Dinmuma la Natan so Pambabakal

SAY bakal so lawas maruksa. Satan so naynay a manederal ed bilay na saray sundalo tan naynay a pansesengegan na paniirap na saray sibilyan. Balet diad agano niran taon et dinmuma la so pambabakal. Diad anton dalan?

Say maslak a bakal natan et guerra sibil​—pambabakal ed baetan na mankalaban a grupo na saray mibabaley ed parehon bansa. Tan maslak et ombabayag iray guerra sibil, a lalon pakatatalagnawan na saray mibabaley, tan pirmin manederal ed saray bansa nen saray pambabakal ed baetan na saray nasyon. “Saray guerra sibil et maruksa tan maralan aktibidad a manreresulta ed ipapatey na nilibo, seksual a panangabuso, panamatakyas ed ayaman tan, say sankagrabian et say palanit a panagpatey,” so inkuan na Kastilan manag-awaran a si Julián Casanova. On, sano manpapateyan iray grupo na totoo, saray graben epekto na satan so nayarin manbayag ed loob na saray siglo insan naandi.

Nanlapu la nen anampot so Cold War, pigpigara so agawan pambabakal na saray armada na nanduruman bansa. “Amin la likud ed taloran angkabaleg ya impanlalaban na militar a nirekord ed 1990-2000 et diad loob na bansa,” so inreport na Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Tua, singano agtanto makapasesga iray panlalaban ed loob na bansa tan nayarin maslak ed saratan so ibabaliwala na internasyonal a media, balet ta say ot-ot tan deral ya epekto na saratan ya inkaruksa so makapagonigon. Minilyon a totoo so ompapatey ed panlalaban ed loob na bansa. Diad tua, legan na imbeneg a duaran dekada, ngalngalin limaran milyon a totoo so inatey diad talora labat a bansan atabek na bakal​—Afghanistan, Demokratikon Republika na Congo, tan Sudan. Diad saray bansa ed Balkan et ngalngalin 250,000 a totoo so inatey ed maruksan etnikon panlalaban, tan diad Colombia et 100,000 a totoo so inaatey ed abayag a panlalaban na gerilya.

Nagkalalo lan napatnagan so inkaruksa na guerra sibil diad epekto na satan ed ugugaw. Legan na imbeneg a dekada, masulok a duaran milyon ya ugugaw so inatey ed saray sibil a panlalaban, unong ed United Nations High Commissioner for Refugees. Tan anemiran milyon so asugatan. Say ondarakel ya ugugaw so magmamaliw a sundalo. Oniay inkuan na sakey ya ugaw a sundalo: “Impasal da ak. Inikdan da ak na paltog. Nandruga ak. Amayamay so pinatey kon sibilyan. Bakal labat itan . . . ontutulok ak labat ed saray ganggan. Amtak a mauges itan. Agko panlabayan itan.”

Dakel ya ugugaw ed saray bansan kaslakan lay guerra sibil so binmaleg ya ag-akaeksperiensya na kareenan. Manbibilay ira ed mundon aderalderal iray eskuelaan tan nagagawa so negosasyon panamegley na pampapaltogan. Oniay inkuan na 14-años a si Dunja: “Dakdakel a totoo so pinapatey . . . Agyo la narengelan so uni na saray billit, noagta say akis lambengat na ugugaw lapud impakaandi na ina odino ama ra, kuya odino atsi ra.”

Antoray Sengegan?

Antoray pansesengegan na saratan a maruksan guerra sibil? Kabiangan ed saray manunan  sengegan so gulaan ed etniko tan tribu, agpantatalosan lapud relihyon, ag-inkahustisya, tan gotgotan ed politika. Sananey nin manunan sengegan et say agum​—agum ed pakayari tan kuarta. Saray lider na politika, a mabetbet a papakiwasen na agum, so mangisasagyat na panggula a gapoan la na panlalaban. Unong ed sakey a report ya impalapag na SIPRI, dakel a mibibiang ed labanan na militar “so pakikiwasen na dilin inkasiblet.” Oniay inkuan ni na report: “Napatnagan so agum ed nanduruman nengneng, manlapud malaklaknab a transaksion na militar tan saray lider na politika parad diamante ya anggad panagtakew ed baryo na saray kalangweran a de-awit na paltog.”

Say mainomay a pakala na mamura bangta makapatey ya armas so sengegan met na kasmak a panagpatey na totoo. Manga 500,000 so ompapatey a tinaon​—nagkalautla iray bibii tan ugugaw​—makasengeg ed saray tatawagen ya angkelag ya armas. Diad sakey a bansa ed Aprika, say AK-47 a paltog so nasaliw a singa kamura na sakey a manok. Makapaermen ta diad arum a lugar et saray paltog so magmamaliw lan singa karakel na saray kokomponien a manok. Diad sankamundoan et wala la so akalkulan 500 milyon ya angkelag tan anlemew iran armas​—1 ed kada 12 toon mabilay.

Kasin saray maruksan sibil a panlalaban so magmaliw a manunan pakabidbiran ed koma-21 a siglo? Kasin napaer ni iray guerra sibil? Kasin onsabi panaon ya agla mamatey so totoo? Say ontumbok ya artikulo so mangebat ed sarayan tepet.

[Kahon ed pahina 4]

Say Makapasinagem ya Epekto na Saray Guerra Sibil

Diad saray guerra sibil ya anggapo iray de-kalidad ya armas balet ta maramsak, say 90 porsiento ed saray biktima et saray sibilyan imbes a saray sundalo. “Malinew a diad iloloor na saray kipapasen, saray ugugaw so puntirya na panlalaban na militar, aliwan nibanbana a biktima,” so inkuan nen Graça Machel, say United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.

Say panagpasoot a piakdol so nagmaliw lan taktika na militar. Diad arum a lugar ya atabek lay bakal, papasooten na saray rebelde so amin lawarin bibii a katayatdang a naromog da diad saray baryo a lulusoben da. Say getma na saratan a managpasoot et pagyawen odino deralen iray relasyon na pamilya.

Niwawala so eras tan sakit kayari na pambabakal. Say sakey a resulta na guerra sibil et dagdaiset so nitanem tan anien, mataltalag no wala man bilang iray serbisyo parad medikal, tan say tulong manlapud arum a bansa so agmakasabi ed saray peteg a mankaukolan. Imparungtal na sakey ya impanaral nipaakar ed guerra sibil ed Aprika a 20 porsiento ed saray biktima so inatey lapud sakit tan 78 porsiento so inatey lapud eras. Duaran porsiento lambengat so inatey bilang direktan resulta na panlalaban.

Diad promedyo, kada 22 minuto et walay sakey a napupukolan odino ompapatey lapud pakagagatin ed akakotkot a bomba. Wala so akalkulan 60 milyon anggad 70 milyon ya akakotkot a bomba a nitaytayak ed masulok a 60 a bansa.

Napapaskar iray totoo a taynanan iray ayaman da. Diad interon mundo et 50 milyon lan totoo so refugee tan tinmaynan ed ayaman da​—a kapaldua ed saratan et ugugaw.

 [Picture Credit Line ed pahina 2]

APIS: Ugaw a laki: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Picture Credit Line ed pahina 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images