Sakey a Pikakasi na Panagbabawi
Propesiya nen Isaias—Liwawa Parad Amin a Katooan II
Kapitulo Beinte-singko
Sakey a Pikakasi na Panagbabawi
1, 2. (a) Anto so gagala na panagdisiplina na Dios? (b) Anto so pampilian na saray Judio kayari ran naawat so panagdisiplina nen Jehova?
SAY inkagba na Jerusalem tan say templo na satan nen 607 K.K.P. et disiplina a nanlapud si Jehova, balikas na pirmin agto panangabobon. Say matungangan nasyon na Juda so makanepegan ed ambelat a pananusa. Balet, agginetma nen Jehova a naupot iray Judio. Tinukoy nen apostol Pablo so gagala na impanisiplina nen Jehova sanen inkuanto: “Tua ya anggapo so pananusa natan a singa sengeg na liket, noag ingen kaermenan: balet kayari to mangiter na bunga a mareen na katunongan ed saray nailuam la lapu ed sikato.”—Hebreos 12:11.
2 Panoy ikiwas na saray Judio ed mairap a sagmaken da? Kasin gulaen da so panagdisiplina nen Jehova? (Salmo 50:16, 17) Odino awaten da itan pian pakaaralan da? Kasin magbabawi tan napaabig ira? (Isaias 57:18; Ezequiel 18:23) Ipapatnag na propesiya nen Isaias a walaray arum a datin manaayam ed Juda a positibon onkiwas ed disiplina. Manlapu la’d unor iran bersikulo na kapitulo 63 ya anggad kapitulo 64, say nasyon na Juda so inrepresenta bilang mansisibkel a totoo a sinmingger ed si Jehova diad impapuson ey-ey. Si propetan Isaias so angibalikas na pikakasi na panagbabawi parad saray kabaleyan to diad arapen a pakadestiero ra. Legan ton gagawaen itan, sikatoy nansalita a singano naiimatonan to la iratan a nagagawa.
Sakey a Maabagey ya Ama
3. (a) Panon a si Jehova so intandoro na mapropetikon pikakasi nen Isaias? (b) Panon ya impanengneng na pikakasi nen Daniel a say mapropetikon pikakasi nen Isaias so mangirerepresenta ed kanonotan na saray magbabawin Judio diad Babilonia? (Nengnengen so kahon ed pahina 24.)
3 Nampikasi si Isaias ed si Jehova: “Onusdong ka manlapu ed tawen, tan onnengneng ka manlapu ed panag-ayaman na inkasantom tan gloriam.” Say sasaglawien na propeta et say espiritual a katawenan, a panaayaman nen Jehova tan saray agnanengneng ya espiritun palsa to. Diad pangibabalikas nen Isaias ed kanonotan na saray adestieron Judio, intuloy to: “Iner so kawalaan na maseseg tan makapanyari a gawam? Say kaiiliw na pusom tan saray panangasim asebelan ira ed siak.” (Isaias 63:15) Pinugeran nen Jehova so pakapanyari to tan pinokpokan to so pirmin liknaan to—‘say kaiiliw na puso to tan saray panangasi to’—ed totoo to. Anggaman ontan, si Jehova so “Ama” na Judion nasyon. Di Abraham tan Israel (Jacob) so laki ra, balet no saraya so paolien ed bilay, posiblin ipulisay da iray apostatan ilalak da. Balet si Jehova so mas maabagey. (Salmo 27:10) Kanian oniay misalsalamat ya inkuan nen Isaias: “Sika O Jehova, sika so Ama mi; Mananondon mi a manlapu ed ando lan ando sikato so ngaran mo.”—Isaias 63:16.
4, 5. (a) Diad anton pantalos a ginawa nen Jehova a nalingo iray totoo to manlapud saray dalan to? (b) Anton klase na panagdayew so kaliktan nen Jehova?
4 Intuloy nen Isaias so impapuson balikas to: “O Jehova, akin ta et ginawam a nalingo kami ed saray dalan mo, tan pinaawet mo so puso mi ed ag-itakot ed sika? Pawil ka lapu ed kakanaan na saray ariripen mo, saray ilalak na tawir mo.” (Isaias 63:17) On, impikasi nen Isaias ya imanoen lamet nen Jehova iray lingkor to. Balet, diad anton pantalos a ginawa nen Jehova a nalingo iray Judio manlapud saray dalan to? Kasin si Jehova so responsable ed inyawet na kapusoan da, ya angitonton ed agda intakot ed sikato? Andi, balet inabuloyan to itan, tan diad inkaandian day ilalo et nanermenan na saray Judio so impangiter nen Jehova ed sikara na ontan a kawayangan. (Exodo 4:21; Nehemias 9:16) Pinirawat da a sinmalet komon si Jehova pian amperen iran manggawa na mauges.
5 Siempre, agmidedeneng so Dios ed saray totoo ed ontan a paraan. Sikatayo so walaan na kawayangan tan aabuloyan itayo nen Jehova a mandesisyon parad inkasikatayo, balanglan sikato so tuloken tayo odino andi. (Deuteronomio 30:15-19) Kaliktan nen Jehova so panagdayew a manlalapu ed kapusoan tan kanonotan a pinakiwas na puron panangaro. Kanian, inabuloyan to iray Judio ya usaren da so kawayangan da, anggaman saya so angiyabuloy ed sikaran manrebeldi ed sikato. Diad onian paraan a pinaawet to so kapusoan da.—2 Awaran 36:14-21.
6, 7. (a) Antoray resulta na impangitalirak na saray Judio ed dalan nen Jehova? (b) Anton maapan gegemtan so imbalikas, balet akin ya anggapoy kanepegan na saray Judio a manilalo?
6 Anto so resulta? Oniay mapropetikon inkuan nen Isaias: “Say masanto a baley mo sikato so kinayarian to ed antikey a kasanlilikna: saray kabusol mi inggatin-gatin da so santuaryom. Nagmaliw kami a singa saraman so anggan kapigan agmo nan-uleyan, singa saraman so anggan kapigan ag-ira ningaran ed ngaran mo.” (Isaias 63:18, 19) Saray totoo nen Jehova so angayarian ed santuaryo to diad agangganon panaon. Insan inabuloyan nen Jehova a naderal itan tan nadakep so nasyon to. Sanen agawa itan, singano anggapoy impisipanan to ed ilalak nen Abraham tan singano ag-ira atawag ed ngaran to. Natan ta akautibo ira ed Babilonia, kinmelyaw iray Judio diad inkaandian da na ilalo: “O no sika pilatpilaten mo komon so saray tawen, tan onlasor ka komon, tan saray palandey onggiwgiw ira ed arap mo. A singa say apoy poolan to so tungo, tan say apoy mamalwag na saray danum; pian ipakabat mo so ngaran mo ed saray kabusol mo, pian amin a nasyon onggiwgiw ira ed arap mo!” (Isaias 64:1, 2) Peteg a walay pakapanyari nen Jehova a mangiliktar. Seguradon nayarian to so onlasor tan milaban parad totoo to, a pilatpilaten so singa-tawen iran sistema na gobierno tan buybuyaken so singa palandey iran empiryo. Nayarian nen Jehova ya ipakabat so ngaran to diad pangipatnag ed mangapuy-apoy a seseg to nisesengeg ed totoo to.
7 Ginawa la itan nen Jehova ed apalabas. Oniay insalaysay nen Isaias: “Sanen ginawam so saray makapataktakot a bengatla ya agmi naalagar nensaman, sika linmasur ka, saray palandey ginmiwgiw ira ed arap mo.” (Isaias 64:3) Saratan a matalonggaring a kiwas so angipatnag ed pakapanyari tan inka-Dios nen Jehova. Balet, anggapoy kanepegan na saray agmatoor a Judio ed panaon nen Isaias a manilalo ya onkiwas si Jehova parad pankaabigan da.
Si Jehova Lambengat so Makapangiliktar
8. (a) Anto so sakey a dalan a miduma si Jehova ed palson dirios na nasyones? (b) Akin ya ag-inliktar nen Jehova so totoo to anggaman nayarian to? (c) Panon ya inaon tan inyaplika nen Pablo so Isaias 64:4? (Nengnengen so kahon ed pahina 27.)
8 Saray palson dirios so agmakapanggawa na makapanyari a panangiliktar ed saray managdayew ed sikara. Oniay insulat nen Isaias: “Nanlapu nen inmuna saray totoo agda nadngel, agda met nadngelan ed layag, anggan say mata ag-akanengneng ed sakey a Dios nilikud ed sika, a manggawa na nipaakar ed saman so manalagar ed sikato. Sika inabet mo so manliket tan manggawa na inkatunong, saray mannonot ed sika ed saray dalan mo.” (Isaias 64:4, 5a) Si Jehova lambengat so “mananumang ed saray mananap ed sikato.” (Hebreos 11:6) Sikatoy manasalimbeng ed saramay manggagawa na katunongan tan saramay mannononot ed sikato. (Isaias 30:18) Kasin ontan so inkiwas na saray Judio? Andi. Oniay inkuan nen Isaias ed si Jehova: “Nia, sika nampasnok ka, et sikami nankasalanan kami: ed sikara wala kami nensaman ed abayag a panaon, et nilaban kami?” (Isaias 64:5b) Lapud say totoo na Dios so abayag lan paulit-ulit a mankakasalanan, anggapoy rason nen Jehova a pokpokan so sanok to tan onkiwas a mangiliktar ed sikara.
9. Anto so nailaloan na saray magbabawin Judio, tan anto so naaralan tayo ed saya?
9 Agla nauman na saray Judio so apalabas, balet no magbabawi tan ompawil ira ed tuan panagdayew, nailaloan da so panamerdona tan saray bendisyon ed arapen. Tumangan nen Jehova iray magbabawi diad dugan panaon to panamegley na pangibulos ed sikara diad impakakautibo ra ed Babilonia. Anggaman ontan, kaukolan iran mananos. Anggaman nagbabawi ira, ag-umanen nen Jehova so panag-orasan to. Balet, no mantultuloy ira ya alerto tan onkiwas ira ed linawa nen Jehova, napaseguroan ira a nibulos diad kaunoran. Ontan met, saray Kristiano natan so maan-anos a manaalagar ed si Jehova. (2 Pedro 3:11, 12) Ipapapuso tayo iray salita nen apostol Pablo ya angikuan: “Ag-itayo sirin komon nakesawan a manggawa na maabig: pian dia ed panaon to manani itayo, no ag-itayo pinmakil.”—Galacia 6:9.
10. Anton agpakayari so prangkan impatua na pikakasi nen Isaias?
10 Say mapropetikon pikakasi nen Isaias et aliwa lambengat a pormal a panangipatua ed kasalanan. Ibabalikas na satan so masimoon a panamidbir ya agnayarian na nasyon ya iliktar so inkasikato. Oniay inkuan na propeta: “Sikami ya amin nagmaliw kami a singa sakey ya agmalinis, tan amin ya inkatunong mi sikara so singa sakey ya arutakan a kawes; et sikami ya amin nalenes kami a singa bulong; et saray inkauges mi, singa say dagem, ipalir to kami.” (Isaias 64:6) Sanen angangga so inkadestiero ra, nayarin intunda la na saray magbabawin Judio so angagamil na apostasya. Nayarin pinmawil la ra ed si Jehova panamegley na saray matunong a gawa ra. Balet agni ran siansia ayadyari. Anggaman nakomendaan iray maabig a gawa ra, saratan so singa arutakan a kawekawes no nipaakar ed pananakbong parad saray kasalanan. Say panamerdona nen Jehova et agkanepegan a langkap a pinakiwas na panangasi to. Aliwan lapud nansagpotan tayo itan.—Roma 3:23, 24.
11. (a) Anto so walan makapuy ya espiritual a kipapasen na maslak ya adestieron Judio, tan akin ya ontan? (b) Sioparay ekselentin ehemplo na pananisia legan na inkadestiero?
11 Legan ya iimanoen nen Isaias so arapen, anto so naimatonan to? Oniay inkuan na propeta: “Anggapo so manawag na ngaran mo, a mansiglat pian ompeket ed sika; ta sika inyamot mo so lupam ed sikami, tan tinunaw mo kami ed panamegley na saray inkauges mi.” (Isaias 64:7) Say espiritual a kipapasen na nasyon et makapasinagem. Saray totoo so ag-ontatawag ed ngaran na Dios diad pikakasi. Anggaman agla ra mangaagamil na ambelat a kasalanan ya idolatriya, sikara so mapatnag a mapaulyan ed panagdayew da, tan anggapo so “mansiglat pian ompeket” ed si Jehova. Mabitar ya anggapoy maabig a relasyon da ed Manamalsa. Nayarin liknaen na arum ya ag-ira makanepegan a manpikasi ed si Jehova. Saray arum so okupado ed inagew-agew a kimey da ya agda la nalilimeng si Jehova. Siempre, walaray indibidual diad limog na adestiero a singa di Daniel, Ananias, Misael, Azarias, tan Ezequiel, tan saratan so maabig ya ehemplo na pananisia. (Hebreos 11:33, 34) Sanen asingger lan mangangga so 70-taon ya impakakautibo ra, saray lalaki a singa di Aggeo, Zacarias, Zerubabel, tan say Atagey a Saserdote a si Josue so akaparaan pian maabig a makapangidaulo diad itawag ed ngaran nen Jehova. Anggaman ontan, ompatnag a say mapropetikon pikakasi nen Isaias so manideskribe ed kipapasen na maslak ed saray adestiero.
“Say Panangunor Sikato so Magmaong nen say Bagat”
12. Panon ya imbalikas nen Isaias so inkamabulos na saray magbabawin Judio ya umanen iray kondukta ra?
12 Mabulos iray magbabawin Judio a manguman. Diad pangirerepresenta ed sikara, si Isaias so nampikasi ed si Jehova: “Natan, O Jehova, sika so Ama mi; sikami pitek kami, et sika so Domadamili; et sikami ya amin so gawa na limam.” (Isaias 64:8) Bibidbiren lamet na sarayan salita so autoridad nen Jehova bilang Ama, odino Manangiter-Bilay. (Job 10:9) Saray Judio a magbabawi so inkompara ed makulnet a pitek. Diad piguratibon paraan et saramay onkiwas ed panagdisiplina nen Jehova so nayarin moldien, odino pormaen, unong ed saray estandarte na Dios. Balet nagawa labat iya no mamerdona si Jehova, say Domadamili. Kanian, si Isaias so amiduan akikasi ed sikato a nonoten to a saray Judio et totoo to: “Agka manpasnok na makapasinagem a tuloy, O Jehova, agmo nonoten a naynay so inkauges: nia, nengnengen mo, mantagleey kami ed sika, sikami ya amin so baley mo.”—Isaias 64:9.
13. Anto so kipapasen na bansa na Israel legan ya adestiero iray totoo na Dios?
13 Legan na inkadestiero ra, aliwa labat a say impakakautibo ed paganon bansa so sinungdoan na saray Judio. Say nankibalatar a kipapasen na Jerusalem tan say templo na satan so mangitatarok na balaw ed sikara tan ed Dios da. Insalaysay na pikakasi na panagbabawi nen Isaias so pigara ed saray bengatla a lapuan na sayan balaw: “Saray masanto a syudad mo nagmaliw ira a kalawakan, say Sion nagmaliw ira a kalawakan, say Jerusalem nagmaliw a kibalatar. Say masanto tan marakep ya abung mi, a saray atateng mi angigalangan da ed sika, naulam ed apoy ed saray amin a makapaliket a pasen mi abagbag ira.”—Isaias 64:10, 11.
14. (a) Panon ya impasakbay nen Jehova so situasyon ya agawa? (b) Anggaman nanliketan nen Jehova so templo to tan saray ibabagat diman, anto so mas importante?
14 Siempre, kabkabat nen Jehova so situasyon ed dalin ya atawir na saray Judio. Manga 420 a taon antis na inkagba na Jerusalem, pinasakbayan to la so totoo to a no ipulisay da iray ganggan to tan manlingkor ira ed arum a dirios, sikaray “pagiten [to] diad tapew na dalin,” tan say marakdakep a templo so “magmaliw a bunton na saray geray.” (1 Arari 9:6-9, NW) Tua, nanliketan nen Jehova so dalin ya inter to ed saray totoo to, say marakerakep a templo ya impaalagey diad kirayewan to, tan saray iyaapay a bagat ed sikato. Balet mas importante so katooran tan katutulok nen say materyal iran bengatla, anggan saray bagat. Oniay matukoy ya inkuan nen propetan Samuel ed si Arin Saul: “Walaan kasi si Jehova na baleg a liket dia ed bagbagat a poolan tan bagbagat, singa say panangunor ed boses nen Jehova? Nia, say panangunor sikato so magmaong nen say bagat, tan say pangimatlek, nen say taba na saray karnero a kalakian.”—1 Samuel 15:22.
15. (a) Anto so mapropetikon inkerew nen Isaias ed si Jehova, tan panon itan a naebatan? (b) Antoray agawa ya angitonton ed sigpot lan impangipulisay nen Jehova ed Israel bilang nasyon?
15 Anggaman ontan, natepelan kasi na Dios na Israel a nanengneng so paniirap na magbabawin totoo to tan agto ra abageyen? Ontan so intepet nen Isaias sanen sinampotan to so mapropetikon pikakasi to. Nisesengeg ed saray adestieron Judio, oniay inkerew to: “Onligen ka ta nipaakar ed saraya a bengatla, O Jehova? Mandeen ka ta naani, tan pairapen mo kami ta ed makapasinagem a tuloy?” (Isaias 64:12) Diad saginonor, peteg a pinerdona nen Jehova so totoo to, tan nen 537 K.K.P., impawil to ra ed dalin da pian nituloy da so puron panagdayew diman. (Joel 2:13) Balet, kayari na pigaran siglo, nagba lamet so Jerusalem tan say templo to, tan sigpot lan impulisay na Dios so akisipanan a nasyon to. Akin? Lapud kinmasipa so totoo nen Jehova ed saray ganggan to tan impulisay da so Mesias. (Juan 1:11; 3:19, 20) Sanen agawa itan, sinalatan nen Jehova so Israel na sakey a balon nasyon, say espiritual a nasyon, salanti, say “Israel na Dios.”—Galacia 6:16; 1 Pedro 2:9.
Si Jehova, say “Dumerengel na Pikakasi”
16. Anto so ibabangat na Biblia nipaakar ed panamerdona nen Jehova?
16 Walaray importantin leksion a naaralan diad agawa ed Israel. Naamtaan tayo a si Jehova et ‘maong tan akaparaan a mamerdona.’ (Salmo 86:5) Bilang ag-ayadyarin pinalsa, mandedependi itayo ed panangasi tan panamerdona to pian niliktar. Anggapo ed saray kimey tayo so makatulong pian nagamoran tayo irayan bendisyon. Balet, ag-ipapagamor nen Jehova so panamerdona ed anggan siopa. Saraman lambengat so magbabawi tan manpataoli so perdonaen na Dios.—Gawa 3:19.
17, 18. (a) Panoy pakaamta tayo a si Jehova et peteg ya interesado ed kanonotan tan liknaan tayo? (b) Akin a manaanos si Jehova ed saray makasalanan a totoo?
17 Akabatan tayo met ya interesadon maong si Jehova ed kanonotan tan liknaan tayo sano ibabalikas tayo iratan diad pikakasi ed sikato. Sikato so “Dumerengel na pikakasi.” (Salmo 65:2, 3, NW) Oniay ipapaseguro ed sikatayo nen apostol Pablo: “Saray mata na Katawan wala ed saray matunong tan saray layag to imatleken to so pikakasi ra.” (1 Pedro 3:12) Niarum ni, akabatan tayo a say pikakasi na panagbabawi so kaukolan a mangilaktip ed mapaabeban panangipatua ed saray kasalanan. (Uliran 28:13) Balet, agkabaliksan na saya a nayari tayon anamoten so panangasi na Dios. Papasakbayan na Biblia iray Kristiano ya “[agda] awaten so grasya na Dios ed andi-kakanaan.”—2 Corinto 6:1.
18 Say kaunoran et akabatan tayo so gagala na inkaanos na Dios ed saray makasalanan a totoo to. Impaliwawa nen apostol Pedro a si Jehova et maanos lapud “agto labay a wala so siopaman a natawtaw noag ingen amin komon nagegemtan da so panagsibkel.” (2 Pedro 3:9) Anggaman kuan, saramay tuloytuloy a mangaabuso ed inkaanos na Dios so nadusa diad kaunoran. Nipaakar ed saya et oniay nabasa tayo: “[Si Jehova et] manbayar ed balang too unong na saray gawa to: Et saray mananap na gloria tan galang tan ag-ipatey, unong ed seseg da a manggawa na maabig, iter to so andi-anggaan a bilay: Balet dia ed saray makolkol, tan agda unoren so ag-onkatunongan, iter to so sukek tan sanok.”—Roma 2:6-8.
19. Antoran agmanguman a kalidad so lawas ipatnag nen Jehova?
19 Ontan so impideneng na Dios ed Israel nensaman. Say relasyon tayo ed si Jehova natan et babanlongan na ontan met iran prinsipyo lapud sikatoy agmanguuman. Anggaman sikatoy manudusa ed makanepegan, sikato nin siansia si “Jehova, Dios a mapangasi tan mapaaro, mapalna ya onsanok, tan daakan ed maaro ya abig na linawa, tan katuaan; a mangigana na maaro ya abig na linawa ed saray nilibo, mamerdona na inkauges, tan inkasumpa, tan kasalanan.”—Exodo 34:6, 7.
[Tepetepet Parad Panagaral]
[Kahon ed pahid 23]
Say Pikakasi na Pagbabawi nen Daniel
Si propetan Daniel so nambilay ed Babilonia legay 70 taon na inkakautibo na saray Judio. Nen manga koma-68 taon na inkadestiero ra, atebek nen Daniel manlapud propesiya nen Jeremias a magano lan mangangga so inkadestiero na Israel. (Jeremias 25:11; 29:10; Daniel 9:1, 2) Si Daniel so tinmupleg ed si Jehova panamegley na sakey a pikakasi na pagbabawi nisesengeg ed interon nasyon na Judio. Inkuan nen Daniel: “Inyarap ko so lupak ed Katawan a Dios, ya anapen ko ed panamegley na pikakasi tan pankerew, pati pan-ayunal tan abel a magaspang tan saray dapol. Et nampikasi ak ed si Jehova a Dios ko, tan nampatua ak.”—Daniel 9:3, 4.
Imbalikas nen Daniel so pikakasi to manga 200 a taon kayarin insulat nen Isaias so mapropetikon pikakasi a naromog ed kapitulo 63 tan 64 na libro to. Segurado a dakel a masimoon a Judio so nampikasi ed si Jehova legan na mairap iran taon na impakadestiero ra. Balet, impabitar na Biblia so pikakasi nen Daniel, a mapatnag a mangirerepresenta ed nalilikna na dakel a matoor a Judio. Kanian, ipapanengneng na pikakasi to a say liknaan ed mapropetikon pikakasi nen Isaias et peteg a nalilikna na saray matoor a Judio ed Babilonia.
Imanoen pa so pampadpara na pikakasi nen Daniel tan si Isaias.
Isaias 64:10, 11‐ Daniel 9:16-18
[Kahon ed pahina 26]
“Saray Bengatla ya Ag-anengneng na Mata”
Diad sulat to ed saray taga-Corinto, inaon nen apostol Pablo so libro na Isaias sanen insulat to: “Unong na nisulat: Saray bengatla ya ag-anengneng na mata, tan agnadngel na layag, tan aglinmoob ed puso na too itadia’ra na Dios ed saray mangaro ed sikato.” (1 Corinto 2:9) * Saray balikas di Pablo tan Isaias so parehon ag-ontutukoy ed saray bengatla ya intarya nen Jehova parad totoo to diad mangatatawen a tawir odino diad mangaraldalin a paraiso ed arapen. Iyaaplika nen Pablo iray salita nen Isaias ed saray bendisyon a nanggayagaan la na saray Kristiano nen inmunan siglo, a singa say pakatalos ed araralem iran bengatla na Dios tan say pangawat ed espiritual a pakaliwawaan manlapud si Jehova.
Natalosan tayo lambengat iray araralem a bengatla na Dios sano panaon la nen Jehova ya iparungtal iratan, tan no sikatayo so maespiritual a totoo a walaan na maapit a relasyon ed si Jehova. Saray salita nen Pablo so onaaplika ed saramay walaan na samet odino anggapo so espiritualidad da. Agnanengneng odino natebek na mata ra iray espiritual a bengatla, tan agnarengel odino natalosan na layag da iratan a bengatla. Say pikakabat ed saray bengatla ya intarya nen Jehova parad saramay mangaaro ed sikato so ag-anggan ontanek ed kapusoan na saratan a totoo. Balet diad saramay dedikado ed Dios, a singa si Pablo, imparungtal na Dios irayan bengatla panamegley na espiritu to.—1 Corinto 2:1-16.
[Paimano ed leksab]
^ par. 57 Saray salita nen Pablo so ag-eksakton naromog ed Hebreon Kasulatan ya angaonan to ed saratan. Singa impantetekep to so ideya ed Isaias 52:15; 64:4; tan Isa 65:17.