Say Lenguahen Aramaiko​—Akin a Paninteresan Itan?

SAY Aramaiko et sakey a kadaanan a Semitikon lenguahe a misiglaotan a tuloy ed Hebreo tan orihinal a sasalitaen na saray Aramean. Balet, diad inlabas na panaon, inadapta na satan so nanduruman dialekto (arum ed saratan so impasen a miduma iran lenguahe) tan malaknab ya inusar, nagkalalo la diad Abalaten-Sagur ya Asia. Say Aramaiko so nagkalautlan inusar manlapud komaduan milenyo K.K.P. anggad ngalngali 500 K.P. Sakey itan ed taloran lenguahe ya inmuna-unan inusar pian isulat so Biblia. Say Hebreon salita ya Ara·mithʹ so aminliman pinmatnag tan nipatalos ed “salita na Siria” odino “diad lenguahen Aramaiko.”​—2 Arari 18:26; Isaias 36:11; Daniel 2:4; Esdras 4:7, NW.

Say Biblikon Aramaiko, a datin tinawag a Chaldee, so naromog ed Esdras 4:8 anggad 6:18 tan 7:12-26; Jeremias 10:11; tan Daniel 2:4b anggad 7:8. Pinmatnag met iray balikas ya Aramaiko diad arum iran parte na Biblia, balet ta palbeng lambengat so dakel ed saray impanubok na saray iskolar a mangibiig ed saray Aramaikon nanlapuan na saray Hebreon salita.

Aliwan makasurprisa so impangusar ed arum iran balikas ya Aramaiko, lapud saray Hebreo et walaan na maapit a pakapililimog ed saray Aramean tan ed lenguahen Aramaiko diad abayag lan panaon. Kabiangan ed sankaunaan iran patalos na Hebreon Kasulatan ed arum iran lenguahe et saray Aramaikon Targum, anggaman ag-iratan nisulat pigaran siglo ni kagapo na impamawala ed Griegon Septuagint, manga 280 K.K.P.

Say Lenguahe

Say Aramaiko tan Hebreo so parehon nigrupo ed Semitiko iran lenguahe na Amianen-Sagur. Anggaman midumaan a tuloy so Aramaiko ed Hebreo, satan so mansiglaotan a lenguahe a walaan na mipadpara iran letra diad saray alpabeto to tan mipadpara met ed Hebreo so pananawag ed saratan. Singa say Hebreo, nisulat itan manlapud kawanan a manpakawigi, tan diad orihinal et puros consonant so Aramaikon sulat. Anggaman ontan, say Aramaiko ya inusar diad Biblia so inikdan na saray Masorete na vowel, a singa met ed impangusar da na vowel ed Hebreo. Naimpluensyaan so Aramaiko lapud inkilaok to ed arum a lenguahe. Nilikud ed impakawalaan to na nanduruman klase na Hebreo, Akkadian, tan Persianon kangaranan na saray lugar tan totoo, ipapabitar na Biblikon Aramaiko so impluensya na Hebreo ed saray relihyoson termino to, impluensya na Akkadian nagkalautla ed saray termino to ed politika tan pinansyal, tan impluensya na Persiano ed saray terminon misiglaotan ed mapolitika tan legal iran pamaakaran.

Nilikud ed impakawalaan na miparan panangisulat ed Hebreo, say Aramaiko so mipadpara met ed satan diad totontonen ed gramatika nipaakar ed verb, noun, tan pronoun. Saray verb so walaan na duaran kipapasen, say imperfect (mankabaliksan ya agni asumpal a kiwas) tan say perfect (mankabaliksan na asumpal lan kiwas). Inusar na Aramaiko so singular, dual, tan plural iran noun tan walaan na duaran gender, say ontutukoy ed laki (masculine) tan ontutukoy ed bii (feminine). Miduma itan ed arum iran Semitikon lenguahe diad impangipatnag ed panlabay ed tanol na vowel ya a, tan diad arum niran paraan, laktip lay pigaran pinili a consonant ya usaren, a singa say d parad z tan t parad sh.

Manuna Iran Dibisyon

Say Aramaiko so kaslakan a naapag ed Sagur tan Bukig a grupo na lenguahe. Balet, unong ed maawaran a punto de bista et binidbir so onggendan ya apatiran grupo na lenguahe: Daan ya Aramaiko, Opisyal ya Aramaiko, Levantine ya Aramaiko, tan Aramaiko ed Bukig. Nisuheri a nayarin nanduruman dialekto na Aramaiko so uusaren a salita diad kaliberliber tan loob na Fertile Crescent tan Mesopotamia legan na komaduan milenyo K.K.P. Nanengneng so pandumaan na akadkauna iran porma na Aramaiko tan Hebreo diad Genesis 31:47. Kayarin pinaletan nen Jacob tan Laban so impanpulangan da, inletneg da so sakey a pungol na batobato a mamekder ed ginawa ra. Tinawag itan nen Laban bilang “Jegar-Shahadutha” ed Aramaiko (Siriano), bangta si Jacob so anawag ed satan a “Galaad” ed Hebreo, parehon termino a mankabaliksan na “[Pungol a Pakapekderan].”

Daan ya Aramaiko so impangingaran ed pigaran inskripsion ya adiskobre ed mamaamianen a Siria tan nibaga ya apetsaan itan a manlapud koma-samplo anggad koma-walon siglo K.K.P. Balet kalkalna a say balon dialekto na Aramaiko so nagmaliw a kaslakan a lenguahe odino internasyonal a kaaruman a lenguahe legan na panaon na Empiryo na Asirya, a sinmalat ed Akkadian bilang say lenguahe ya inusar ed opisyal iran sulat na gobierno diad arawi iran sakop na empiryo. Lapud sayan usar to, sayan pinagka-estandarte a porma na Aramaiko so tinukoy bilang Opisyal ya Aramaiko. Nantultuloy itan ya inusar legan na panaon a say Babilonia so Pakayari ed Mundo (625-539 K.K.P.) tan kayari na satan,  legan na panaon na Empiryo na Persia (538-331 K.K.P.). Satan so malaklaknab ya inusar nensaman, bilang say opisyal a lenguahe na gobierno tan ed negosyo diad malaknab a pasen, unong a paneknekan na saray adiskobre na saray arkeologo. Pinmatnag itan diad saray akaukit ed cuneiform iran tableta; diad saray langa, papiro, tatak, sinsilyo; diad saray inskripsion ed bato, tan arum nira. Sarayan antigon akotkot (artifact) so aromog ed saray bansa na Mesopotamia, Persia, Ehipto, Anatolia, mamaamianen ya Arabia; diad saray rehyon ed arawin Amianen a singa diad Kapalandeyan na Ural; tan diad arawin Bukig a singa diad Afghanistan tan Kurdistan. Nantultuloy so impangusar ed Opisyal ya Aramaiko legan na Helenistikon panaon (323-30 K.K.P.).

Ompatnag a sayan Opisyal ya Aramaiko so naromog ed saray sulat nen Esdras, Jeremias, tan Daniel. Itatarya met na Kasulatan so ebidensya a say Aramaiko et kaslakan a lenguahe ed saraman a kadaanan a panaon. Kanian, diad komawalon siglo K.K.P., saray aturon pinagkasangiyan nen Arin Hezekias na Juda so inmapelo ed si Rabsaces, a manangilaman nen Arin Senakerib na Asirya, a kuanda: “Mansalita ka, kerewen ko ed sika, ed saray ariripen mo ed salita na Siria [Aramaean, tan sirin et Aramaiko]; ta sikato so natalosan mi; et agka komon misalita ed sikami ed salita na saray Judio, ed layag na saray totoo a wala ed tapew na bakor.” (Isaias 36:11; 2 Arari 18:26) Natalosan na saray opisyal na Juda so Aramaiko, odino Siriano, balet ompatnag ya ag-itan natalosan na ordinaryon totoo ed limog na saray Hebreo ed saman a panaon diad Jerusalem.

Anton Lenguahe so Inusar nen Jesus?

Mandurumaan a tuloy so opinyon na saray iskolar nipaakar ed sayan tepet. Balet, nipaakar ed saray lenguahen inusar ed Palestina sanen wadiad dalin si Jesu-Kristo, oniay kuan nen Propesor G. Ernest Wright: “Maseguron nanduruman lenguahe so uusaren ed saray karsada na angkakabaleg iran syudad. Mabitar a say Griego tan Aramaiko so kaslakan a lenguahe, tan satan a dua so nayarin natalosan na maslak iran totoo ed syudad anggan diad ‘moderno’ odino ‘mamasagur’ iran syudad a singa diad Cesarea tan Samaria a no iner et mas uusaren so Griego. Nayarin narengel iray Romanon sundalo tan opisyales a mantotongtong ed salitan Latin, bangta saray ortodokson Judio so mantotongtong ed modernon klase na salitan Hebreo, sakey a lenguahe a kabat mi ya aliwan karaanan a Hebreo nisay Aramaiko, anggaman walaray pipadparaan to ed satan a dua.” Oniay inkomento ni nen Propesor Wright nipaakar ed lenguahen inusar nen Jesu-Kristo: “Pansasangsangan ni no anton lenguahe so inusar nen Jesus. Agtayo naseguro no kasin sikatoy makapansalita na Griego odino Latin, balet diad panagbangat a ministeryo to et regular ton inusar so balanglan Aramaiko odino say popular a Hebreo ya angadaptan maong na Aramaiko. Sanen nansalita si Pablo ed say grupo na totoo diad Templo, nikuan a sikato so nansalita na Hebreo. (Gawa 21:40) Inkalapagan ya inaksobi na saray iskolar a say tutukoyen na satan et say Aramaiko, balet posibli a say popular a Hebreo so lenguahen kaslakan ed saman diad limog na saray Judio.”​—Biblical Archaeology, 1963, p. 243.

Posibli a si Jesus tan saray babangatan to diad dalin, a singa si apostol Pedro, so anggan panon et nansalita na Aramaiko na Galilea, lapud oniay nibaga ed si Pedro diad samay labin inerel si Kristo: “Dia ed tua sika sakey ka met ed sikara; ta say panagsalitam iparungtal to ka.” (Mateo 26:73) Nibaga itan lapud nayarin Aramaiko na Galilea so salita na apostol ed saman a panaon, anggaman ag-itan segurado, odino nayarin sikatoy nansalita na Hebreo na Galilea a midumaan ed samay dialekton uusaren ed Jerusalem odino inerman ed Judea. Akadkauna ni, sanen linma si Jesus ed Nazaret diad Galilea tan linmoob diman ed sinagoga, binasa to so propesiya nen Isaias, a mapatnag a nisulat ed Hebreo, insan inkuanto: “Natan ya agew asumpal ed kalayagan yo so sayan sulat.” Anggapoy nikuan a satan a bersikulo so impatalos nen Jesus ed Aramaiko. Kanian posibli a saray totoon wadman ed saman so mainomay a makatalos ed Biblikon Hebreo. (Lucas 4:16-21) Naimano met a say Gawa 6:1, a manutukoy ed panaon kayarin tuloy na Pentecostes 33 K.P., so anaglawi ed saray Judion mansasalitay Griego tan saray Judion mansasalitay Hebreo diad Jerusalem.

Say kaaruman nin paneknek ed inkausar na sakey a nengneng na Hebreo diad Palestina sanen wadiad dalin si Jesu-Kristo et saray inmuunan pakapatnagan a say primeron impangisulat nen apostol Mateo ed salaysay na Ebanghelyo to et diad Hebreo. Singa bilang, inkuan nen Eusebius (na komatlo tan komapat a siglo K.P.) ya “impasabi nen ebanghelistan Mateo so Ebanghelyo to diad Hebreon lenguahe.” (Patrologia Graeca, Tomo XXII, kol. 941) Tan oniay inkuan nen Jerome (na komapat tan komaliman siglo K.P.) diad sulat ton De viris inlustribus (Nipaakar ed Bantog Iran Lalaki), kapitulo III: “Si Mateo, a tatawagen met a Levi, tan publikano a nagmaliw ya apostol, so primeron anibukel ed Ebanghelyo nen Kristo ed Judaea diad lenguahe tan letra na Hebreo pian nagunggonaan iramay mangipipilit ed panaggalsim. . . . Niarum ni, say mismon Hebreo so nipreserba anggad natan diad librarya na Caesarea, a maseet a kinolekta na martir a si Pamphilus.” (Patalos manlapud tekston Latin ya inuksoy nen E. C. Richardson tan nipalapag ed seryen “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, pahina 8, 9.) Sirin, say lenguahen inusar nen Jesu-Kristo bilang too diad dalin et sakey a klase na Hebreo tan sakey a dialekto ya Aramaiko.