Anto Kasi so Adiskobre Ra ed Jezreel?

NANKIBALATAR lay syudad na Jezreel ed loob la na dakel a siglo. Datin satan so kabkabat ed awaran na Biblia. Lapud alakanasan la ed karakpan to tan atabonan lan maong, nagmaliw itan a sakey a bunton, odino pukdol. Diad agano niran taon et ginapoan na saray arkeologo ya usisaen iray kabiangay geray ed Jezreel. Antoy ipaparungtal na sarayan geray nipaakar ed saray salaysay ed Biblia?

Say Jezreel ed Biblia

Nipasen ed mamabukig a parti na Lawak na Jezreel, say Jezreel so walad mas mabunan lugar na kadaanan a dalin na Israel. Diad basil na lawak a manpaamianen et wadtan so pukdol na Moret a nankampamentoan na saray Midianita legan ya ipaparaan day iyataki ed si Ukom a Gideon tan ed saray sundalo to. Manpabukig a daiset et wadtan so bobon na Harod, diad leksab na Palandey Gilboa. Dia a binawasan nen Jehova so nilibon armada nen Gideon a nagmaliw labat a 300 a lalaki ta pian nipanengneng toy abilidad ton niliktar toray totoo to aliwan lapud puersa militar. (Uko-ukom 7:1-25; Zacarias 4:6) Diad asingger na Palandey Gilboa, a tinalo na saray Filisteo diad sakey a dramatikon pambabakal so inmunan ari na Israel a Saul. Diad satan met a pambabakal so inateyan nen Jonatan pati say duaran ilalak ni nen Saul tan lapud satan et si Saul so nambikkel.​—1 Samuel 31:1-5.

Saray impanukoy na Biblia nipaakar ed kadaanan a syudad a Jezreel so mangiter na makatantandan pandurumaan. Sasaglawien na saratan so impangabuso ed pakayari tan say impan-apostata na saray manuley ed Israel ontan met ed katooran tan seseg na saray lingkor nen Jehova. Dia ed Jezreel so angipaalageyan nen Arin Ahab, say manuley na mamaamianen a samploran-tribun panarian na Israel ed kapegleyan lay koma-samplon siglo K.K.P., na maarin ayaman to, anggaman say opisyal a kabisera et say Samaria. (1 Arari 21:1) Diad Jezreel so akaawatan nen Elias a propeta nen Jehova na getman pamatey ed sikato manlapud dayon asawa nen Ahab, si Jezabel. Sikatoy asanokan lapud andi-takot ya impapatey nen Elias iray propeta nen Baal kayari na impanubok ed no siopay tuan Dios diad Palandey Carmelo.​—1 Arari 18:36–19:2.

Ag-abayag walay agawan krimen ed Jezreel. Pinatey si Nabot a Jezreelita. Nampilalekan nen Arin Ahab so kaubasan nen Nabot. Sanen impilit na arin alaen so lote, tekep na katooran ya inmebat si Nabot: “Si Jehova insebel to ed siak, ya iter ko ed sika so tawir na saray ateng ko.” Sayan aprinsipyoan ya ebat so nanermenan a tuloy nen Ahab. Diad impakaimano ed ermen na ari, inyuksoy nen Reyna Jezabel so pikewet a bista, pian akusaan si Nabot na panangayew. Say inosentin Nabot so nalmoan a nankasalanan kanian sikatoy pinapatey diad impantupak da ed sikato, insan kinayaryan na ari so kaubasan to.​—1 Arari 21:1-16.

Lapud sayan mauges a gawa, impropesiya nen Elias: “Saray aso kanen da si Jezabel ed abay na bakor na Jezreel.” Intuloy nin inyabawag na propeta: “Say ompatey ed Ahab dia ed syudad  kanen na saray aso . . . Balet anggapo so singa si Ahab, ya inlako to so inkasikato pian gawaen to so mauges dia ed pakanengneng nen Jehova, a si Jezabel ya asawa to sinagyat to.” Balet lapud nampaabeba si Ahab sanen inyabawag nen Elias so panangukom nen Jehova, inyabawag nen Jehova a sayan dusa so agnagawa kaleganay pambilay nen Ahab. (1 Arari 21:23-29) Intuloy ni na salaysay ed Biblia a kaleganay panaon na kasublayan nen Elias, a si Eliseo, si Jehu so alanaan a magmaliw ya ari ed Israel. Legan ya akalugan ed karwahen amaarap ed Jezreel, impaipelag nen Jehu si Jezabel manlapud bintana na palasyo, tan ginatin-gatinan na saray kabayo. Diad saginonor, aromog a say inkera labat na saray aso et lapis-lapis na ulo, saray sali, tan dakulap to. (2 Arari 9:30-37) Say unor ya ebento ed Biblia a direktan mitukoyan ed Jezreel et say impamatey ed 70 ya ilalak nen Ahab. Impanbubuntonan nen Jehu so kauloan da ed duaran bunton diad wangalan na syudad a Jezreel, a kayari to et pinapatey to met so arum nin manunaan a lalaki tan saserdote ya akibabali ed apostatan impanuley nen Ahab.​—2 Arari 10:6-11.

Antoy Aromog na Saray Arkeologo?

Nen 1990 a nigapo so sakey ya impanulop a proyekto na panagkotkot ed lugar a Jezreel. Saray akibiang et say Institute of Archaeology of Tel Aviv University (a say manangilaman et si David Ussishkin) tan say British School of Archaeology diad Jerusalem (a say manangilaman et si John Woodhead.) Diad loob na pitoran peryodo (balang peryodo so manbayag na anemiran simba) kaleganan na saray taon 1990-96, walay 80 ya anggad 100 a boluntaryo ya akikimey ed saman a lugar.

Say modernon paraan ed arkeolohiya et say pangusisa ed ebidensia ed sakey a lugar unong ed no antoy aromogan, aliwan unong ed no anto laray amtan ideya tan teorya nipaakar ed satan. Kanian, parad saray arkeologon aaralen day nipaakar ed daldalin ya abitla ed Biblia, say Makasulatan a salaysay so aliwan pihon basiyan ed aaralen da. Amin niran napangibasiyan tan nanengneng ya ebidensia so nepeg a nikonsidera tan maalwar a surien. Balet, singa ed insalaysay la nen John Woodhead, anggapoy kadaanan a nisulat ya ebidensian nipaakar ed Jezreel nilikud ed walan nisulat ed pigaran kapitulo ed Biblia. Kanian saray salaysay tan kronolohiya ed Biblia so kaukolan a kabiangan na antokaman ya imbestigasyon. Antoy nipaparungtal na impansagpot na saray arkeologo?

Lapud impakakotkot ed saray kuta tan saray langa, alinewan a tampol a saray geray sanen panaon ni na tatawagen ya Iron Age, a napiho ed panat na panaon na Jezreel ed Biblia. Balet diad pangitutuloy ed panagkotkot, wala niray dakel ya adiskobre. Say unona et say kaawang na lugar tan kabaleg na saray kuta. Abaloan na saray arkeologo a say lugar et walaan na saray kuta a mipadpara ed saramay naromog ed kadaanan a Samaria, say kabiseran syudad na panariay Israel. Balet, diad pankokotkot da et ompapatnag a say  Jezreel so baleg a tuloy. Say sukat to et 300 metro por 150 metro met iray kabaleg na saray bakor to, say kaawang na lugar ed loob na saray kuta to et mamitlo’d kabaleg nen dinan niran syudad ed Israel ed saman a panaon. Satan so aliber na amagan banawang, a walay 11-metron kaaralem manlapud saray kuta. Unong ed si Propesor Ussishkin, sayan banawang so nikadkaduma ed itsura ed panaoy Biblia. “Anggapoy aromog mi nin singa ontan ed Israel ya anggad panaon na saray Managkrusada,” inkuanto.

Sananey nin ag-inilaloan diman et say inkaandi na angkakabaleg a paalagey ed mismon pegley na syudad. Dakel a balangaan a dalin a nitarok diman kaleganay impangipaalagey na syudad so nausar pian nipaatagey so lugar​—nengneng toy maawang a nipaatagey a podium, odino plataporma ed mismon loob na apaliberan a lugar. Oniay kuan na Second Preliminary Report nipaakar ed panagkotkot ed Tel Jezreel a sayan matalonggaring a podium so nayarin ebidensia a say Jezreel et mas ni nen sakey ya ayaman na ari. Inkuan na satan: “Labay min palesaen so posibilidad a say Jezreel et sakey a sentral a base-militar parad armada na ari na Israel ed panaon na saray Omride [si Omri tan saray kapolian to] ya arari . . . a kawalaan tan angipasalan ed saray managkarwahe tan managkabayo na ari.” Diad pangibase ed kabaleg na sayan nipaatagey a podium, pati met lay akaliber ed satan, pinadesiran nen Woodhead a nayarin ditan so pangipaparadaan na biskeg ed militar na sankabalegan a puersa na saray managkarwahe diad Pegley Bukig ed saman a panaon.

Saray akotkot a kabiangay geray ed wangalan na syudad so nikaduman naninteresan na saray arkeologo. Ipapanengneng na saratan so sakey a wangalan a walaan na nankapat a silir. Anggaman ontan, lapud dakel a baton nitabon ed inlabas na saray siglo, saray nalmoan so agnapiho. Diad padesir nen Woodhead et saray kabiangay geray so mangipatnag a wala ni so sakey a wangalan a walaay nankanem a silir a mipadpara ed kabaleg ed saramay naromog ed Megiddo, Hazor, tan Gezer. *

Ipapanengneng na saray arkeolohikon nalmoan so aganon inkiwala na sakey a syudad ed ontanlan balibalin lugar, nipaakar ed militar tan geograpiya. Idadanet nen Woodhead a say baleg ya akutaan a syudad, say Jezreel so niwala labat ed saksakey a panaon​—a nausar ed pigara labat a dekada. Midumaan a tuloy iya ed dakel niran manunan lugar na Israel ed Biblia, a singa say Megiddo, Hazor, tan say kabiseran syudad a Samaria, ya aminpigan impaalagey, pinaawang, tan nanayaman kaleganay nanduruman panaon. Akin ya agangganoy inkausar na sayan balibalin lugar? Pinadesiran nen Woodhead a si Ahab tan say dinastiya to so linmereg lawari ed ekonomya lapud panagdarak da ed saray kayamanan na bansa. Napatnagan iya ed alablabas a kabaleg tan kinabiskeg na Jezreel. Say balon pananguley ed silong nen Jehu so maseguron labay day onekal ed impluensia nen Ahab tan sirin et taynan so syudad.

Amin ya ebidensian akotkot so mamepekder a tuloy a say lugar a Jezreel so manunan sentro na Israelita kaleganay Iron Age. Say kabaleg tan saray kuta to so mitunosan ed deskripsion diad Biblia bilang matalonggaring a maarin ayaman nen Ahab tan si Jezabel. Say pakapatnagan a daiset so nanayam ed sayan panaon so mitunosan ed saray salaysay na Biblia nipaakar ed syudad: Satan so mapmaples a binmantog kaleganay uley nen Ahab insan, diad ganggan nen Jehova, so mapatnag a nipaabeba sanen ‘kinabil [nen Jehu] so amin ya atilak ed abung nen Ahab ed Jezreel, tan amin a manuna a lalaki to, tan saray amin a kaaro to, tan saray saserdote to, angga ed sikato so pinaulyan to ya andi atilak.’​—2 Arari 10:11.

 Say Kronolohiya na Jezreel

“Agaylay irap a napiho na arkeolohiya so petsa,” so inaksobi nen John Woodhead. Kanian legan ya uusisaen na saray arkeologo iray resulta na pitoy taon ya impankotkot, inkompara da iraya ed saray nalmoan da ed arum niran lugar a nankotkotan. Saya so angipaarap ed panangusisa lamet tan debati. Akin? Lapud nanlapula ed impankotkot na taga-Israel ya arkeologon si Yigael Yadin diad Megiddo kaleganay dekada na 1960 tan ed kagapo na 1970, nipasen lan apekderan la itan na saray walad lawak na arkeolohiya a nalmoan toray kuta tan saray wangalan na syudad ya apetsaan nanlapula ed panaon nen Arin Solomon. Natan, saray kuta, langa, tan saray wangalan ya aromog ed Jezreel so sengegay panusuppiat na arum ed sarayan konklusyon.

Alimbawa, saray langa ya aromog ed Jezreel so mipadpara ed saray walad Megiddo ya insiglaot nen Yadin ed impanuley nen Solomon. Say itsura na wangalan tan kabaleg na duaran lugar so manulibayan, no aliwan manpadpara. Kuan nen Woodhead: “Amin na ebidensia so balanglan mangipetsa ed lugar a Jezreel kaleganay panaon nen Solomon odino kayari to lapud sarayan nalmoan et walad arum niran lugar [Megiddo tan Hazor] diad panaon nen Ahab.” Lapud malinlinew ya isisiglaot na Biblia so lugar a Jezreel ed panaon nen Ahab, momoriaen to itan a mas makatunongan so pangaksobi a sarayan tabon so mangipapatnag ed panaoy uley nen Ahab. Inaksobi nen David Ussishkin: “Inkuan na Biblia ya impaalagey nen Solomon so Megiddo​—ag-ibabaga na satan a sikato so angipaalagey ed saraman a mismon wangalan.”

Kasin Naamtaan so Awaran na Jezreel?

Kasin sarayan arkeolohikon nalmoan tan saray resulta na impandebati so sengegay panduaruwa ed salaysay na Biblia nipaakar ed Jezreel odino ed si Solomon? Diad tua, melag so epekto na say kontrobersia ed arkeolohiko no nipaakar ed salaysay na Biblia. Duma so basiyan na panangusisa ed arkeolohiko manlapud samay salaysay na Biblia. Sananey met iray papalesaen ton tepet tan duma so idadanet to. Napankompara na sakey a too so estudyante na Biblia tan say arkeologo ed saray manbiabiahe ed parehon rota. Say sakey et manmamaneho ed karsada, say sananey balet so manaakar ed gilig na karsada. Mandumaan iray getma tan kalat da. Ingen, saray punto de bista ra so mantunosan imbes a mansumlangan. No pankomparaen iray naimano na duaran nambiahe et mangitonton ed makapasagyat iran pakatebek.

Lugan na Biblia so nisulat a rekord na saray kadaanan ya ebento tan totoo; sasalien na arkeolohiko ya alaen iray impormasyon nipaakar ed sarayan ebento tan totoo diad pangusisa ed antokaman a naromog a pakasuysoyan ed saratan a wala ni ed dalin. Balet, sarayan kabiangay geray so maslak et aliwan magenap tan panlalapuan na nanduruman interpretasyon. Lapud saya, diad libro ton Archaeology of the Land of the Bible​—10,000−586 B.C.E., inkuan nen Amihai Mazar: “Say trabaho ed lawak na arkeolohiya . . . diad baleg a laknab et sakey ya arte ontan met ed impantekep a panangipasal tan propesyonal a dunong. Say mapeget a metodo so agmangipaseguro ed itatalona, tan say inkatukoytukoy tan inkamaparaan na saray direktor ed lawak so kapilitan. Say karakter, abilidad, tan inkatudio na saray arkeologo so importanti nen say inkipasal tan ed wala iran nausar to.”

Pinekderan la na arkeolohiya so kiwawala na manunan sentro na ari tan militar diad Jezreel, sentron niwala ed antiktikey a maong a panaon kaleganay maawaran a panaon a bansag ed impanuley nen Ahab​—a singa ed isasalaysay na Biblia. Walaray dakel nin makapainteres a bengatlan kaukolan la ya aralen ni na saray arkeologo ed onsabi niran panaon. Ingen, saray pahina na Salitay Dios, say Biblia, so mantultuloy a mansasalita tekep na inkalinew, a mangiiter ed sikatayo na kompleton detalyi ya agbalot nayarian ya iter na saray arkeologo.

[Paimano ed leksab]

[Saray litrato ed pahina 26]

Saray arkeolohikon impankotkot ed Jezreel

[Litrato ed pahina 28]

Talintao na Canaaneo ya aromog ed Jezreel