1-3. (a) Akin et naiiritan maong si apostol Pablo nen linmad Atenas? (b) Antoy naaralan tayo ed alimbawa nen Pablo?

 NAIIRITAN maong si Pablo ed nanenengneng to. Akasabi lay Pablo ed Atenas diad Gresya, say sentro na edukasyon ya datin nambangatan na saray philosopher ya si Socrates, Plato, tan Aristotle. Relihyoson maong so syudad na Atenas. Mandadayew ira ed dakdakel ya dirios kanian anggan iner so laen nen Pablo et wala ray idolo o imahen. Wala iratan ed saray templo, diad plaza, tan diad saray karsada. Amta nen Pablo no antoy pakanengneng nen Jehova, say tuan Dios, ed idolatriya. (Exo. 20:4, 5) Singa si Jehova, kabusol met na sayan matoor ya apostol iray idolo!

² Makapabigla so anengneng nen Pablo nen kaloob tod agora, odino tindaan. Akahilera ed bandad northwest na tindaan diad asingger ed baleg ya lolooban so dakdakel ya labos-lakseb ya estatua na dios ya si Hermes. Dakdakel so panagdayewan diad tindaan. Panon kasin pulongan na sayan maseseg ya apostol irayan totoo ya masyadon debotado ed saray idolo? Nakontrol to kasi emosyon to tan makanonot na topic ya labay dan pantongtongan? Wala kasi natulongan ton makaromog ed tuan Dios tan mandayew ed Sikato?

³ Nabasa tayo ed Gawa 17:22-31 so imbaga nen Pablo ed saray de-aral ya totoo ed Atenas. Balibalin alimbawa itan na makakombinse, mataktika, tan makatebek ya panagsalita. No aralen tayoy alimbawa nen Pablo, naamtaan tayo no panon tayon makapangigapo na topic ya labay na totoon pantongtongan, tan natulongan tayo met iran mannonot.

4, 5. Iner so nampulongan nen Pablo diad Atenas, tan siopa ray wadman?

⁴ Linmay Pablo ed Atenas diad komaduan impanbiahe to bilang misionero nen manga 50 C.E. a Legan ya aalagaren nen Pablo so isabi di Silas tan Timoteo manlapud Berea, “akikatunongan ed saray Judio . . . diad sinagoga” ya singa apasalan to la. Nampulong met ed “tindaan” odino agora pian nakatongtong to ray aliwan Judio ya tagad Atenas. (Gawa 17:17) Walad  bandad northwest na Acropolis so tindaan na Atenas ya 5 ektarya o masulok ni so kaawang to. Balet aliwa labat ya panagsaliwan tan panaglakoan so tindaan na Atenas, atan met so sankaimportantian ya lugar ya lalaen na totoo ed syudad. Ibabaga na sakey ya reperensya ya ditan so “sentro na ekonomya, politika, tan kultura na syudad.” Labalabay na saray tagad Atenas so onla ditan pian mantotongtong nipaakar ed saray topic ya parad saray matatalino.

⁵ Aliwan mainomay ya kombinsien iray totoon abanaan nen Pablo diad tindaan. Wala ray ondedengel ya Epicureo tan Estoico​—membro iratan na mandumaan ya grupo na saray philosopher. b Manisia iray Epicureo ya basta labat linmesa so bilay. Oniay prinsipyo da: “Agdapat takotan so Dios; Aliwan ansakit so ompatey; Sarag moy magmaliw ya maong; Naanosan moy kaugsan.” Manisia balet iray Estoico ya pian maong so bilay na totoo, dapat isip da labat so usaren da ya mangigiya ed amin ya gawaen da, tan ag-ira manisian Persona so Dios. Parehon agpapanisiaan na saray Epicureo tan saray Estoico so kioli ya ibabangat na saray disipulo na Kristo. Midumaan ya maong iray papanisiaan na sayan duaran grupo ed puron katuaan ya papanisiaan na saray tuan Kristiano ya singa ipupulong nen Pablo.

6, 7. Antoy reaksion na saray matatalinon Griego ed ibabangat nen Pablo, tan panon ya mipara so reaksion na saray totoo natan ed ipupulong tayo?

⁶ Antoy reaksion na saray matatalinon Griego ed ibabangat nen Pablo? Wala ray arum ya angusar na salitan “malabir,” odino “managdokdok na bukel.” (Nengnengen so study note na Gawa 17:18, nwtsty.) Oniay imbaga na sakey ya scholar nipaakar ed satan ya Griegon salita: “Unonan inusar itan ya salita parad sakey ya melag ya siwit ya manaanap na bukel ya toktoken to. Insan sinmabi panaon ya inusar itan parad sakey ya toon mandodokdok na kerakeran panangan tan arum nin bengatla diad tindaan. Insan sinmabi lamet so panaon ya ontutukoy la itan ed sakey ya toon mandodokdok labat na ambabangil ya impormasyon pero agto iratan napankokonektaan ta agto natatalosan.” Diad satan et singa ibabaga na saraman ya de-aral ya totoo ya ignorante si Pablo tan alig-alig labat. Balet nanengneng tayo ya ag-ataktakot si Pablo ed pamabalaw da.

⁷ Ontan met ni nagagawa anggad natan, mabetbet itayon babalawen na totoo ta Tasi nen Jehova tayo, tan manisia tayo ed Biblia. Singa bilang, wala ray propesor ya ibabangat dan tua so ebolusyon tan no talagan matalino ka, dapat panisiaan mo itan. Iisipen dan ignorante iramay agmanisia ed satan. Labay na sarayan de-aral ya totoo ya isipen na arum ya singa tayo saramay “managdokdok na bukel” no ibabangat tayoy ibabaga na Biblia tan ipapanengneng tayo ray ebidensya ya walay Amalsa ya nandesinyo ed amin ya bengatla. Balet agtayo natatakot ed sikara. Kabaliktaran ni ingen ta makpel tayon mansasalita no idedepensa tayoy pananisia tayo ya niwalay bilay ed dalin lapud sakey ya matalinon Amalsa, si Jehova a Dios.​—Apo. 4:11.

8. (a) Antoy reaksion na arum ed ipupulong nen Pablo? (b)  Antoy nayarin labay ya ibaga na impangawit dad si Pablo ed Areopago? (Nengnengen so paimanod leksab.)

⁸ Dumay reaksion na arum ya akarengel ed pampupulong nen Pablo diad  tindaan. Kuan da: “Sikatoy singa sakey a managpulong na agkabat iran dirios.” (Gawa 17:18) Talaga kasin wala ray ipapakabat nen Pablo ya balon dirios ed saray tagad Atenas? Peligro no ontan ta singa ontan met may inyakusa da ed si Socrates insan da pinatey pigaran siglo antis to ’tan. Agla pankelawan ya inyakar day Pablo ed Areopago tan impaipaliwawa dad sikato so ibabangat to ya duma ed pakadngel na saray tagad Atenas. c Panon kasin pulongan nen Pablo iray totoon anggapoy amta ra ed Salita na Dios?

9-11. (a) Panon ya inggapo nen Pablo so topic ya labay met na saray ondedengel ed sikato? (b) Panon tayon naalig so alimbawa nen Pablo diad panagpulong tayo?

⁹ No nanonotan yo ni, nairitan maong si Pablo ed saray imahen ya anengneng to. Pero imbes ya atakien toy panagdayew dad idolo, kalmado labat. Pian nakombinse to ray katongtong to, inggapo to ed topic ya labay da met. Kuan to: “Lalakin  taga Atenas, nanenengneng kod amin a gagawaen yo a mas matakot kayo ed saray dirios nen say arum.” (Gawa 17:22) Singa ibabaga nen Pablo ya, ‘Amtak ya talagan relihyoso kayo.’ Marunong si Pablo ta kinomendaan to ra ed inkarelihyoso da. Amta to ya say arum et talagan labay dan naamtaan so katuaan, pero aloko labat ira ed saray palson bangat. Diad tua, anggan si Pablo ya mismo et ‘wala met iray ginawa ton aliwa nen anggapo ni kakabatan tan pananisia to.’​—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Insan imbaga nen Pablo ya walay anengneng ton patunay ya talagan relihyoso iray tagad Atenas​—amay altar ya “Parad Sakey ya Dios ya Agkabat.” Base ed sakey ya libro “niyugali na saray Griego tan na arum ni so manggawa na saray altar parad saray ‘agkabat ya dirios’ ta natatakot ira ya ompan walay dios ya napabarong da no agda nadadayew.” Ipapanengneng na satan ya altar ya manisia iray tagad Atenas ya wala ni Dios ya agda kabat. Inusar nen Pablo iyan altar pian niloob tod tongtongan so maong a balita ya ipupulong to. Oniay impaliwawa to: “Samay agyo kabat a dadayewen yo, saya so ipupulong kod sikayo.” (Gawa 17:23) Pasimple labat si Pablo pero epektiboy paraan to. Anggapoy ipupulong ton balo odino duman dios, ya singa iyaakusa ed sikato na arum. Ipapaliwawa to labat ed sikara imay Dios ya agda kabat​—samay tuan Dios.

¹¹ Panon tayon naalig si Pablo diad panagpulong tayo? No maimano tayo, ompan wala ray nanengneng tayon patunay ya relihyoso so sakey ya too, nayarin walay akasulong ed sikato odino aka-display ed abung to ya mikonektaan ed relihyon to. Oniay sarag tayon ibaga: ‘Naimanok ya relihyoso kayon too, diad tua labay koy makapitongtong ed toon relihyoso.’ No mataktika tayon bidbiren so inkarelihyoso na katongtong tayo ompan makanonot tayoy topic ya labay da met ya pantongtongan. Tandaan tayo ya agtayo labay ya husgaan iray totoo lapu labat ed relihyon da, ta di ba dakel ed saray kaagian tayo so datin debotado ed saray bangat na palson relihyon da?

12. Panon ya imbagay nen Pablo so paraan na panagpulong to ed saray ondedengel ed sikato?

¹² Akalmoy Pablo na topic ya labay met na saray katongtong to. Pero nituloy to kasi ran pulongan? Amta to ya kabkabisado na saray katongtong to so Griegon pilosopiya pero anggapoy amta da ed Salita na Dios. Kanian imbagay toy panagpulong to ed nanduruman paraan. Unona, impresenta to ray bangat na Biblia pero agto direktan binitla so walad Salita na Dios. Komadua, impalikna tod sikara ya natatalosan to ra tan too met ya singa sikara, kanian inusar to ni ingen iray salitan “tayo” tan “sikatayo.” Komatlo, wala ra met so binitla ton nanlapud Griegon literatura pian ipanengneng ya wala ray ibabangat ton abitla met ed saray sulsulat da. Pantongtongan tayo natan so mapuersan imbaga nen Pablo. Anto ray importantin katuaan ya impaamta to nipaakar ed Dios ya agkabat na saray tagad Atenas?

13. Antoy impaliwawa nen Pablo nipaakar ed lapuan na uniberso, tan antoy labay ya ibaga na saratan ya imbaga to?

¹³ Pinalsa na Dios so uniberso. Oniay imbaga nen Pablo: “Say Dios a nanggawa na mundo tan amin a bengatlan wadia, say Katawan na tawen tan dalin, et  agmanaayam ed saray templo a ginawa na lima.” d (Gawa 17:24) Aglabat basta linmesa so uniberso. Say tuan Dios so Amalsa ed amin. (Sal. 146:6) Aliwan singa si Atena odino arum ni ran dirios ya nairarayew labat lapud saray templo tan altar da, say Soberanon Katawan na tawen tan dalin et agnakarga na saray templo ya ginawa na too. (1 Ara. 8:27) Malinew so labay ya ibaga nen Pablo: Say tuan Dios et mas makapanyari nen say anggan anton imahen ya ginawa na too ya walad saray templo ya ginawa met na too.​—Isa. 40:18-26.

14. Panon ya impanengneng nen Pablo ya ag-akadepende so Dios ed saray totoo?

¹⁴ Ag-akadepende so Dios ed saray totoo. Apasal iray mandadayew ed idolo ya kawesan iray imahen da na magarbo iran kawes, ikdan da ray mabmabli iran regalo, odino atangan da ray naakan tan nainum, ya singano kaukolan iratan na saray imahen da! Pero nayarin manisia so arum ed saray Griegon philosopher ya ondedengel ed si Pablo ya anggapoy kaukolan na sakey ya Dios ed saray totoo. No ontan, seguradon manisia ra ed samay imbaga nen Pablo ya say Dios et agkaukolan ya “panserbian na totoo a singano walay nakaukolan to.” On, anggapoy antokaman ya materyal ya bengatlan niiter na too so kaukolan na Amalsa! Imbes, sikato so mangiiter ed saray totoo na kaukolan da​—say “bilay tan linawa tan amin a bengatla” kaiba lay agew, uran, tan mabunan dalin. (Gawa 17:25; Gen. 2:7) Kanian say Dios ya mangiiter et ag-akadepende ed saray totoo ya mangaawat labat.

15. Panon ya impetek nen Pablo so iisipen na saray tagad Atenas ya mas atagey ira nen saray aliwan Griego, tan antoy importantin naaralan tayo ed alimbawa to?

¹⁵ Pinalsa na Dios so too. Iisipen na saray tagad Atenas ya mas atagey ira nen saray aliwan Griego. Pero kontra ed bangat na Biblia so nasyonalismo. (Deu. 10:17) Mataktika tan marunong ya impaamta nen Pablo iyan katuaan nen imbaga ton, “Manlapud sakey a too et ginawa [na Dios so] amin a nasyon na totoo.” Seguradon apaisip iray katongtong to. (Gawa 17:26) Say tutukoyen to et amay salaysay na  Genesis nipaakar ed si Adan, say nanlapuan na amin ya totoo. (Gen. 1:26-28) Saksakey labat so nanlapuan na amin ya totoo kanian anggapoy lahi odino nasyonalidad ya mas atagey nen say arum. Seguradon atalosan na amin ya wadman so labay ya ibaga nen Pablo. Walay importantin naaralan tayo ed alimbawa to. Anggano labay tayoy magmaliw ya mataktika tan makatunongan no manpupulong tayo, agtayo balet palelemewen so katuaan ya walad Biblia pian labat awaten itan na arum.

16. Antoy gagala na Amalsa ed saray totoo?

¹⁶ Labay na Dios ya onapit iray totoo ed sikato. Anggano abaybayag lan pandedebatian na saray philosopher ya katongtong nen Pablo no akin ya wala itayo ran totoo, agda lanlamang itan nipaliwawan maong. Balet malinew ya impaamta nen Pablo ya say gagala na Amalsa parad saray totoo et pian “anapen day Dios. Ta sikatoy naromog da no sikatoy pansagpotan dan anapen. Diad tua et sikatoy ag-arawi ed balang sakey ed sikatayo.” (Gawa 17:27) Sarag ya kabaten na saray tagad Atenas imay Dios ya agda kabat. Diad tua, say Dios et ag-arawi ed saramay talagan manaanap ed sikato tan labay day makaaral nipaakar ed sikato. (Sal. 145:18) Imanoen ya inusar nen Pablo so salitan “sikatayo” pian ipilay sarili to ed saramay kaukolan dan “anapen” so Dios.

17, 18. Akin et dapat ya kabaten na totoo so Dios, tan antoy naaralan tayo ed ginawa nen Pablo pian naala toy interes na saray ondedengel ed sikato?

¹⁷ Dapat labay ya kabaten na totoo so Dios. Imbaga nen Pablo ya lapud Dios et “walay bilay tayo tan onggagalaw itayo, tan wala itayo.” Ibabaga na arum ya scholar ya say tutukoyen nen Pablo et saramay imbaga nen Epimenides, sakey ya managgaway tula ya tagad Creta ya nambilay nen komanem ya siglo B.C.E., tan “sakey a kabkabat ya too no nipaakar ed saray relihyoson tradisyon na saray tagad  Atenas.” Indanet nen Pablo so arum nin rason no akin et dapat ya labay ya kabaten na totoo so Dios: “Singa imbaga na arum ed saray manag-anlong ed limog yo, ‘Ta ananak to itayon amin.’” (Gawa 17:28) Nepeg ya nalikna na totoo ya labay day onapit ed Dios ta sikatoy nanggawa ed unonan too ya nanlapuan na amin ya totoo. Pian naala toy interes na saray ondedengel ed sikato, marunong si Pablo ta direkta ton binitla iray salitan nanlapud saray Griegon sulsulat ya seguradon rerespetoen na saray katongtong to. e Singa si Pablo, no maminsan et wala ra met so bibitlaen tayon nanlapud saray sekular ya history, encyclopedia, tan arum ni ran napantiwalaan ya reperensya. Singa bilang, nayarin makatulong so matukoy ya impormasyon ya inalad sakey ya napantiwalaan ya reperensya pian nakombinse so aliwan Tasi nipaakar ed nanlapuan na saray kagagawa odino selebrasyon na palson relihyon.

¹⁸ Abitla la nen Pablo ed sayan paliwawa to iray importantin katuaan nipaakar ed Dios, tan marundunong ton niyadapta iray salita to ed saray katongtong to. Antoy labay nen apostol Pablo ya gawaen na sarayan tagad Atenas ed sayan importantin impormasyon ya arengel da? Impaamta ton tampol ed sikara dia ed saray sinmublay ya imbaga to.

19, 20. (a) Panon ya mataktikan impaamta nen Pablo ya agnepeg ya dayewen iray imahen ya ginaway too? (b) Antoy kaukolan ya gawaen na saray ondedengel ed si Pablo?

¹⁹ Akaparaan lay Pablo ya pasesegen iray ondedengel ed sikato, pian onkiwas ira. Binitla to lamet iramay salitan inala tod saray Griegon sulsulat, oniay kuan to: “Kanian lapud ananak itayo na Dios, agtayo nepeg ya isipen a say Dios et singa balitok odino pilak odino bato, singa sakey a bengatlan inukit lapud dunong tan desinyo na too.” (Gawa 17:29) Kanian no ginaway Dios iray totoo, panon ya miparay Dios ed saray imahen ya ginawa labat na too? Mataktika tan malinlinew so impanpaliwawa nen Pablo kanian nipaamta ed amin ya agnepeg ya dayewen iray imahen ya ginaway too. (Sal. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Lapud samay impangibaga nen Pablo ya “agtayo nepeg,” matmainomay ya awaten na saray dumerengel to so panonot tod sikara.

²⁰ Nilinew na apostol ya walay kaukolan dan gawaen, oniay imbaga to: “Inabuloyan na Dios ya onlabas iray panaon a saray totoo et anggapoy amta rad sikato [ya inisip dan naliliketan so Dios ed saray mandadayew ed saray imahen]; balet iyaabawag tod amin a totoo natan ed inerman a pasen a nepeg day magbabawi.” (Gawa 17:30) Nayarin abigla so arum ya ondedengel ed si Pablo nen imbaga ton kailangan day magbabawi. Balet ipapanengneng na mapuersan paliwawa to ya utang dad Dios so bilay da tan walay eebatan dad Sikato. Kanian nepeg dan anapen so Dios, aralen day katuaan tungkol ed sikato, tan manbilay ira base ed satan. Labay ton ibaga, kaukolan ya natalosan na saray tagad Atenas ya kasalanan so pandayew ed saray imahen tan dapat itunda da la itan.

21, 22. Antoy mapuersan imbaga nen Pablo ed konklusyon to, tan antoy labay ya ibaga na satan parad sikatayo natan?

 ²¹ Oniay mapuersan imbaga nen Pablo ed konklusyon to: “Inggeter [na Dios] so sakey ya agew pian ukomen toy mundo diad patas a paraan ed panamegley na toon tinuro to, tan sikatoy angiter na garantiya ed amin a totoo diad impamaoli tod sikato manlapud inaatey.” (Gawa 17:31) Lapud amta da la ya asingsingger lay Agew na Panangukom, baleg ya rason itan pian anapen day tuan Dios! Ag-imbaga nen Pablo so ngaran na tinuron Ukom. Pero makapabigla ta oniay imbaga nen Pablo nipaakar ed satan ya Ukom: Nambilay bilang too, inatey, tan binilay lamet na Dios!

²² Importante so labay ya ibaga na satan ya mapuersan konklusyon nen Pablo parad sikatayo natan. Amta tayo ya say tinuron Ukom na Dios et say apaolin si Jesu-Kristo. (Juan 5:22) Amta tayo met ya sanlibon taon so karukey na Agew na Panangukom tan asingsingger lan nagawa itan. (Apo. 20:4, 6) Agtayo antakot so Agew na Panangukom ta amta tayon mangiter itan na dakel iran bendisyon parad saray matoor. Segurado so ilalo tayo ya walay balibalin nagawad arapen lapud samay sankaabigan ed amin ya milagro​—say inkioli nen Jesu-Kristo!

23. Antoy nanduruman reaksion na totoo ed paliwawa nen Pablo?

²³ Nandurumay reaksion na saray ondedengel ed paliwawa nen Pablo. “Sikatoy binalaw na arum” nen nadngel day nipaakar ed kioli. Wala ra met so marespeto pero aglanlamang ira nagbabawi tan ag-ira nagmaliw ya Kristiano, tan imbaga ran: “Dengelen mi ka lamet ed saya diad arum a pankanawnawa.” (Gawa 17:32) Balet walay pigara ya positibo so reaksion da: “Akilad sikato so pigaran lalaki tan nagmaliw iran mananisia. Kaiba ra met si Dionisio, a huis ed korte na Areopago, tan sakey a biin manngaray Damaris, tan arum ni ra.” (Gawa 17:34) Ontan met so reaksion na totoo natan ed pampupulong tayo. Wala ray mamabalaw ed sikatayo tan wala ra met so marespeto balet aglanlamang ira onkikiwas. Pero no wala ray mangawat ed mensahe na Panarian tan magmaliw iran Kristiano, malikeliket tayo.

24. Antoy naaralan tayo ed paliwawa nen Pablo diad Areopago?

²⁴ Legan tayon dadalepdepen so paliwawa nen Pablo, naaralan tayo no panon tayon ipaliwawa so ipupulong tayo ed paraan ya nalabayan na saray totoo tan nakombinse ira ya tua iray ibabangat tayo. Naaralan tayo met ya kaukolan tayoy magmaliw ya maanos tan mataktika ed saramay totoon abulag na palson bangat na relihyon da. Naaralan tayo met iyan importantin leksion: Agtayon balot palelemewen odino sasalatan iray katuaan ya walad Biblia pian labat pagustoan iray ondedengel ed sikatayo. No aligen tayoy alimbawa nen apostol Pablo, magmaliw tayon mas epektibon managbangat ed teritorya tayo. Magmaliw met ya mas epektibo so panagbangat na saray manangasikaso ed kongregasyon. No ontan, mas akaparaan tayon amin ya tulongan so arum ya ‘anapen so Dios ta sikatoy naromog da.’​—Gawa 17:27.