatapew na danum. (Gaw 27:17)​—Nengnengen so Apendise B13.

• Sirya; Siryano, saray.—

  Nengnengen so ARAM; ARAMAEANO, SARAY.

• Sistema na mundo; Sistema na bengabengatla.

  Patalos na Griegon salitan aion sano ontutukoy ed kaplesan iran nagagawa odino bengatla a mangibibiig ed sakey a peryodo na panaon. Inusar na Biblia so “kaplesan a sistema na mundo,” pian tukoyen so kaslakan a nagagawa diad mundo tan say minumundon paraan na kabibilay. (2Ti 4:10) Diad panamegley na Ganggan a sipanan, inletneg na Dios so sakey a sistema na bengabengatla a nayarin tawagen na arum bilang panaon na saray Israelita odino Judio. Diad panamegley na dondon bagat nen Jesu-Kristo, sikatoy inusar na Dios pian iletneg so duman sistema, a manunan ontutukoy ed kongregasyon na saray nilanaan a Kristiano. Saya so gapoan na balon panaon, a pakapatnagan na saray bengatlan tua ya inyanino na Ganggan a sipanan. Sano aka-plural, sayan balikas et ontutukoy ed nanduruman sistema, odino saray kaslakan a nagagawa, a niwala la odino dia nid arapen.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Co 10:11.

• Sivan.

  Say tawag ed komatlon bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komasiam a bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Mayo ya anggad kapegleyan na Hunyo. (Es 8:9)​—Nengnengen so Apendise B15.

• Sular.

  Say naalar tan palaway a pasen diad paliber na tabernakulo, tan diad saginonor et say apadiran tan agnaatepan iran pasen diad paliber na manunan paalagey na templo. Say altar parad apay a popoolan et walad sular na tabernakulo tan diad loob a sular na templo. (Nengnengen so Apendise B5, B8, B11.) Sinalambit met na Biblia iray sular na saray abung tan palasyo.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ar 7:12; Es 4:11; Mat 26:3.

• Superskripsion.

  Say paulo diad gapo na sakey a salmo a mangipapabidbir ed managsulat, mangiiter na impormasyon ed satan, mangibabaga na saray instruksion ed musika, odino mangipapanengneng na usar odino gagala na salmo.​—Nengnengen so superskripsion na Sal 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Syudad a salimbengan, saray.

  Saray syudad na saray Levita a nayarin batikan na samay akapatey ya agto ginagala pian nasalimbengan ed samay manangibales na dala. Anemira iratan a syudad a walad nanduruman pasen na Insipan a Dalin, a saratan et pinili nen Moises tan diad saginonor et si Josue, diad panangiwanwan nen Jehova. No say sakey a takas et akasabi lad syudad a salimbengan, iyarap toy kaso to ed saray mamatatken diad puerta na syudad tan sikatoy mabulos dan awaten. Pian sayan probisyon et agnaanamot na saramay ginagala ray amatey, samay manpapasalimbeng et kaukolan toy onarap pian usisaen so kaso to diman ed syudad ya amateyan to tan paneknekan ya anggapoy kasalanan to. No napaneknekan ya anggapoy kasalanan to, sikatoy papawilen ed syudad a salimbengan, tan agnayarin ompaway ditan legay bilay to odino anggad ompatey so atagey a saserdote.​—Nu 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Syudad nen David.

  Say impanawag ed syudad na Jebus kayarin asakop itan nen David tan nipaalagey to ditan so abung to. Tinawag met itan a Sion. Satan et walad abalaten-bukig tan sankadaanan a parte na Jerusalem.​—2Sa 5:7; 1Aw 11:4, 5.

T

• Tabernakulo.

  Niyalis-alis a tolda a pandadayewan na Israel kayari impaway dad Ehipto. Saya so kawalaan na kaban na sipanan nen Jehova, a mangirerepresenta ed kiwawala na Dios, tan say pasen a pambabagatan tan pandadayewan. Saya et tatawagen met no maminsan a “tolda a pantitiponan.” Kiew so pinagkataglang na satan tan tinapewan na linen ya aburdaan na saray kerubin. Walaan itan na duaran kuarto, a say unaan et say Masanto, tan say komadua et say Sankasantosan. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Nengnengen so Apendise B5.

• Taep.

  Saray ubak na ilik ya ombibiig legan na panag-ilik tan panagtaep. Say taep et uusaren bilang simbolo na saray bengatlan andi-kakanaan tan aglabay.​—Sal 1:4; Mat 3:12.

• Tagleey.

  Sakey a komposisyon, liriko odino musika, a mangibabalikas na pinasyan panermen, a singa say ermen ya ibabalikas lapud impatey na kaaro odino inad-aro.​—2Sa 1:17; Sal 7:Superskripsion.

•  Talento.

  Say sankabelatan a sukat ya uusaren na saray Hebreo parad simbang tan kuarta. Satan et manbelat na 34.2 kilo (75.5 libra). Say talento ya uusaren na saray Griego et mas anlemew, a manbelat na manga 20.4 kilo (44.8 libra). (1Aw 22:14; Mat 18:24)​—Nengnengen so Apendise B14.

• Tambuyog.

  Nengnengen so SAKLOR.

• Tamuz.

  (1) Say ngaran na dios ya aakisan na saray apostatan bibiin Hebreo. Iisipen na arum a si Tamuz et datin ari a ginawan dios kayari impatey to. Diad sakey a sulat a Sumeria, si Tamuz et tinawag a Dumuzi tan ipapasen ya asawa odino manangaro na diosa na panag-anak a si Inanna (say diosa na Babilonia a si Ishtar). (Eze 8:14) (2) Say tawag ed komapat a bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komasamplon bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Hunyo ya anggad kapegleyan na Hulyo.​—Nengnengen so Apendise B15.

• Tanda.

  Sakey a bengatla, gawa, situasyon, odino nikaduman inkagawa a walay isisimbolo to, balanglan diad kaplesan odino diad arapen.​—Ge 9:12, 13; 2Ar 20:9; Mat 24:3; Apo 1:1, paimanod leksab.

• Tanubong.

  Terminon uusaren parad dakel a tanaman a kaslakan ya ontutubo ed maranum iran pasen. Sayan tanaman et maslak ya ontutukoy ed Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Apo 11:1)​—Nengnengen so PANAGSUKAT A TANUBONG.

• Tarsis, saray barko na.

  Diad gapo, uusaren iyan termino parad saray barko ya ombiabiahe paonlad kadaanan a Tarsis (España natan). Mapatnag a diad saginonor et saya lay nagmaliw a tawag ed saray angkakabaleg a barko a makapanbiabiahe na arawi. Onia ran barko so inusar nen Solomon tan Jehosafat ed saray negosyo ra.​—1Ar 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Diad Kristianon Griegon Kasulatan, ontutukoy iyad niyabeban kipapasen a singa prisoan, a ditan so angibantakan ed saray agmatulok ya anghel nen panaon nen Noe. Diad 2 Pedro 2:4, say inkausar na tartaroo (“ibantak ed Tartaro”) et agmankabaliksan a “saray anghel a nankasalanan” et imbantak diad paganon mitolohiya a Tartaro (salanti, sakey a prisoan ed dalem na dalin tan ambilunget a pasen parad saray mas abeban dirios). Imbes, ipapatnag na satan ya inyabeba ira na Dios manlapud pasen da ed tawen tan ed saray pribilehyo ra tan inyan ira ed kipapasen na sankabilungetan a panagnonot nipaakar ed saray maliwliwawan gagala na Dios. Kabilungetan met so pansumpalan da pati say manuley da, a si Satanas a Diablo, a diad Kasulatan et ontutukoy itan ed andi-anggaan a kadederal. Kanian say Tartaro et mankabaliksan na sankaabebaan a kipapasen na saramay rebelyoson anghel. Ag-itan mipara ed “kaaralman” a walad Apocalipsis 20:1-3.

• Tebet.

  Say tawag ed komasamplon bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan say komapat a bulan na sekular a kalendaryo ra, kayari inkibantak da ed Babilonia. Satan et manlapud kapegleyan na Disyembre ya anggad kapegleyan na Enero. Maslak et tutukoyen labat itan a “komasamplon bulan.” (Es 2:16))​—Nengnengen so Apendise B15.

• Templo.

  Say permanentin paalagey diad Jerusalem a sinmalat ed samay niyalis-alis a tabernakulo a sentro na panagdayew na saray Israelita. Samay inmunan templo et impaalagey nen Solomon tan dineral na saray taga Babilonia. Say komadua et samay impaalagey nen Zerubabel kapawil da manlapud inkibantak dad Babilonia tan diad saginonor et impaalagey lamet nen Herodes a Makapanyari. Diad Kasulatan, say templo et maslak a tatawagen labat ya “abung nen Jehova.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Aw 29:1; 2Aw 2:4; Mat 24:1)​—Nengnengen so Apendise B8 tan B11.

• Terafim.

  Dirios odino idolo na pamilya, a no maminsan et kokonsultaen parad saray tanda. (Eze 21:21) Saray arum et singa kabaleg na sakey a too, tan saray arum et mas melag. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) Ipapanengneng na saray aromog na saray arkeologo ed Mesopotamia a samay walaan na saray imahen a terafim et nayarin pakapatnagan no siopay mangawat ed tawir na pamilya. (Nayarin saya so rason no akin ya inala nen Raquel so terafim nen ama to.) Mapatnag ya aliwan oniay kipapasen ed Israel, anggaman diad panaon na saray ukom tan arari et inusar so terafim diad panagdayew ed idolo, tan kaiba iratan ed saramay dineral na matoor a si Arin Josias.​—Uk 17:5; 2Ar 23:24; Os 3:4.

•  Testimonya.

  Say “Testimonya” et maslak ya ontutukoy ed Samploran Ganggan ya akasulat ed duaran tapyas na bato ya inter ed si Moises.​—Ex 31:18.

• Tishri.​—

  Nengnengen so ETANIM tan Apendise B15.

• Tolda a pantitiponan.

  Sakey a balikas ya ontutukoy ed tolda nen Moises tan ed sagradon tabernakulo ya impaalagey nensaman diad kalawakan.​—Ex 33:7; 39:32.

• Trumpeta.

  Sakey ya instrumenton sisibokan a gawad metal tan uusaren pian mangiter na sinyales tan parad musika. Unong ed Numeros 10:2, angiter si Jehova na saray instruksion ed panggawa na duaran pilak a trumpeta a paknolen pian usaren a mangiter na sinyales a panawag ed totoo pian mantitipon, onalis iray kampo, odino mangiyabawag na guerra. Nayarin saraya et maptek a trumpeta, aliwan singa saray akakurban “tambuyog” a gawad saklor na ayep. Wala ray trumpeta ya ag-indetalye inkagawa ra a kaiba met ed saray instrumento ed musika diad templo. Diad simbolikon paraan, kaslakan a say tanol na saray trumpeta et kabansag na pangiyabawag na saray panangukom nen Jehova odino arum nin importantin ebento a nanlapud Dios.​—2Aw 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Apo 8:7–11:15.

• Tuan Dios.

  Sakey ya espisipikon paraan na patalos ed Hebreon balikas parad “Dios.” Diad kaslakan, say gagala na impangusar ed sayan salita ed Hebreo et pian ibiig si Jehova bilang say saksakey a tuan Dios a midumaan ed saray palson dirios. Say patalos a “tuan Dios” et angipreserba ed interon kabaliksan na Hebreon balikas ed pigaran konteksto.​—Ge 5:22, 24; 46:3; De 4:39.

• Turbante.

  Abel ya ibabariber tan isusulong ed ulo. Say atagey a saserdote et mansusulong na turbante a gawad marakep a klase na linen, a walaay balitok a metal ya akasinger ed arap na satan diad panamegley na asul a lubir. Say ari et mansusulong na turbante ed dalem na korona to. Inusar nen Job iyan balikas ed simbolikon paraan sanen inkompara to so inkahustisya to ed turbante.​—Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Ukom, saray.

  Saray lalakin tinuro nen Jehova a mangiliktar ed totoo to antis na panaon na saray totoon arari na Israel.​—Uk 2:16.

• Ulo na lusek.

  Say walad tapew a kabiangan na lusek a pinagkadekorasyon. Say duaran lusek a nginaranan na Jakin tan Boaz et walad arapan na templo nen Solomon. (1Ar 7:16)​—Nengnengen so Apendise B8.

• Unona iran bunga.

  Say sankaunaan a bunga ed panaon na panag-ani; unonan produkto na antokaman. Kekerewen nen Jehova ed nasyon na Israel ya iyapay dad sikato iray unonan bunga, balanglan manlapu itan ed too, ayep, odino bunga na dalin. Bilang sakey a nasyon, saray Israelita et mangiyaapay ed Dios na unona iran bunga no Piesta na Andi-lebaduran Tinapay tan no Pentecostes. Say terminon “unona iran bunga” et uusaren met ed simbolikon paraan pian tukoyen si Kristo tan saray nilanaan a papatumbok to.​—1Co 15:23, paimanod leksab; Nu 15:21; Pro 3:9; Apo 14:4.

• Urim tan Tumim.

  Saray bengatlan uusaren na atagey a saserdote a singa say panguusar ed pampapalaranan pian naamtaan so linawa na Dios sano kaukolan iray ebat nen Jehova nipaakar ed saray tepet ya importante ed interon nasyon. Say Urim tan Tumim et iiyan ed loob na apis na pagew na atagey a saserdote sano sikatoy onloloob ed tabernakulo. Ompatnag a tinundaan dan usaren iratan sanen dineral na saray taga Babilonia so Jerusalem.​—Ex 28:30; Ne 7:65.

Z

• Zeus.

  Say sankatageyan a dios na saray paganon Griego. Diad Listra, si Bernabe et tinawag dan Zeus. Saray kadaanan ya inskripsion ya aromog diad asingger ed Listra et ontutukoy ed “saray saserdote nen Zeus” tan “si Zeus a dios ya agew.” Say barkon niluganan nen Pablo manlapud isla na Malta et walaay simbolo ya “Ananak nen Zeus,” say lason a si Castor tan Pollux.​—Gaw 14:12; 28:11.

• Ziv.

  Say orihinal a tawag ed komaduan bulan na sagradon kalendaryo na saray Judio tan komawalon bulan na sekular a kalendaryo ra. Satan et manlapud kapegleyan na Abril ya anggad kapegleyan na Mayo. Tinawag itan ya Iyyar diad Talmud na saray Judio tan arum ni ran reperensya kayari inkibantak da ed Babilonia. (1Ar 6:37)​—Nengnengen so Apendise B15.