Si Jesu-kristo​—Ebidensya a Sikatoy Nambilay Diad Dalin

KASIN manisia ka a nambilay so sakey a toon manngaran na Albert Einstein? Nayarin onebat kan tampol na on, balet akin? Maslak a totoo so ag-akapikabat ed sikato a personal. Ingen, papaneknekan na saray napanmatalkan a report nipaakar ed saray agawaan to a sikatoy talagan nambilay. Say impluensya na kiwawala to so nanengneng diad saray sientipikon kiyaaplikaan na saray adiskobre to. Singa bilang, dakel so minanabang ed koryenti a napapawala panamegley na nuklear ya enerhiya, a saya so maapit a nisiglaot ed kiyaplikaan na pormula nen Einstein ya E=mc² (energy equals mass times the speed of light squared).

Nayarin ikatunongan met so ontan nipaakar ed si Jesu-Kristo, a  bibidbiren a sankaimpluensyaan a too ed awaran. Say nisulat nipaakar ed sikato tan say nanenengneng ya ebidensya na pangiimpluensya to so mabiskeg a paneknek a sikatoy talagan nambilay diad dalin. Anggaman makapainteres so nalmoan na arkeolohiya nipaakar ed inskripsion a Santiago, ya adeskribe diad akaunan artikulo, say inkamaawaran nen Jesus so agmandedependi ed saya odino ed dinanman nin antigo a bengatla (artifact). Diad tua et naromog tayo so ebidensya ed kiwawala nen Jesus diad saray insulat na sekular iran manag-awaran nipaakar ed sikato tan ed saray patumbok to.

Testimonya na Saray Manag-awaran

Singa bilang, konsideraen so testimonya nen Flavius Josephus, sakey a Judion manag-awaran a Fariseo nen inmunan siglo. Sikatoy anukoy ed si Jesu-Kristo diad libron Jewish Antiquities. Anggaman panduaruwaan na arum so inka-autentiko na inmunan impanukoy nen Josephus ed si Jesus bilang Mesias, inkuan nen Propesor Louis H. Feldman na Yeshiva University a pigpigara so nanduaruwa ed inkapeteg na komaduan impanukoy to. Oniay inkuan ditan nen Josephus: “Tinipon [nen Ananus ya atagey a saserdote] iray ukom na Sanhedrin tan inyarap ed sikara so sakey a lakin manngaran na Santiago, ya agi nen Jesus a tinawag a Kristo.” (Jewish Antiquities, XX, 200) On, say Fariseo, a membro na sekta a dakel so patumbok na satan ya aminadon kakabusol nen Jesus, so amidbir a wala so “Santiago, ya agi nen Jesus.”

Say impluensya na kiwawala nen Jesus so napatnagan ed saray aktibidad na papatumbok to. Sanen nipangaw si Pablo ed Roma nen 59 K.P., oniay inkuan ed sikato na saray manunaan a lalaki na saray Judio: “No nipaakar ed sayan sekta, akabatan mi a nasasalita sumpa ed ganaganay pasen.” (Gawa 28:17-22) Tinawag da iray babangatan nen Jesus bilang “sayan sekta.” No sikaray sinumpa ed ganaganay pasen, agta maseguron mansulat iray sekular a manag-awaran nipaakar ed sikara?

Si Tacitus, a nianak nen manga 55 K.P. tan impasen a sakey ed saray matalonggaring a manag-awaran ed mundo, so anaglawi ed saray Kristiano diad Tinaon a Sulat to. Nipaakar ed salaysay ya itetetel nen Nero ed sikara so baleg a pool diad Roma nen 64 K.P., oniay insulat nen Tacitus: “Inyakusa tan impakseb nen Nero iray pirmin panamairap ed sakey a grupon bubusolen parad kapabanday da, a Kristianos so tawag ed sikara na saray mibabaley. Si Kristo, ya angaonan ed satan a ngaran, so anagmak na pirmin dusa legan na uley nen Tiberius diad lima na sakey ed saray prokurador tayo, si Poncio Pilato.” Saray detalye ed sayan salaysay so mipadpara ed say impormasyon nipaakar ed si Jesus diad Biblia.

Say sananey nin managsulat a nankomento nipaakar ed saray patumbok nen Jesus et si Pliny the Younger, a gobernador na Bitinia. Diad taon 111 K.P., nansulat si Pliny ed si Emperador Trajan, a mantetepet no antoy gawaen to ed saray Kristiano. Insulat nen Pliny a saray totoo a lingon inakusaan a Kristiano so mangulit ed sakey a dasal ed dirios tan ondakmomo ed rebulto nen Trajan, pian paneknekan labat ya aliwa iran Kristiano. Intuloy nen Pliny: “Anggapoy papasooten, so imbaga ed saramay peteg a Kristiano, ya ontumbok ed dinanman ed sarayan ganggan.” Satan so mamaneknek ed katuaan na kiwawala nen Kristo, a saray patumbok to et akaparaan a mangisakripisyo ed bilay da nisesengeg ed pananisia ra ed sikato.

 Kayarin sinegek iray impanukoy na saray manag-awaran nen inmunan duaran siglo ed si Jesu-Kristo tan saray patumbok to, sinampotan na The Encyclopædia Britannica (2002 ya edisyon): “Papaneknekan na sarayan independentin salaysay a nensaman et agbalot nanduaruwaan na anggan saray onsusumpa ed Inkakristiano so inkamaawaran nen Jesus, a sinuppiat diad inmunan pankanawnawa tan andian na magenap iran basiyan diad pansamposampot na koma-18, legan na koma-19, tan diad kagapo na koma-20 a siglo.”

Testimonya na Saray Patumbok nen Jesus

“Lugan na Balon Sipan so amin lawarin ebidensya parad maawaran a panamekder ed bilay tan nansumpalan nen Jesus tan parad sankaunaan iran panangipaliwawa na Kristiano ed kaimportantian to,” kuan na The Encyclopedia Americana. Nayarin say Biblia so ag-aawaten na saray manduaruwa bilang ebidensya ed kiwawala nen Jesus. Ingen, makatulong a maong so duaran argumenton nibase ed Makasulatan iran salaysay pian napekderan a talagan nambilay si Jesus diad dalin.

Unong a naimano tayo, saray matalonggaring a teorya nen Einstein so mamapaneknek a sikatoy nambilay. Mipadpara, saray bangat nen Jesus so mamapaneknek a sikatoy peteg a nambilay diad dalin. Alaen pan alimbawa so Sermon ed Palandey, say bantog a paliwawa nen Jesus. (Mateo, kapitulo 5-7) Oniay insulat nen apostol Mateo nipaakar ed epekto na satan a sermon: “Dakel a katooan so nankelkelaw ed panagbanga’to. Ta sikara so imbabanga’to a singa sakey a walaay pakauley.” (Mateo 7:28, 29) Nipaakar ed epekto na sermon ed saray totoo diad apalabas iran siglo, inkuan nen Propesor Hans Dieter Betz: “Kaslakan lan papalumbasan na Sermon ed Palandey iray impluensya na Judaismo tan Inkakristiano, odino anggan say kultura ed Sagur.” Inkuan to ni a sayan sermon so “onaplikan tuloy ed interon talba.”

Konsideraen iray onggendan ya antikey tan praktikal a salita na kakabatan diad Sermon ed Palandey: “Siopaman a manampal ed aping mon kawanan, ipaarap mo ed sikato met so pagpag.” “Paliisan so panggawa yoy inkatunong yo ed arap na totoo.” “Agkayo . . . mapaga nipaakar ed agew ya onsabi; ta say agew ya onsabi manpaga nipaakar ed sikaton dili.” “Agyo . . . ibuyandak so saray perlas yo ed arap na saray baboy.” “Mankerew kayo, et naikdan kayo.” “Amin a bengatla . . . a labay yo a gawaen na totoo ed sikayo, ontan so gawaen yo met ed sikara.” “Onloob kayo ed mainget a pinto.” “Napatnagan yo ra lapud saray bunga ra.” “Amin a maong a kiew mangiter na maong a bunga.”​—Mateo 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.

Seguradon narerengelan yo la so pigara ed sarayan balikas odino say belas na saratan. Nayarin diparan la iratan ed lenguahe yo. Amin iraya so inaon ed Sermon diad Palandey. Say pangiimpluensya na sayan sermon ed dakel a totoo tan kultura so malinew a mamapaneknek ed kiwawala na “say matalonggaring a managbangat.”

Ilitrato tayo pa’d nonot tayo a walay sakey a toon angimbento ed persona a tatawagen a Jesu-Kristo. Bilbilang ta marundunong itan a too a mamalesa na saray bangat a singa ed saray imbangat nen Jesus diad Biblia. Agta sikatoy mangimbento a pagmaliwen ton makapasagyat no nayadyari si Jesus tan saray bangat to ed inkalapagan a totoo? Ingen, oniay imbaga nen apostol Pablo: “Saray Judios kerewen da so tanda, tan saray Griego anapen da so karunongan: Balet sikami ipulong mi Kristo ya impasak ed krus, sakey a kagapolan ed saray Judios, tan kakulangkulangan ed saray Gentiles.” (1 Corinto 1:22, 23) Say mensahe nipaakar ed inkipasak nen Kristo et aliwan makapasagyat ed saray Judio tan ed saray nasyon. Balet, satan so Kristo ya inyabawag na saray inmunan siglon Kristiano. Akin ya ililitrato si Kristo ya impasak? Say makapenek lambengat ya eksplinasyon et lapud saray managsulat na Kristianon Griegon Kasulatan so angikurit ed katuaan nipaakar ed bilay tan impatey nen Jesus.

Naromog so sananey nin argumento a mamekder ed inkamaawaran nen Jesus diad andi-kesaw ya impangipulong na saray patumbok to ed bangabangat to. Manga 30 taon ni labat kayarin ginapoan nen Jesus so ministeryo to, sarag la nen Pablo ya ibagan say maong a balita so “nipulong ed amin a pinalsa ed leksab na tawen.” (Colosas 1:23) On, kinmayat so bangabangat nen Jesus  diad interon kadaanan a mundo anggaman walay isusumpa. Si Pablo, ya apasegsegang a mismo bilang Kristiano, so nansulat: “No si Kristo et ag-inmolin binmilay, sirin say panagpulong mi andi-kabaliksan to, say pananisia [mi] met andi-kabaliksan to.” (1 Corinto 15:12-17) No magmaliw ya andi-kabaliksan so pangipulong ed Kristo ya ag-apaoli, magmaliw a lalon andi-kabaliksan so pangipulong ed Kristo ya agbalot linmesa. Unong ya abasa tayo diad report nen Pliny the Younger, saray inmunan siglon Kristiano so mabulos ya ompatey nisesengeg ed pananisia ra ed si Kristo Jesus. Inrisga ra so bilay da parad si Kristo lapud sikato so peteg; sikatoy nambilay diad dalin unong ya inkurit na saray salaysay na Ebanghelyo.

Nanenengneng Mo la so Prueba

Saray Kristiano so kaukolan nin manisia ed inkioli nen Jesu-Kristo sakbay iran makapanpulong. Panamegley na mata na nonot mo, nilitratom ed kanonotan mo so apaolin Jesus diad pakanengneng mo ed epekto na say gagawaen to natan.

Sakbay a tuloy a nipasak si Jesus, sikatoy angiter na malaknab a propesiya nipaakar ed arapen a kiwawala to. Impabitar to met a sikatoy napaoli tan onyurong ed nikawanan na Dios a manalagar ed panaon pian miarap ed kakabusol to. (Salmo 110:1; Juan 6:62; Gawa 2:34, 35; Roma 8:34) Kayari na satan, sikatoy onkiwas tan pagiten to si Satanas tan saray demonyo to manlapud tawen.​—Apocalipsis 12:7-9.

Kapigan nagawa itan ya amin? Inter nen Jesus ed saray babangatan to so ‘tanda na isabi to tan say anggaan na sistema na bengabengatla.’ Kabiangan ed tanda a pakabidbiran ed agnanengneng a kiwawala to so angkakabaleg a bakal, kakisiran na tagano, yegyegyeg, ilesa na saray palson propeta, idaak na kaugsan, tan pirmin salot. Nailaloan iratan a makadesyang ya ebento, lapud say kapagit nen Satanas a Diablo et mankabaliksan a ‘kasi la so dalin.’ Say Diablo so inmakseb diad kaliberliber na dalin a ‘walaan na baleg a sanok, lapud amta ton antiktikey la so panaon to.’ Niarum ni, kabiangan ed tanda so panangipulong na maong a balita na Panarian ‘ed sankamundoan ya onkanan pantasi ed amin a nasyones.’​—Mateo 24:3-14; Apocalipsis 12:12; Lucas 21:7-19.

Nagagawa la iray bengatlan impropesiya nen Jesus. Nanlapud interak na Guerra Mundial I nen 1914, nanenengneng tayo la so tugyop na ebidensya na agnanengneng a kiwawala nen Jesu-Kristo. Sikato so manuuley la bilang Ari na Panarian na Dios tan walaan na mabiskeg ya impluensya. No sankaegnaan mo iyan magasin, ebidensya itan a nagagawa la natan so kimey a panangipulong ed Panarian.

Pian lalon natalosan so epekto na kiwawala nen Jesus, kaukolan mon aralen so Biblia. Akin ya agtepeten ed saray Tasi nen Jehova iray detalye na kiwawala nen Jesus?

[Saray litrato ed pahina 5]

Si Josephus, Tacitus, tan Pliny the Younger so anukoy ed si Jesu-Kristo tan saray patumbok to

[Credit Line]

Amin a taloran litrato: © Bettmann/CORBIS

[Litrato ed pahina 7]

Kombinsido iray inmunan Kristiano a tudtua si Jesus