Istorya ed Bilay

“Agaylan Pananisia ya Ag-onsener”!

UNONG ED SALAYSAY NEN HERBERT MÜLLER

Pigaran bulan kayarin nilusob na saray sundalo nen Hitler so Netherlands, asebelan iray Tastasi nen Jehova. Abayag ni antis na satan, say ngaran ko so walad listaan na saray manunan wanted na Nazi, tan siak so inanap a singa ayep.

A MINSAN et naksawan ak lan manaamot-amot tan manbabatik-batik a nikuan ko ed akulaw kon magmaong la amo’y naerel na saray sundalo. Insan ko anonotan iray balikas ed sakey a kanta: “Agaylan pananisia ya ag-onsener, anggaman dedesdesen na kalaban.” * Say impanmolimoli ed satan a kanta so amabiskeg lamet ed siak insan ko anonotan iray atateng ko diad Alemanya tan anonotan ko met sanen kinanta na kakaarok iyan kanta parad iyalis ko. Nayari ta’n inabang ko ed sikayo so pigara ed saray eksperiensiak?

Say Ehemplo na Atateng Ko

Sanen nianak ak nen 1913 ed baley na Copitz diad Alemanya, saray atateng ko so membro na Evangelical Church. * Pitoy taon ed saginonor, nen 1920, inmekal si tatay ed satan a relihyon. Diad Abril 6 ed saman a taon, sikatoy kinmerew na Kirchenaustrittsbescheinigung (Deklarasyon na Iyekal ed Simbaan). Say opisyal na civil registration na baley so nanggawa na sakey a dokumento. Balet, kayari na sakey simba, pinmawil si tatay ed opisina ya insalaysay ton agnilista so ngaran na anak ton bii ed deklarasyon. Say opisyal so nanggawa lamet na komaduan dokumento a mangibabagan say inyekal ed saman a relihyon so onaplika met ed si Martha Margaretha Müller. Mantaon ni labat na sakey tan kapaldua si agik a Margaretha ed saman. No nipaakar ed panaglingkor ed si Jehova,  agkontento si tatay ed paspasaray a panagserbi!

Diad saman lanlamang a taon, saray atateng ko so binautismoan na saray Estudyante na Biblia, bilang tawag ed saman ed saray Tastasi nen Jehova. Sikamin ananak so pinabaleg nen tatay diad mapeget a paraan, balet lapud katooran to ed si Jehova et mainomay min awaten so panangiwanwan to. Say katooran so amakiwas met ed atateng ko a manggawa na saray pananguman. Singa bilang, walaray Simba ya agkami naabuloyan a manggalaw ed paway na abung. Balet, aminsan a Simba nen 1925, inkuan ed sikami na atateng mi ya ompaway kami a manpasyar. Angawit kami na merienda tan nanliketan mi iman a bekta​—agaylan pidumaan ed pakakulong a sanagew ed loob na abung! Inkuan nen tatay a walaray pigaran punto a naaralan to diad agano nin kombension ya angipetek ed panmoria to ed saray aktibidad ed Simba. Wala met iray panaon ya impanengneng to met so parehon inkamabulos a manguman.

Anggaman maletey so laman na atateng ko, ag-ira tinmunda ed panagpulong. Alimbawa, diad pangibunog ed tract a Ecclesiastics Indicted, linmugan kami ed tren ed aminsan a labi kaiba iray kakongregasyonan mi tan amaarap kami ed baley na Regensburg, manga 300 kilometro manlapud Dresden. Diad tinmumbok ya agew, angibunog kami na saray tract diad intiron baley, tan sanen asumpal, nan-tren kamin pasempet. Diad saman et wala kami lamet ed abung, ngalngalin 24 oras so linmabas.

Intaynan ed Abung

Say impilimog ko ed Jugendgruppe (Grupo na Saray Kalangweran) diad kongregasyon mi so tinmulong met ed siak ya ombulaslas ed espiritual. Kada simba, saray kalangweran a mantaon na masulok a 14 so milimog ed arum ed saray mamatatken ya agagi ed kongregasyon. Nanggagalaw kami ed saman tan nantotogtog, nanaral na Biblia, tan nan-iistoryaan nipaakar ed palsa tan siensia. Balet, nen 1932, sanen mantaon ak na 19, say pililimog ko ed grupo so anampot.

Kasabi Abril ed saman a taon, akaawat si Tatay na sulat manlapud opisina na Watch Tower Society diad Magdeburg. Say Sosyedad so manaanap na sakey a makapanmaneho na kotsi tan malabay a manpayunir. Amtak a pilalek na atateng ko a siak so manpayunir, balet moriaen kon agko sarag. Lapud pobri iray atateng ko, nanapiger ak ed saman na saray bisikleta tan makinay panagdait, ontan met ed makinilya, tan arum a kagawaan ed opisina, diad edad kon 14. Panon kon nataynanan so pamilyak? Kaukolan day suportak. Sakey ni, agak ni anggan abautismoan. Kinatongtong ak nen Tatay tan tinepetan toak na pigara pian seguroen no kasin atalosan ko no antoy lalanoren na bautismo. Sanen sikatoy akombinse ed saray ebat ko ya inmaligwas ak la ed espiritual pian manpabautismo, inkuanto: “Kaukolan ya iyapay moy inkasika ed sayan asainmin.” Ontan so ginawak.

Kayari sakey simba et naawat koy imbitasyon ya onla ed Magdeburg. Sanen imbalitak ed kakaarok diad Grupo na Saray Kalangweran, kaliktan dan pabalonan ak na masayaksak a kanta. Asurprisa ira ed kanta a pinilik lapud impasen dan pormal a maong iman. Anggaman ontan, inaala ray violin,  mandolin, tan gitara da tan angansion iran amin: “Agaylan pananisia ya ag-onsener, anggaman dedesdesen na kalaban; ag-itan napagyaw ed antokaman a panirapan.” Diad saman ya agew, agko amoria no panon kabetbet so kapapabiskeg ko ed saratan a balikas diad panakar na saray taon.

Mairap a Gapo

Kayarin sinubok na saray agagi diad Magdeburg so dunong ko ed panagmaneho, impiya ra ed siak tan ed apatira nin payunir so sakey a kotsi, tan amaarap kami ed Schneifel, sakey a rehyon ya asingger ed Belgium. Ag-abayag et naamtaan mi a kakkaukolan manaya so kotsi mi. Sinmanok so Iglesia Katolika ed saman a rehyon ed inkiwala mi diman, tan saray taga-baryo, a sinugsogan na saray papari, so mabetbet a nantalaran pian ablogen kami. Mabetbet, say kotsi so akatulong ed sikami pian makabatik ed iyaataki na saray taga-baryo a de-awit na saray gabyon tan pitchfork.

Kayari na Memoryal nen 1933, imbaga ed sikami na manangasikaso na rehyon, si Paul Grossmann, ya asebelan so kimey na Sosyedad ed Alemanya. Ag-abayag kayari na saman, kinerew ed siak na sangan opisina ya onlan akakotsi diad Magdeburg, pian alaen iray literatura diman, tan iyakar ed estado na Saxony, manga 100 kilometro manlapud Magdeburg. Balet, kasabik ed Magdeburg, say Gestapo (say sekreta na Nazi) so angisara la ed opisina na Sosyedad. Intilak koy kotsi ed sakey ya agi diad Leipzig tan anempet ak​—balet ta agak nambayag.

Say opisina na Sosyedad diad Switzerland so angimbita ed siak a manpayunir diad Netherlands. Planok a palabasen ni sakey odino duay simba insan ak onalis. Balet, binilin ak nen Tatay ya onalis lan tampol. Tinulok koy bilin to, tan diad loob na pigaran oras, akasipot ak la. Diad tinmumbok ya agew, sinmabi iray polis ed abung mi pian erelen da ak ed akusasyon a tinmakas ak. Atrasado lara.

Inggapo ed Netherlands

Nen Agosto 15, 1933, sinmabi ak ed ayaman na payunir diad Heemstede, sakey a baley a 25 kilometro manlapud Amsterdam. Diad tinmumbok ya agew, nampulong ak ya agko anggan amtay mansalita na Olandes. Nampulong ak panamegley na testimony card, ya akaimprintaan na sermon. Agaylan makapaseseg sanen inawat na sakey a Katolikon bii so libron Reconciliation! Diad saman lanlamang ya agew, akapangipalima ak met na 27 a pulyeto. Kayari sanagew, apabiskeg ak lapud makapanpulong ak lamet a bulos.

Diad saraman ya agew, anggapo lay arum a napangalaan na saray payunir na pinansyal a suporta noagta saray kontribusyon a naawat sano makapangipalima na literatura. Satan a kuarta so isaliw na tagano tan arum iran kaukolan. No walay daiset a nakeraan a kuarta diad kasampotan na bulan, satan so panaapagan na saray payunir parad personal iran gastos. Daiset so kuarta mi, balet sikami so tinaryaan a maong nen Jehova kanian nen 1934, akaatendi ak ed kombension diad Switzerland.

Matoor a Kaiba

Anengneng ko ed saman a kombension so 18 años ya Erika Finke. Sikatoy kabat ko la sanen manaayam ak ni ed abung. Sikatoy amiga nen agik, si Margaretha, tan lawas kon pandinayewan so mapekder a talindeg nen Erika ed katuaan. Ag-abayag kayari na bautismo to nen 1932, walay angidalem ed Gestapo a si Erika et agto labay ya ibagay “Heil Hitler!” Sikatoy nila na Gestapo tan inamta ra no akin ya agto ontulok. Imbasa nen Erika so Gawa 17:3 ed opisyal na istasyon na polisya tan impaliwawa to a say Dios so anuro labat na saksakey a too bilang Manangilaban, si Jesu-Kristo. “Wala ta niray arum a kapananisiaan mo?” so labay ya  amtaen na opisyal. Anggapon balot so inter nen Erika a kangaranan. Sanen sikatoy pinagyaw na polis a sikatoy ipisok da, inkuan nen Erika ed sikato a lablabayen toy ompatey nen say iter iray kangaranan. Sikatoy minulagatan na opiser tan inmingal: “Taynan ka’d dia. Sempet ka la. Heil Hitler!”

Kayari na kombension, pinmawil ak ed Netherlands bangta walad Switzerland si Erika ed saman. Balet, liknaen min dua ya oneelet so impankaaro mi. Legan a walad Switzerland, abalitaan nen Erika a diad abung da et sikatoy aanapen na Gestapo. Denesidi toy mansiansia nin manpayunir diad Switzerland. Kayari na pigaran bulan, sikatoy imbaki na Sosyedad ed España. Sikatoy nampayunir diad Madrid, insan diad Bilbao, tan saginonor et sikato tan say kaiba ton payunir so nipriso diad San Sebastián lapud inggaulo na saray klero a panamasegsegang. Nen 1935 et sikaray pinataynan ed España. Linma si Erika ed Netherlands, tan diad saman lanlamang a taon et sikami so nankasal.

Paganigani Lan Bakal

Kayari na kasal mi, nampayunir kami diad Heemstede, tan insan inmalis kami ed syudad na Rotterdam. Diman nianak so anak min laki, si Wolfgang, nen 1937. Kalabas na sakey taon, inmalis kami ed syudad na Groningen, diad amianen na Netherlands, a nanaamong kami ed sakey ya abung a kaiba iray Aleman a payunir a di Ferdinand tan Helga Holtorf tan say anak dan bii. Nen Hulyo 1938 imbaga ed sikami na Sosyedad a say gobierno na Dutch so amasakbay a saray Tastasi ya Aleman so agla naabuloyan a manpulong. Kabansag met lawari ed saman so inkaturok bilang lingkor na sona (manangasikaso na sirkito), tan say pamilya mi so inmalis ed Lichtdrager (Lightbearer), say baloto na Sosyedad a sempetan na saray payunir diad mamaamianen a parti na Netherlands. Mabetbet ya arawi ak ed pamilyak, a liberen koray kongregasyon pian pasesegen iray agagi a mantultuloy a manpulong. Tan ontan so ginawa na saray agagi. Arum ni ingen so amadaak ed saray aktibidad da. Si Wim Kettelari so maabig ya alimbawa.

Sanen akabat koy Wim, sikatoy balolaki ed saman ya akaamta ed katuaan balet okupadon maong lapud miuupa ed panagdalos. “No labay moy nawalaan na panaon a manlingkor ed si Jehova,” kuan ko ed sikato “kaukolan a mananap ka na sananey a trabaho.” Ontan so ginawa to. Diad saginonor, sanen akapannengnengan kami lamet, pinaseseg kon manpayunir. “Balet kaukolan koy mantrabaho pian walay kanen ko,” so inyebat to. “Agka naerasan,” so impasegurok ed sikato. “Talimaen ka nen Jehova.” Ginmapon nampayunir si Wim. Saginonor, legan ni ingen na Guerra Mundial II, sikatoy nanlingkor bilang managbiahen manangasikaso. Natan, diad masulok to lan 80 años, siansia nin maseseg a Tasi si Wim. Talagan sikatoy tinalima nen Jehova.

Impakasebelan tan Nagmaliw a “Wanted”

Nen Mayo 1940, sanen ngalngali la mansakey taon so mikaduan anak mi, si Reina, saray sundalo a Dutch so sinmuko tan say Nazi so anakop la ed Netherlands. Nen Hulyo say Gestapo so anamsam ed opisina tan panag-imprintaan na Sosyedad. Diad tinmumbok a taon, wala so malaknab a panangaresto ed saray Tastasi, et narel ak. Bilang Tasi tan Aleman a susto la’d edad parad kapilitan a pansundalo, amtak la no antoy gawaen ed siak na Gestapo. Impasen kon agko lan balot napinengnengan so pamilyak.

Insan nen Mayo 1941, imbulos ak na Gestapo ed prisoan tan ingganggan da ak ya onla tan manreport parad serbisyo militar. Pankelawan ko ta, diad saman lanlamang ya agew et siak so akapuslit, tan  diad saman a bulan et siak so akapawil ed kimey ed sirkito. Siak so inlista na Gestapo ed saray manunan “wanted.”

No Panon a Tinmalona so Pamilyak

Say akulaw ko tan ananak ko so inmalis ed baryo na Vorden diad mamabukig a parti na bansa. Balet, pian ag-ira niiyan ed kapeligroan, tinalagan koy onsempet. (Mateo 10:16) Makasengeg ed seguridad, ag-inusar na agagi so peteg a ngaran ko, say tawag da labat ed siak et Duitse Jan (Aleman a Juan). Anggan say apat-taon ya anak kon laki, si Wolfgang, so agko inabuloyan a tawagen toak na “Dad” noagta “Ome Jan” (Mama Juan). Parad sikato, alay irap iya.

Legan na maamot a panliliber ko, inasikaso nen Erika so ananak mi tan intultuloy toy panagpulong. Sanen mantaon na duara si Reina, sikatoy ilason nen Erika ed bisikleta tan awiten ton manpulong diad saray baryo. Anggaman mairap ya anapen so tagano, agbalot asali nen Erika a naerasan so pamilya mi. (Mateo 6:33) Sakey a Katolikon dumaralos, ya aminsan et inapiger koy makina ton panagdait, so angiter ed sikato na saray patatas. Sikato met so angipasabi na saray mensahek ed si Erika. Aminsan, si Erika so nambayar na sakey a gulden (kuarta ed Netherlands) parad sakey a tambal ed botika. Lapud amta na saman a makankien a manaamot-amot si Erika tan agmakala na saray kard parad rasyon a tagano, agto la impabayaran iman a tambal tan inikdan to ni Erika na duaran gulden. Saratan a balikas na simpatya so tinmulong ed sikato a makapansungdo.​—Hebreos 13:5.

Pankimey a Kaiba Iray Makpel ya Agagi

Kaleganan, intultuloy kon binisita iray kongregasyon​—anggaman say nakatongtong ko labat et saray responsablin agagi ed saray kongregasyon. Lapud say Gestapo so manaanap ed siak, agak makapanbayag ed sakey a lugar. Maslak ed saray agagi so agnaabuloyan a minengnengan ed siak. Sikara labat so makapitalosan ed saramay Tastasi a ka-grupo ra ed panagaral day Biblia. Bilang resulta, diad impanampot labat lay Guerra Mundial II a naamtaan na duaran sanagin bii a manaayam ed nandumaan a lugar ed parehon syudad a sikaray nagmaliw a Tastasi legan na bakal.

Say pananap na saray pangiyamotan ed literatura na Sosyedad so sananey nin kimey ko. Inyaamot mi met iray papel, stencil machine, tan saray makinilya parad pangimprinta na saray kopya na  Say Panag-Bantayan, no bilang ta nakaukolan iratan. No maminsan, kaukolan min iyalis iray libron inimprinta na Sosyedad manlapud sakey a lugar ya iyakar ed sananey. Nanonotan ko ni aminsan ya impangiyalis mi na 30 a kahon a napno na literatura legan a panggugunaetan min agnaimano​—talagan makapanerbiyos a kimey!

Niarum ni, inorganisa mi so panulor na tagano manlapud kaumaan diad mamabukig a Netherlands ya iyakar ed saray syudad ed sagur, anggaman sebel iya. Ikarumata mi so tagano tan mamaarap kami ed sagur. Sano makasabi kami ed sakey ya ilog, agkami makadalan ed saray taytay lapud guardiado iratan na sundalo. Imbes, idiskarga mi tan ilugan ed angkelag a baloto, ya ibaliw so tagano ed ilog, insan ikarga lamet ed sananey a karumata. Sano makasabi kami ed syudad a laen mi, manalagar kami anggad mansirunget, punggosen mi iray dapan na kabayo, tan kalkalna kamin onla ed aka-sekreton simpenan na tagano na kongregasyon. Manlapud man, say tagano so nibunog ed saray mankaukolan ya agagi.

No naalmoan na saray sundalon Aleman so panangisimpenan na tagano, nayarin kipateyan itan na sakey. Anggaman ontan, pigaran agagi so namboluntaryo ya ontulong. Singa bilang, inmabuloy so pamilyan Bloemink diad baley na Armesfoorts, a pansimpenan na tagano so sala da, anggaman say abung da et asingsingger ed tropa na saray sundalon Aleman! Saray makpel a Tastasi a singa saraya so angipalaran ed bilay da nisengeg ed agagi ra.

Tinulongan kami nen Jehova a sanasawa pian mansiansian matoor anggaman ed saray taon na pananebel. Nen Mayo 1945 atalo iray sundalo na Aleman, tan angangga a siansia so impanamot-amot ko. Kinerew na Sosyedad ya itultuloy koy manlingkor bilang managbiahen manangasikaso anggad sanen wala laray kualipikadon agagin lalaki. Nen 1947, si Bertus van der Bil so sinmandi ed kimey ko. * Diad saman et nianak so komatlon anak mi, tan nampirmi kami la ed mamabukig a parti na bansa.

Ermen tan Gayaga

Kayari na guerra, naamtaan ko ya apriso si Tatay a ngalngali sakey taon kaalis ko ed abung pian onla ed Netherlands. Sikatoy nibulos ya amidua lapud maletey a laman to, balet ta no onkasil et nipriso lamet. Nen Pebrero na 1938, sikatoy inyakar ed panangipangawan a kampo na Buchenwald insan diad Dachau. Diman lay inateyan nen tatay ko, nen Mayo 14, 1942. Sikatoy nansiansian mapekder tan matoor anggad impatey to.

Inyakar met ed kampo na Dachau si Nanay. Sikatoy nansiansia diman anggad sanen nibulos nen 1945. Lapud mapekder ya ehemplo na atateng ko et nanresulta itan ed dakel iran bendision ed espiritual a nanggayagaan ko, sakey a pribilihyo a nakaamong mi Nanay nen 1954. Say agik a si Margaretha​—a manpapayunir ed saman ed Komunistan Bukig ya Alemanya nanlapula’d nen 1945​—so sinmabi met. Anggaman si Nanay et mabeblay tan agmakapansalita na Olandes, intultuloy toy akibiang ed lawak na kimeyan anggad sikatoy matoor ya anumpal ed mangaraldalin a kurso to nen Oktubre 1957.

Say 1955 a kombension diad Nuremberg, Alemanya, so apaneknekan ya espisyal a tuloy. Kasabi mi diman, saray agagin nanlapud Dresden so angikuan ed si Erika a wadman met ed saman a kombension si ina to. Lapud say Dresden ed saman et sinakop na Bukig ya Alemanya, ag-apinengnengan nen Erika si ina to ed loob na 21 a taon. Niyareglo so pannengnengan da, tan nanlakapan iran san-ina. Agaylan makapaliket ya impandudumog lamet!

Asabi panaon, say pamilya mi so binmaleg anggad waloran ananak. Makapasinagem ta inatey so sakey ya anak min laki lapud aksidenti ed kotsi. Anggaman ontan, say pakakanengneng ed atilak ya ananak mi a manseserbi ed si Jehova et lapuan na baleg a gayaga mi. Maliket kami ta say anak min si Wolfgang tan say asawa to et walad sirkiton kimey tan say anak da so manlilingkor met bilang manangasikaso na sirkito.

Misalsalamat ak ed impakaimaton ed aligwas na kimey nen Jehova diad Netherlands. Sanen inggapok so manpayunir dia nen 1933, wala labat so ngalngalin sanlasus a Tastasi. Natan, wala lay masulok a 30,000. Anggaman makapuy lay laman mi natan, sikami nen Erika so siansian determinado a manbilay unong ed saray balikas na kanta nensaman: “Agaylan pananisia ya ag-onsener.”

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 23]

Say “Jugendgruppe” sanen kayari min nampulong

[Litrato ed pahina 24]

Siak tan saray kaparak a payunir so angobri ed teritoryan Schneifel. Mantaon ak na 20 ed saman

[Litrato ed pahina 25]

Kaibay Erika tan Wolfgang nen 1940

[Litrato ed pahina 26]

Kawigi a manpakawanan: Say apok a Jonathan tan say asawa to, si Mirjam; Erika, siak, say anak kon laki a si Wolfgang tan say asawa to, si Julia

[Litrato ed pahina 26]

Sakey ya agin laki a nipriso kaibay amak so angidrowing ed sayan litrato to nen 1941