Saray Taga-Escita​—Sakey a Misteryoson Totoo Nensaman a Panaon

SINMABI iray de-kabayoan a baleg a grupo na saray manbabaroy, a manalibandos ed kadabokan, tan saray akaabaray a kargaan da so napno na saray samsam. Sakop na sarayan misteryoson totoo iray patar na Eurasia manlapud nen ngalngali 700 anggad 300 K.K.P. Insan ira naandi​—balet kayari la na impakawalaan day rekord ed awaran. Diad Biblia et wala so pakasuysoyan nipaakar ed sikara. Sikara so taga-Escita (Scythians).

Diad loob na saray siglo, nanteyengteyeng iray manbabaroy tan managpastol na maatap iran kabayo diad saray marikan lugar ya onsaknap manlapud Carpathian Mountains na mamabukig ya Europa ed tatawagen natan ya abalaten-bukig a Russia. Kasabi na koma-walon siglo K.K.P., ginmapo so indayo ed sagur lapud militar ya inkiwas na Intsik ya Emperador a si Hsüan. Diad impamasagur da, saray taga-Escita so akilaban tan amatakyas ed saray Cimmerian ya angontrol ed Caucasus tan say lugar a walad amianen na Black Sea.

Lapud panaanap da na kayamanan, nilimas na saray taga-Escita so kabisera na Asirya, say Ninive. Diad saginonor, akimuyong ira ed Asirya sumpad Media, Babilonia, tan arum niran nasyon. Saray inyataki ra so akasabi ni anggad mamaamianen ya Ehipto. Say katuaan a say syudad na Bet-san a walad amianen-bukig na Israel a tinawag ed saginonor bilang Scythopolis so nayarin mangipatnag ed panaon na impansakop na saray taga-Escita.​—1 Samuel 31:11, 12.

Diad saginonor, saray taga-Escita so nanayam ed saray patar na kaplesan a Romania, Moldova, Ukraine, tan mamaabalaten a Russia. Diman ira yinmaman, a nanserbi ira bilang manamegley ed  saray Griego tan managpawala na ilik ed kaplesan ya Ukraine tan abalaten a Russia. Akisalatan iray taga-Escita na ilik, dilo, bago, tan baka bilang kasalat ed saray alak, abel, ayura, tan alay abig iran produkto na Griego. Kanian akatipon ira na dakerakel a kayamanan.

Makapasagyat Iran Managkabayo

Parad sarayan mibabakal ed patar, say kabayo so mipara ed kamelyo parad totoo diad desierto. Saray taga-Escita et ekselente iran managkabayo tan kabiangan ed saramay primeron angusar na silyadora tan estribo. Kakanen daray karne na kabayo tan iinumen day gatas na kabatyan a kabayo. Diad tua et inusar da ni ingen iray kabayo parad bagat a popoolan. Sanen inatey so sakey a mibabakal a taga-Escita, pinatey da so kabayo to tan inikdan da na mapagalang a ponpon​—a kompleto na kagkagawaan.

Diad impangilitrato nen manag-awaran a Herodotus, saray taga-Escita so walaan na maruksan kustombre, a mangilaktip ed pangusar da ed saray lapislapis na ulo na saray biktima ra bilang panag-inuman. Diad ilubak da ed kakabusol da, upoten da ra panamegley na saray balatyang a kampilan, wasay a parad bakal, gayang, tan nanutok-utok iran pana ya onlasok ed laman.

Saray Lubok a Naarkosan Parad Andi-anggaan

Saray taga-Escita so angagamil na panagsalamangka tan shamanism tan nandayew ira ed apoy tan sakey ya inan-diosa. (Deuteronomio 18:10-12) Impasen da so lubok bilang ayaman na inaatey. Imbagat iray aripen tan ayayep pian usaren na inatey a katawan da. Saray kayamanan tan aripen ed sankaabungan so impasen a mangulop ed saray pangulo na tribu diad “sananey a mundo.” Diad sakey a lubok na ari, limaran aripen a lalaki so aromog ya akarukol ed salian na katawan da, ya akaparaan ya ombangon tan mangituloy ed saray obligasyon da.

Saray manuley so niponpon a walaan na dakerakel ya apay, tan legan na panaon na panag-agogol, ipaagus na saray taga-Escita so dala ra tan putoten daray buek da. Oniay insulat nen Herodotus: “Kutyapan da so kalayagan da, kalboen da so ulo ra, sugatsugaten da so taklay da, selselgaren daray kamolingan tan kaelengan da, tan duyoken da na pana so kalimaan da.” Midumaan, oniay Ganggan na Dios ed saray Israelitan nambilay ed saman met a panaon: “Agyo nepeg a sugatsugaten so laman yo nisengeg ed too ya inatey.”​—Levitico 19:28.

Tinaynan na saray taga-Escita so nilibon kurgan (saray pantyon). Dakel ed saray dekorasyon ya aromog ed saray kurgan so mangipapabitar ed agew-agew a kabibilay na saray taga-Escita. Saratan a bengatla so tinipon na Ruson Czar a si Peter a Baleg nen 1715, tan saratan a mankirlap a bengatla so nanengneng la natan ed saray museum na Russia tan Ukraine. Sayan “animal art” so mangilaktip ed saray kabayo, agila, wawak, pusa, leopardo, elk, ulsa, bird-griffin, tan lion-griffin (mitolohiko iran palsa a nampayak odino andian na payak a kabalgan na ayep tan ulo na sananey ya ayep).

Saray Taga-Escita tan say Biblia

Walay aminsan labat a direktan impanaglawi na Biblia ed saray taga-Escita. Oniay nabasa tayo ed Colosas 3:11: “Agnayari a wala so Griego tan Judio, panaggalsim tan agpanaggalsim, too ed takel, taga-Escita, aripen, bulos; [“noagta si Kristo so amin a bengatla,” NW] tan dia ed amin.” Sanen insulat na Kristianon apostol Pablo iratan a salita, say Griegon termino a nipatalos a “taga-Escita” so mankabaliksan na, aliwan sakey a nasyon, noagta sankaugesan ed saray aliwan sibilisadon totoo. Indanet nen Pablo a diad impluensya na masanton  espiritu odino aktibon puersa nen Jehova, anggan saratan ya indibidual so makapangisulong na maridios a personalidad.​—Colosas 3:9, 10.

Panisiaan na arum ya arkeologo a say ngaran ya Ascenez a naromog ed Jeremias 51:27 so mipara ed Asiryanon Ashguzai, sakey a terminon intawag ed saray taga-Escita. Atukoy ed saray tapyas a cuneiform so impan-alyansa na sarayan totoo tan say Mannai diad inyalsa ra sumpad Asirya nen koma-piton siglo K.K.P. Sakbay a tuloy na inggapo nen Jeremias a manpropesiya, saray taga-Escita so bulobulos a dinmalan ed dalin na Juda a manlapu tan mamaarap ed Ehipto. Kanian, karaklan ed akadngel ed sikaton angipasakbay ed pangataki ed Juda manlapud amianen so nayarin nanduaruwa ed inkasusto na propesiya to.​—Jeremias 1:13-15.

Ipapasen na pigaran iskolar a wala so panangipasagilig nipaakar ed saray taga-Escita diad Jeremias 50:42, ya oniay nabasa: “Mangegna ra na bekang tan pana; masulit ira, tan anggapo so panangasi ra; say boses da manungol a singa dayat; et onkabayo ra ed saray kabayo, balang sakey akaparaan ed bakal, a singa too na bakal sumpa ed sika, O anak a bii na Babilonia.” Balet sayan bersikulo so manunan onaplika ed saray taga-Medo tan Persia, ya angonkesta ed Babilonia nen 539 K.K.P.

Nisuheri a “say dalin na Magog” a tinukoy ed Ezequiel kapitulo 38 tan 39 so manasaglawi ed saray tribu a taga-Escita. Balet, “say dalin na Magog” so walaan na simbolikon kabaliksan. Mapatnag ya ontukoy itan ed kaliberliber na dalin, ya inkibantakan nen Satanas tan saray anghel to kayari na bakal ed tawen.​—Apocalipsis 12:7-17.

Asaglawi iray taga-Escita ed kasumpalan na propesiya nen Nahum ya angipasakbay ed inkabagbag na Ninive. (Nahum 1:1, 14) Nilimas na saray Caldeo, taga-Escita, tan Medo so Ninive nen 632 K.K.P., a sengegay inkagba na Empiryo na Asirya.

Sakey a Misteryoson Inkaandi

Balet akin a naandi iray taga-Escita? “Say tua et, agtayo amta no anto so agawa,” so kuan na sakey a bantog ya arkeologo a taga-Ukraine. Panisiaan na arum a kinmapuy so puersa ra lapud pankaliktan dan manparakel na kayamanan, adaeg ira nen inmuna tan komaduan siglo K.K.P. ed sakey a balon grupo na saray managbaroy manlapud Asia​—saray Sarmatian.

Ipapasen na arum a say balingaan ed limog na saray grupo na taga-Escita so angitonton ed inkaandi ra. Balet ibabaga na arum a say nakdaan na saray taga-Escita so nayarin naromog ed limog na saray Ossetian na Caucasus. Antokaman so agawa, sayan misteryoson totoo nensaman so angitilak na tanda ed awaran na too​—a say ngaran a taga-Escita so nagmaliw ya arum a salita parad inkaruksa.

[Mapa ed pahina 24]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

◻ Kadaanan a Syudad

• Modernon Syudad

Danube

SCYTHIA ← ROTA NA SARAY DINMAYO

• Kiev

Dnipro

Dnister

Black Sea

OSSETIA

Kapalandeyan a Caucasus

Caspian Sea

ASIRYA ← SARAY ROTA A NILUBAKAN

◻ Ninive

Tigris

MEDIA ← SARAY ROTA A NILUBAKAN

MESOPOTAMIA

BABYLONIA ← SARAY ROTA A NILUBAKAN

◻ Babylon

Eufrates

EMPIRYO NA PERSIA

◻ Susa

Gulpo na Persia

PALESTINA

• Bet-san (Scythopolis)

EHIPTO ← SARAY ROTA A NILUBAKAN

Nilo

Dayat na Mediteraneo

GRESYA

[Saray litrato ed pahina 25]

Saray taga-Escita et mibabakal a totoo

[Credit Line]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Saray litrato ed pahina 26]

Insalat na saray taga-Escita iray lako ra parad saray produkto na inkarunong na Griego tan yinmaman ira a tuloy

[Credit Line]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev