Say Arko nen Tito et walaan na duaran angkabaleg ya ukit ya mangipapanengneng ed kabkabat ya agawa ed history. Balet dakel so agmakaamta ed koneksion na arko tan say Biblia​—say Arko nen Tito et onsusuporta ed inkasusto na propesiya ed Biblia anggan agmansasalita.

Nen manga 30 C.E., sakop na Empiryo na Roma so manlapud Britanya tan Gaul (natan et France) ya anggad Ehipto, tan saratan a lugar et maligen tan maaligwas. Pero walay sakey a lugar ya naynay a problema na Roma​—say magulon probinsya na Judea.

Ibabaga na Encyclopedia of Ancient Rome: “Pigpigara labat so teritorya na Roma ya say kagrabe na pambusol et singa diad Judea. Kabkabusol na saray Judio iray dayon manuuley ed sikara ta agda rerespetoen iray tradisyon da, tan lapud anawet so ulo na saray Judio, minaltrato tan pinairap iran maong na saray Romano.” Dakel ya Judio so maniilalo ya walay politikon mesias ya mamaekal ed saray kabkabusol dan Romano tan ipawil toy datin kagalangan na Israel. Pero nen 33 C.E., imbaga nen Jesu-Kristo ya naderal so Jerusalem.

Imbaga nen Jesus: “Onsabi iray agew sano saray kalaban mo et paliberan da kay mauutok iran palitek tan atakien da kad amin a direksion. Deralen da ka tan saray anak mo a walad loob mo, tan anggapoy itilak dan anggan sakey a bato ed tapew na sakey a bato.”​—Lucas 19:43, 44.

Seguradon nikelawan iray disipulo nen Jesus ed saray imbaga to. Kayari duaran agew, legan dan sankabantag so templo ed Jerusalem, imbaga na sakey ed sikara: “Managbangat, nengneng mo! agaylay abig na sarayan bato tan paalagey!” Tua itan, ta wala ray bato ed templo ya masulok ya 11 metro so karukey da, 5 metro so kalapar da, tan 3 metro so katagey da! Balet inmebat si Jesus: “Nipaakar ed sarayan nanenengneng yo natan, onsabi iray agew sano anggapoy anggan sakey a baton natilak ya akatapew ed sakey a bato ya agnageba.”​—Marcos 13:1; Lucas 21:6.

Imbaga ni nen Jesus ed sikara: “No nanengneng yoy Jerusalem ya apaliberan lay mankakampo iran armada, amtaen yo a magano lay pakaderal to. Kanian ombatik la komon ed kapalandeyan iramay walad Judea, tan ontaynan la iramay walad loob na Jerusalem, tan agla ra onloloob ditan iramay walad kaumaan.” (Lucas 21:20, 21) Kasin agawa iray imbaga nen Jesus?

Kalabas na 33 ya taon, siansia nin aglabay na Judea ya uuleyan ira na Roma. Balet nen 66 C.E., nen say Romanon opisyal ed Judea a si Gessius Florus et angala na pundo ed sagradon pananginay kayamanan ed templo, agla itan asarag na saray sinmanok a maong ya Judio. Ag-abayag, linmusob ed Jerusalem iray rebelden Judio, pinatey da ray Romanon sundalo, tan inyanunsio da ya independente la rad Roma.

 Kayari na manga taloran bulan, masulok ya 30,000 a sundalo na Roma ya indaulo nen Cestius Gallus so linmad Jerusalem pian patundaen so rebelyon. Akaloob ya tampol ed syudad iray Romano tan dineral day bandad paway a padir na templo. Insan diad ag-amtan rason, inmatras ira. Nanliket iray rebelden Judio tan inusilan da ran tampol. Nen akaarawi la ray manlalaban ya grupo, inunor na saray Kristiano so pasakbay nen Jesus, tan inmalis irad Jerusalem tan batik irad kapalandeyan diad nibaliw na Ilog Jordan.​—Mateo 24:15, 16.

Diad tinmumbok ya taon, intuloy na Roma so pilalaban tod Judea, ya indaulo nen Heneral Vespasian tan say anak ton si Tito. Balet nen inatey si Emperador Nero nen 68 C.E., pinmawil si Vespasian ed Roma pian onyurong ed trono tan say anak ton si Tito so angidaulo ed pilalaban ed Judea kaiba toy sundalo to ya manga 60,000.

Nen Hunyo 70 C.E., ingganggan nen Tito iray sundalo to ya batangen da ray kiew ed probinsya na Judea tan inusar da iratan ed impanggawa da na mauutok ya palitek ya impaliber da ed Jerusalem ya inmabot ed 7 kilometro. Kasabi Setyembre, inaala na saray Romano so kayamanan na syudad tan templo, pinoolan day amin ya wadtan, tan anggapoy intilak dan anggan sakey a bato ed tapew na sakey a bato, ya singa impasakbay nen Jesus. (Lucas 19:43, 44) Base ed sankaabebaan ya impantantiya, “ngalngali liman lasus libo so inatey ed Jerusalem tan diad arum nin parte na bansa.”

Nen 71 C.E., pinmawil si Tito ed Italy tan engrande so impangawat ed sikato na saray Romano. Nanselebra so interon syudad, tan sakey iman ed saray sankabalegan ya parada na pananalo.

Mandinayew iray totoo legan ya ipaparada iray kayamanan diad saray karsada na Roma. Nanliketan da ray parada na saray asamsam dan barko, saray angkakabaleg ya displey na eksena ed guerra, tan saray kayamanan ya inala dad templo na Jerusalem.

Nen 79 C.E., si Tito so sinmalat ed ama ton si Vespasian bilang emperador. Balet kayari labat na duay taon, biglan inatey si Tito. Say agi ton si Domitian so yinmurong ed trono tan impaalagey toy arko na pananalo pian pagalangan si Tito.

Say Arko nen Tito et pandinayewan natan na nilibon totoo ya ombibisita ed Roma kada taon. Ipapasen itan na arum bilang marakdakep ya desinyo ed art, parad arum et pakanengnengan itan ed pakayari na empiryo na Roma, tan wala ray arum ya ipapasen da itan ya pakanodnonotan ed aderal ya Jerusalem tan say templo to.

Balet parad saray manbabasa na Biblia, say Arko nen Tito et walaan na mas baleg ya kabaliksan. Anggan agmansasalita et onsusuporta itan ya napanmatalkan tan susto iray propesiya ed Biblia tan pinuyanan na Dios.​—2 Pedro 1:19-21.