1, 2. Akin et samsamet so panangigalang na dakel a totoo ed ganggan, ingen panon so nayarin liknaan nipaakar ed saray ganggan na Dios?

“SAY ganggan so sakey ya agnatukor ya abot, . . . akmonen to so amin a bengatla.” Pinmatnag itan a balikas ed libron nipalapag nen 1712. Binalaw na autor na libro so sistema na ley a saray demandaan so no maminsan et ondalan ed korte diad dakel iran taon, a mamapairap ed saramay manaanap na inkahustisya. Diad dakel iran daldalin, saray sistema na ley tan hudisyal so komplikadon tuloy, pirmin apusek na ag-inkahustisya, panaglabi, tan agpantutukoyan, a kasmak laingen so panagmudmora ed ganggan.

² Miduma ed walan nibaga ed tagey, imanoen irayan salita a nisulat ed apalabas lan 2,700 taon: “Agay la so panangarok ed ganggan mo!” (Salmo 119:97) Akin a say salmista so walaan na ontan lan ampetang a panangaro? Lapud say ganggan ya inrayew to so nanlapud si Jehova a Dios, aliwan diad anggan anton sekular a gobierno. Legan mon aaralen iray ganggan nen Jehova, nayarin lalon naliknam so singa alikna na salmista. Say ontan a panagaral so mangiter ed sika na aralem a pakatalos, ed sankatalonggaringan a hudisyal a kaisipan diad talba.

3, 4. Diad antoran dalan a si Jehova so apaneknekan a Manangiter na Ganggan?

³ Ibabaga na Biblia ed sikatayo a, “wala so sakey a manangiter na ganggan tan ukom.” (Santiago 4:12) On, si Jehova so alenleneg a tuan Manangiter na Ganggan. Anggan saray galaw na saray pinalsa ed tawen so uuleyan na “mangatatawen iran ganggan.” (Job 38:33, The New Jerusalem Bible) Saray nilaksan masanton angheles nen Jehova so uuleyan met na ganggan na Dios, lapud sikara so naorganisa ed piho iran rangko tan manseserbi ed silong na ganggan nen Jehova bilang ministros to.​—Salmo 104:4; Hebreos 1:7, 14.

⁴ Inter met nen Jehova iray ganggan to ed katooan. Balang sakey  ed sikatayo so walaan na konsiensia, a mangipapanengneng ed panmoria nen Jehova ed inkahustisya. Sakey a nengneng na akindalem a ganggan, say konsiensia so makatulong ed sikatayon mangibiig ed duga a manlapud aliwa. (Roma 2:14) Saray inmunan atateng tayo so abendisyonan na sakey ya ayadyarin konsiensia, kanian nakaukolan da lambengat so pigaran ganggan. (Genesis 2:15-17) Balet, say ag-ayadyarin too so mankaukolan na dakel a ganggan a mangiwanwan ed sikato diad panggawa ed linawa na Dios. Saray patriarkan singa si Noe, Abraham, tan Jacob so angawat na saray ganggan manlapud si Jehova a Dios tan saraya so impasa ra ed saray pamilya ra. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Si Jehova a mismo so Manangiter na Ganggan ed nikadkaduman paraan sanen inter to ed nasyon na Israel so sakey a kodego na Ganggan diad panamegley nen Moises. Sayan kodego na ley so mangiiter ed sikatayo na malaknab ya aralem a pakatalos ed panmoria nen Jehova ed inkahustisya.

5. Kasin say Mosaikon Ganggan so makapabelat, komplikado iran datak na saray ganggan, tan akin ya ontan so ebat mo?

⁵ Dakel so singa mannonot a say Mosaikon Ganggan so makapabelat, komplikadon datak na saray ganggan. Say ontan a kaisipan so arawi ed katuaan. Wala so masulok ya 600 a ganggan ed interon kodego. Singano dakerakel a tuloy itan, balet isipen pa: Diad impanampot na koma-20 siglo, pinano na saray ganggan pederal na Estados Unidos so masulok a 150,000 a pahina ed saray libro na ley. Kada duaran taon et ngalngalin 600 niran ganggan so niniarum! Kanian no tongtongen tayo so karakel lambengat et magmaliw a samsamet so Mosaikon Ganggan no ikompara ed saray alusbon ganggan na too. Ingen, saray Ganggan na Dios so anguley ed saray Israelitas ed saray pamaakaran na bilay ya agni anggan inggapon konsideraen na saray modernon ganggan. Imanoen so sakey a sumaryo.

6, 7. (a) Antoy pidumaan na Mosaikon Ganggan ed anggan anto nin arum a kodego na ganggan, tan anto so sankabalgan a ganggan ed satan a Ganggan? (b) Panoy pakapangipanengneng na saray Israelita na panangawat ed inkasoberano nen Jehova?

⁶ Intandoro na Ganggan so inkasoberano nen Jehova. Sirin, say  Mosaikon Ganggan so agbalot mipara ed anggan anton arum a kodego na ganggan. Say sankabalgan ed saray ganggan to et saya: “Dengel ka, O Israel: si Jehova a Dios tayo so sakey a Jehova. Et sika aroen mo si Jehova a Dios mo ed amin a pusom tan dia ed amin a kamarerwam tan dia ed amin a pakayarim.” Panon a nipanengneng na saray totoo na Dios so panangaro ra ed sikato? Kaukolan a sikara so manlingkor ed sikato, a pauleyan ira ed inkasoberano to.​—Deuteronomio 6:4, 5; 11:13.

⁷ Kada Israelita so angipanengneng na panangawat ed inkasoberano nen Jehova diad itulok to ed saraman so nipasen a manguley ed sikato. Saray atateng, papangulo, uko-ukom, saserdote tan, diad saginonor, say ari so angirepresentan amin ed pakauley na Dios. Minoria nen Jehova a panagrebelde ed sikato so antokaman a panrebelde ed saramay walad pakauley. Diad biek a dapag, saramay walad pakauley so mamasanok ed si Jehova no agmakatunongan odino masebeg so pideneng da ed totoo to. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomio 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Namparan saramay mangaagamil na pakauley tan saramay walad silong na ontan a pakauley so responsable sirin ya angitandoro ed inkasoberano na Dios.

8. Panon ya intandoro na Ganggan so estandarte nen Jehova ed kalinisan?

⁸ Intandoro na Ganggan so estandarte nen Jehova ed kasantosan. Saray salitan “masanto” tan “kasantosan” so nausar ed masulok a 280 iran danay ed Mosaikon Ganggan. Say Ganggan so tinmulong ed totoo na Dios a mangibiig ed no anto so malinis tan aliwan malinis, puro tan aliwan puro, ya insita to so ngalngalin 70 nanduruman bengatla a pagmaliwen toy sakey ya Israelitan agmalinis unong ed inggeter a totontonen. Sarayan ganggan so anaglawi ed pisikal a kalinisan, panangan, tan anggan say panangibantak ed dutak. Saratan a ganggan so angiter na nikadkaduman pankaabigan ed kabunigasan. * Balet mas atagtagey so gagala ra​—pian say pabor nen Jehova so mansiansia ed totoo, a nibiig  manlapud makasalanan iran gawa na marutak iran nasyon ed kaliberliber da. Imanoen so sakey ya ehemplo.

9, 10. Say Ganggan a sipanan so angisakop ed antoran totontonen nipaakar ed seksual iran relasyon tan panaganak, tan antoran gunggona so intarya na saratan a ganggan?

⁹ Imbaga na saray totontonen ed Ganggan a sipanan a saray seksual a relasyon tan panaganak​—anggan diad saray sanasawa—​so angitarok na sakey a peryodo na karutakan. (Levitico 12:2-4; 15:16-18) Saratan a totontonen so ag-anutak ed sarayan malinis a langkap a manlalapud Dios. (Genesis 1:28; 2:18-25) Imbes, saraman a ganggan so angitandoro ed kasantosan nen Jehova, a pansiansiaen ton malinis iray managdayew ed sikato. Naimanon tuloy a saray nasyones ed kabangibang na Israel so angikames ed panagdayew da diad sekso tan saray ritual ed inkamabuna. Kabiangan ed Canaanitan relihyon so panagbalangkantis na lalaki tan bibii. Nansumpal ed graben inkayat na karutakan. Diad piduma, say Ganggan so nanggawa ed panagdayew ed si Jehova a sigpot a nibiig manlapud seksual iran pamaakaran. * Wala met niray arum a gunggona.

¹⁰ Saraman a ganggan so kinmanan mangibangat na sakey a makanan katuaan. * Diad tua, panon ta a nipasa so mantsa na kasalanan nen Adan ed ontumbok iran kailalakan? Agta diad panamegley na seksual iran relasyon tan panaganak? (Roma 5:12) On, say Ganggan na Dios so angipanonot ed totoo to ed lawas kapetegan na kasalanan. Diad tua et amin tayo so nianak ed kasalanan. (Salmo 51:5) Nakaukolan tayo so kaperdona tan karondon ta pian makaapit itayo ed masanton Dios tayo.

11, 12. (a) Inyalibansa na Ganggan so anton makanakanan prinsipyo na inkahustisya? (b) Antoran salimbeng so insakop na Ganggan sumpad kapikewet na inkahustisya?

¹¹ Intandoro na Ganggan so ayadyarin hustisya nen Jehova.  Inyalibansa na Mosaikon Ganggan so prinsipyo na kapetekan, odino inkasimbang, ed saray pamaakaran na inkahustisya. Sirin, imbaga na Ganggan: ‘Say bilay bayaran na bilay, say mata ed mata, ngipen ed ngipen, lima ed lima, sali ed sali.’ (Deuteronomio19:21) Sirin, diad saray kason kriminal, nepeg a petekan na dusa so krimen. Sayan nengneng na madibinon inkahustisya et sakey ya importantin impluensya ed interon Ganggan tan diad sayan agew et nakaukolan itan pian natalosan so dondon bagat nen Kristo Jesus, a singa ipanengneng na Kapitulo 14.​—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Insakop met na Ganggan so kasalimbengan a sumpad kapikewet na inkahustisya. Alimbawa, nayarin duaran tasi lambengat so nakaukolan pian napekderan so inkamatua ed sakey ya akusasyon. Ambelat so dusa na pansambay-katilaan. (Deuteronomio 19:15, 18, 19) Mapeget met ya insebel so panagkurakot tan panagpasuksok. (Exodo 23:8; Deuteronomio 27:25) Anggan diad saray panagnegosyo ra, kaukolan ya itandoro na totoo na Dios so atagey ya estandarte nen Jehova ed inkahustisya. (Levitico 19:35, 36; Deuteronomio 23:19, 20) Satan a gagalangen tan anggapoy-panangiduman kodego na ley so baleg a bendisyon ed Israel!

13, 14. Panon ya inyalibansa na Ganggan so anggapoy nilabi tan maptek a panagtrato ed sakey a matakew tan say biktima to?

¹³ Kasin mapeget a tuloy so Mosaikon Ganggan, andi-panangasi iran tugyop na pananontonan? Peteg ya andi! Apuyanan si Arin David a mangisulat: “Say ganggan nen Jehova so ayadyari.” (Salmos 19:7, NW) A singa kabat ton maong, say Ganggan so angiyalibansa ed panangasi tan anggapoy nilabin panagtrato. Panon ya ontan?

¹⁴ Diad arum a daldalin natan, say ganggan so singa lalon mapangasi tan mapabor ed saray kriminal nen say diad saray biktima. Alimbawa, nayarin napriso ed pigaran taon iray matakew. Bangta, saray biktima so nayarin siansian maniirap lapud inkatakewan da, ingen ta nakaukolan da so manbayar na buis a parad panayaman tan tagano na saratan a kriminal. Diad inmunan Israel, anggapo iray prisoan a singa amta tayo natan. Walaray mapeget a  getar nipaakar ed belat na dusa. (Deuteronomio 25:1-3) Kaukolan a bayaran na sakey a matakew so biktima unong ed samay tinakew to. Sakey ni, aruman na matakew so ibayar to. Kaunongan? Manduruma. Mapatnag, saray ukom so naikdan na kawayangan a manimbang ed pigaran pamaakaran, a singa say panagbabawi na nankasalanan. Satan so mangipaliwawa no akin a say bayar a nakaukolan manlapud sakey a matakew unong ed Levitico 6:1-7 so melag a tuloy nen saman so nisalaysay ed Exodo 22:7.

15. Panon ya impaseguro na Ganggan so panangasi tan inkahustisya ed kaso na sakey a toon aksidentin akapatey?

¹⁵ Sipapangasin binidbir na Ganggan ya aliwan amin a gawan-aliwa so ginagala. Alimbawa, sano aksidentin akapatey so sakey a too, agto kaukolan a bayaran so bilay ed bilay no kinmiwas a duga diad ibatik diad sakey ed saray syudad na salimbengan a nikayat ed interon Israel. Kayarin inusisa na saray kualipikadon ukom so kaso to, kaukolan a sikatoy manayam ed syudad na salimbengan anggad ipatey na atagey a saserdote. Insan sikato la so bulos a manayam ed inerman a pilien to. Diad ontan et sikato so agunggonaan manlapud madibinon panangasi. Ontan met, indanet na sayan ganggan so baleg a kablian na bilay na too.​—Numeros 15:30, 31; 35:12-25.

16. Panon a sinalimbengan na Ganggan so personal iran kanepegan?

¹⁶ Sinalimbengan na Ganggan so personal iran kanepegan. Imanoen iray paraan a sinalimbengan to iramay akaotang. Insebel na Ganggan so iloob ed abung na akaotang pian alaen so kayarian bilang pansiguroan ed inotang. Imbes, say akaotangan so manayam ed paway tan alagaren to so akaotang a mangiderew ed sikato na pansiguroan. Diad ontan et say abung na sakey a too so agnilooban. No alaen na akaotangan so akinpaway a kawes na akaotang bilang garantiya, kaukolan ton ipawil itan diad pansirunget, lapud nayarin satan so kaukolan na akaotang ya ilatup ed labi pian napetangan.​—Deuteronomio 24:10-14.

17, 18. Diad saray pamaakaran a manasaglawi ed pibabakal, panon a miduma iray Israelita ed arum iran nasyon, tan akin?

¹⁷ Anggan say pibabakal so kinontrol diad silong na Ganggan. Mibakal iray totoo na Dios, aliwan pian peneken so kagletan labat ed pakapanyari odino pananalo, noagta sikara so onakto bilang ahente na Dios diad “Saray Bakal nen Jehova.” (Numeros 21:14) Diad dakel iran kaso, kaukolan na saray Israelita ya iyopresin unona  so isuko. No aglabay na sakey a syudad so onsuko, sirin kubkoben la itan na Israel​—balet unong ed saray pananontonan na Dios. Aliwan singa saray dakel a sundalo ed interon awaran, saray lalaki ed armada na Israel so agnaabuloyan a manpasoot na bibii odino andi-panangasin manpatey. Respetoen da ni ingen iray kaliberliber, ya agda babatangen iray manbubungan kiew na kakabusol. * Arum iran armada so andian na ontan iran panangisebel.​—Deuteronomio 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Kasin nasanokan ka no narengel mon diad arum a daldalin et saray ugugaw so ipapasal a mansundalo? Diad inmunan Israel, anggapo so lakin manedad na kulang a 20 taon so nipalista ed armada. (Numeros 1:2, 3) Anggan say wala la ed edad a laki so nipuera no antakot a tuloy. Say sakey a lakin kapankasal so nipuera ed loob na sakey taon ta pian sakbay a mibiang ed ontan a mapeligron serbisyo, nanengneng to nin nianak so sakey a mananawir to. Diad onia, impaliwawa na Ganggan, say walad kalangweran ya asawan laki so makayarin “mamaliket” ni ed balon asawa to.​—Deuteronomio 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Antoran probisyon so insakop na Ganggan diad kasalimbengan na saray bibii, ugugaw, saray pamilya, saray balo, tan saray ulila?

¹⁹ Sinalimbengan met na Ganggan iray bibii, ugugaw, tan saray pamilya, a sikara so itaryaan to. Ginanggan toray atateng a pirmin imanoen tan bangatan daray ananak da diad espiritual iran bengatla. (Deuteronomio 6:6, 7) Isesebel to so amin a nengneng na insesto, a say dusa et patey. (Levitico, kapitulo 18) Isesebel to met so pikakalugoran, a mabetbet a mamubuyak ed saray pamilya tan manederal ed kaligenan tan dignidad da. Intarya na Ganggan so sankabiskegan a panangisebel ed mauges a panagtrato ed saray balo tan ulila.​—Exodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Akin ya inyabuloy na Mosaikon Ganggan so poligamya ed limog na saray Israelita? (b) Diad pamaakaran na diborsyo, akin a say Ganggan so miduma ed estandartin impawil nen Jesus ed saginonor?

²⁰ Anggaman ontan, diad sayan pamaakaran et nayarin itepet na  arum, ‘Akin ya inyabuloy na Ganggan so poligamya?’ (Deuteronomio 21:15-17) Kaukolan tayon konsideraen iratan a ganggan base’d kipapasen na saman a panaon. Saramay manhusga ed Mosaikon Ganggan unong ed panmoria na modernon panaon tan kultura so agsustoy pakatalos da ed satan. (Uliran 18:13) Say estandarte nen Jehova, a nidatak la ed Eden, so nanggawa ed panangasawa a magnayon a pankasakey na sakey ya asawan laki tan sakey ya asawan bii. (Genesis 2:18, 20-24) Anggaman ontan, diad samay panaon na impangiter nen Jehova na Ganggan ed Israel, saray gawan singa say poligamya so nilamulamot la ed loob na saray siglo. Kabat a maong nen Jehova a say “anawet-impantenger a totoo” to so mabetbet ya agmakasusumpal ed anggan saray anlemew a tuloy iran ganggan, a singa say pangisesebel ed idolatriya. (Exodo 32:9) Sirin, sikakabat ya agto pinili iman a panaon a panreporma ed amin ya agagamil ed panangasawa. Anggaman kuan, lawas nonoten ya ag-inggapo nen Jehova so poligamya. Inusar to, anggaman ontan, so Mosaikon Ganggan a mangontrol ed poligamya diad limog na totoo to tan pian amperen iray panangabuso ed ontan ya agamil.

²¹ Mipadpara, inabuloyan na Mosaikon Ganggan so sakey a lakin mangidiborsyo ed asawa to diad relatibon kalaknab na seryoson sengegan. (Deuteronomio 24:1-4) Saya so tinawag nen Jesus na panangiyabuloy a ginawa na Dios ed Judion katooan “lapu ed kaawetan na puso [ra].” Anggaman ontan, saratan a panangiyabuloy so temporaryo. Para ed saray patumbok to, impawil nen Jesus so orihinal ya estandarte nen Jehova ed panangasawa.​—Mateo 19:8.

22. Diad antoran dalan ya impaseseg na Mosaikon Ganggan so aro, tan diad siopa?

²² Kasin naisip mo so sakey a modernon-agew a sistema na ley a mangipapaseseg ed aro? Inyalibansa na Mosaikon Ganggan so aro a manuna ed amin. Agayla, diad libro labat na Deuteronomio, say salitan “aro” so nausar ed nanduruman porma diad masulok a 20 danay. “Nepeg mo ya aroen so kaparam a too unong ed sikan dili” so komaduan-sankabalgan a bilin ed interon Ganggan. (Levitico 19:18; Mateo 22:37-40) Nepeg ya ipanengneng na saray totoo na  Dios so ontan ya aro aliwan diad balang sakey labat noagta ontan met ed saray sankailin manaayam ed limog da, a nonoten a saray Israelita so aminsan met a sankailin manaayam. Ipanengneng da so aro ed duka tan apairap, a tulongan da ra ed materyal tan agda aanamoten so mairap a kipapasen da. Niganggan ni ingen ed sikara a tratoen da tekep na panangasi tan konsiderasyon iray ayep a panagkimey.​—Exodo 23:6; Levitico 19:14, 33, 34; Deuteronomio 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Anto so akapakiwasan a gawaen na nansulat ed Salmo 119, tan anto komon so determinado tayon gawaen?

²³ Anto nin arum a nasyon so abendisyonan ed ontan a kodego na ley? Agpankelawan ya insulat na salmista: “O agayla so panangarok ed ganggan mo!” Anggaman ontan, say panangaro to so aliwa labat a liknaan. Satan so anenyeg ed sikaton onkiwas, lapud nambanikelan ton tuloken itan a ganggan tan nambilay a mitunosan ed satan. Inyarum to ni: “Sikato so dalepdepen ko [ganggan mo] ed amin ya agew.” (Salmo 119:11, 97) On, maparanay ya inaral to iray ganggan nen Jehova. Agpanduaruwaan a diad impanggawa to na ontan, pinmalalo so panangaro to ed saratan. Ontan met, binmulaslas ed panangaro to ed Manangiter na Ganggan, si Jehova a Dios. Legan ya itultuloy mon aralen so ganggan na Dios, komon ta sika met so lalon onapit ed si Jehova, say Matalonggaring a Manangiter na Ganggan tan Dios na inkahustisya.