NO MAPAGA o natatakot kad karakel na mauges ya balita, agmo bukbukor. Nen 2014, imbaga na presidente na United States ed saman ya si Barack Obama ya lapud amin a mauges ya ibabalita na media, dakel so maniisip “ya say mundo et mapmaples ya ontetelek tan anggapoy makakontrol ed satan.”

Pero kayari ton imbaga itan, sinansakey to ray gagawaen ya paraan pian nasolusyonan so dakel ya problema ed mundo. Imbaga to ya saray proyekto na gobierno et “maong ya balita,” tan nanenengneng toy “baleg ya pag-asa” tan “positibon maong.” Labay ton ibaga, manisia si Obama ya saray maong ya nagagawaan na totoo so paraan pian nakontrol so mundo tan ag-itan naderal.

Ontan met so iisipen na arum. Singa bilang, wala ray manmamatalek ed science, ya ibabaga ran naayos so situasyon ed mundo lapud maples ya iyaaligwas na teknolohiya. Sakey ya eksperto ed digital technology tan digital innovation so matalek ya angibagan kasabi taon 2030, “say teknolohiya tayo et sanlibon beses ya mas advance tan kasabi 2045, sakey milyon beses ya mas advance.” Inyarum to: “Balibali pay nagagawaan tayo. Anggano maples so idarakel na problema, mas maples tayon nasosolusyonan iratan.”

Panon la kagrabe so situasyon ed mundo? Talaga kasin asingsingger lay kaderal na mundo? Anggano wala ray scientist tan politiko ya ibabaga ran wala ni pag-asa, dakel so agsegurado no antoy nagawad arapen. Akin?

ARMAS YA MAKAPATEY NA DAKEL. Anggano gagawaen la na United Nations tan arum nin organisasyon so amin a paraan, agda nin siansia naekal so amin ya nuklear iran armas. Wala ra ingey lider na gobierno ya elek-elekan da labat iray batas ya mangokontrol ed panaggaway armas. Saray bansa ya dati lan manggagaway nuklear iran armas et aapuraen dan i-upgrade iray daan lan bomba da tan manggagawa ray balo ya mas dakel so napatey to. Saray bansa ya datin makapuy iray armas da et sarasarag da la natan so mamatey na dakel.

Lapud mas akaparaan la ray bansa parad nuclear war, mas mapeligro lay mundo anggan diad panaon na “kareenan.” “Singa bilang, makapaaburido iray makapatey ya automatic ya armas ya aka-program a ‘mamatey’ anggano agkontrolen na too,” so imbaga na Bulletin of the Atomic Scientists.

 ONDARAKEL IRAY SAKIT. Limitado so nagawaan na science pian naseguradon maksil so laman tayo. Ondarakel so walaay high blood pressure, matabataba, tan manaabusod druga, tan onggragrabe so polusyon ed dagem—amin iraya et panlalapuan na sakit. Ondarakel so ompapatey lapud saray agmakaalis ya sakit, singa say cancer, sakit ed puso, tan diabetes. Dakel met so naiirapan lapud arum nin sakit, singa say sakit ed isip. Tan diad imbebeneg labat ya taon et ag-inilaloan so inlesa na makapatey iran epidemya, singa say Ebola virus tan Zika virus. Talagan agnakontrol na totoo so sakit, tan singa agla itan naandi!

DEDERALEN NA TOTOO SO KALIKASAN. Saray pabrika so sengegan na polusyon ed dalin. Kada taon et minilyon so ompapatey lapud makakasungap iray marutak ya dagem.

Saray totoo, komunidad, tan ahensia na gobierno et tuloytuloy ya manbabantak ed dayat na kontaminadon danum, basura ya manlalapud medisina tan agrikultura, plastik, tan arum nin dutak. “Sarayan makapatey ya dutak so manasamal ed saray ayayep tan tanaman ed dayat, pati ed saray totoo ya mangakan ed saratan,” so imbaga na Encyclopedia of Marine Science.

Tan onkukulang lay nainum ya danum. Oniay imbaga na British ya science author ya si Robin McKie: “Walay krisis ed danum ya apektaen toy amin a pasen na mundo.” Aaminen na saray politiko ya say krisis ed danum et too lanlamang so nanlapuan to tan delikado itan ya maong.

OMBABALES SO KALIKASAN ED TOTOO. Saray bagyo, alimbusabos, tan yegyeg et manreresultad graben delap, landslide, tan arum nin kalamidad. Mas ondarakel so ompapatey odino naaapektoan na ontan iran kalamidad. Base ed impanaral na U.S. National Aeronautics and Space Administration, ilaloan tayoy “mas maksil iran bagyo, makapatey iran heat wave, tan graben delap ya tumbokan na mabayag ya anggapoy uran.” Kasin deralen na kalikasan so bilay na totoo?

Seguradon wala ni ray naisip mo ya mamepeligrod bilay tayo. Pero agmo naromog iray dugan ebat tungkol ed arapen no say basiyan mo labat et saray mauges ya nagagawa natan. Agmet iratan naebatan no ondengel ka labat ed saray politiko tan saray scientist. Singa nibagad inmunan artikulo, dakel so akaromog na makakombinse iran ebat tungkol ed situasyon na mundo tan ed arapen. Iner so pakaromogan ed saratan ya ebat?