Say Complutensian Polyglot​—Sakey a Maawaran ya Uusaren ed Panagpatalos

NEN 1455, wala so baleg ya impanguman na panangipalapag ed Biblia. Inusar nen Johannes Gutenberg so sakey a panag-imprintaan pian ipalapag so sankaunaan a Biblia ya inusaran na makinan movable type. Diad kaunoran, agla naamper so panangibunog na Biblia lapud limitadon suplay na saray dokumenton sinakal. Sinmabin siansia so panaon a nayari lan ipalapag so Biblia diad dakel a bilang tan agtanton magastos. Agnambayag, say Biblia so nagmaliw a libron sankalaknaban a nibunog ed mundo.

Say Biblia ya impalapag nen Gutenberg et Latin. Balet amoria lanlamang na saray iskolar a taga-Europa a kinaukolan da so napanmatalkan a teksto na Biblia diad orihinal iran lenguahe na satan​—say Hebreo tan Griego. Say Latin Vulgate so impasen na Iglesia Katolika bilang say alenleneg a naabobonan a bersion na Biblia, ingen ta wala so duaran manunan problema. Nen koma-16 a siglo, say Latin et agnatalosan na maslak a totoo. Niarum ni, diad loob na masulok a sanlibon taon et say teksto na Vulgate so awalaan na mabitabitar iran lingo na managkopya.

Nakaukolan na saray managpatalos tan iskolar so sakey a Biblia diad orihinal iran lenguahe, ontan met ed pinaaligwas a patalos ed Latin. Nen 1502, denesidi nen kardinal Jiménez de Cisneros, sakey a mapolitika tan maespiritual a mananimbawa nen Isabella I na España, a peneken iray pankaukolan da panamegley na sakey lambengat a publikasyon. Sayan maawaran ya uusaren ed panagpatalos et tinawag a Complutensian Polyglot. Ginetma nen Cisneros ya ipalapag so Polyglot, odino say Biblia a walad nanduruman lenguahe, a katekep so sankaabigan a teksto ed Hebreo, Griego, tan Latin, tan pigaran kabiangan na Aramaiko. Kagapogapo ni labat ed saman na panag-imprinta, kanian sayan alay abig ya agawaan so nagmaliw met a sankaimportantian a kabiangan ed awaran na panag-imprinta.

Inggapo nen Cisneros so mairap a proyekto to diad impanaliw to na dakel a kadaanan a Hebreon manuskrito, a dakel ed saratan so naromog ed España. Kinolekta to met so nanduruma iran manuskrito ed Griego tan Latin. Saraya so pangibasiyan ed teksto parad Polyglot. Say aktual a panagkolekta so inmatalek nen Cisneros ed sakey a grupo na saray iskolar ya inorganisa to diad kapkapangiletneg ya Unibersidad na Alcalá de Henares, diad España. Sakey ed saray iskolar ya inimbitaan ed sayan grupo et si Erasmus a taga-Rotterdam, balet ag-inawat itan na sayan bantog a linguista.

Samploy taon a nankimey iray iskolar pian natugyop da so dakerakel a tomo na teksto diad pigaran lenguahe, a kayari na satan et ginawa ra so panag-imprinta diad loob na apatiran taon ni. Dakel so problema ed panagproseso, lapud saray imprintaan diad España et andian na saray letra a Hebreo, Griego, odino Aramaiko. Kanian inupaan nen Cisneros so sakey ya onsianon manag-imprinta, a si Arnaldo Guillermo Brocario, pian gawaen iray klase na letra na sarayan lenguahe. Diad kaunoran, saray manag-imprinta so ginmapon angipalapag na Biblia nen 1514. Say anemiran tomo so akompleto nen Hulyo 10, 1517, apatiran bulan ni labat sakbay na impatey na kardinal. Nipalapag so manga anemlasus a kompleton kopya, anggaman kakkaktangan na  Inkisisyon na Kastila ed saman a panaon. *

Say Komposisyon ed Sayan Proyekto

Kada pahina na Polyglot so angitarya na daakan ya impormasyon. Diad apatiran tomo ya akakargaan na Hebreon Kasulatan, say teksto na Vulgate so walad pegley na kada pahina; say Hebreon teksto so walad paway ya egpang; tan say Griegon teksto, kaiba so interlinear a patalos ed Latin, so walad loob ya egpang. Diad saray mardyin et niparungtal iray lamot a salita na dakel a Hebreon termino. Tan diad leksab na kada pahina ya akasulatan na Pentateuch, inlaktip met na saray editor so Targum of Onkelos (sakey ya Aramaikon impanegek ed unonan limaran libro na Biblia) kalaktip so patalos a Latin.

Lugan na komaliman tomo na Polyglot so Griegon Kasulatan diad duaran egpang. Niparungtal ed sakey ya egpang so Griegon teksto tan diad basil et say kasimbangan to’d Latin ya inaon ed Vulgate. Nipatnag so pansiglaotan na saratan a teksto diad satan a duaran lenguahe panamegley na saray angkelag a letra a mangipaimano ed managbasa diad kasimbangan a salita a walad kada egpang. Say Griegon teksto na Polyglot so sankaunaan a kompleton koleksion na Griegon Kasulatan, odino “Balon Sipan,” a niimprinta, a tinumbokan a tampol na edisyon ya imparaan nen Erasmus.

Inagamil na saray iskolar so inkamaalwar diad masurin impanbasa ra ed teksto na komaliman tomo kanian 50 lambengat so lingo ed panag-imprinta. Lapud inka-metikuloso na saratan ya iskolar, impasen na saray modernon kritiko a mas maabig ni itan nen say bantog a Griegon teksto nen Erasmus. Say mararakep iran letra na Griego so mipadpara ed simplin desinyo na saray manuskrito ya inusaran na dagdaan a paraan na panagsulat. Diad libro ton The Printing of Greek in the Fifteenth Century, oniay ikuan nen R. Proctor: “Nepeg a napagalangan so España lapud impamawala to ed sankaunaan iran Griegon letra to, a say maseguron sankarakpan a letra na Griego ed kapiganman.”

Lugan na komanem a tomo na Polyglot so nanduruman katulongan ed panagaral na Biblia: sakey a diksionaryon Hebreo tan Aramaiko, sakey ya interpretasyon na saray kangaranan a Griego, Hebreo, tan Aramaiko, sakey a gramatika na Hebreo, tan sakey a Latin ya indese parad samay diksionaryo. Agpankelawan sirin no akin a papablien na totoo so Complutensian Polyglot bilang sakey ya “alay abig a pakapatnagan na inkadunong ed panagdesinyo na saray letra tan ed malaknab a pakaaral ed Kasulatan.”

Ginetma nen Cisneros a sayan proyekto et “mamasimbalo ed interes diad panagaral na kasulatan,” balet anggapo so pilalek ton nibunog so Biblia ed publiko. Inisip to a “say Salita na Dios et kinaukolan a maalwar a nisekreto pian agnatalosan na kabanyakan a too.” Panisiaan to met a “say Kasulatan et nepeg a mansiansia lambengat ed taloran kadaanan a lenguahe ya inabuloyan na Dios a nisulat ed uloan na nipasak ya Anak to.” * Lapud sayan rason, ag-inlaktip na Complutensian Polyglot so antokaman a patalos ed Español.

Say Vulgate No Ikompara ed Orihinal Iran Lenguahe

Say mismon inkatugyop na Polyglot so nansengegan na agpantatalosan ed limog na saray iskolar ya amawala ed satan. Say bantog a  Kastilan iskolar a si Antonio de Nebrija * so inkargado ed impanrebisa ed teksto na Vulgate a napatnagan ed Polyglot a Biblia. Anggaman impasen la na Iglesia Katolika a say Vulgate nen Jerome so alenleneg a bersion a naautorisaan, atebek nen Nebrija so pankaukolan ya ikompara so Vulgate ed orihinal a Hebreo, Aramaiko, tan Griego iran teksto. Labay ton ipetek so mabitar iran lingo ya akaloob ed wala iran kopya na Vulgate.

Pian naresolbi so antokaman iran agpantutunosan ed baetan na Vulgate tan saray orihinal a lenguahe, pinaseseg nen Nebrija si Cisneros: “Selselan tayo lamet so duaran banoot na relihyon tayo, say Hebreo tan Griegon lenguahe. Tumangan mo iramay mangitalaga na inkasikara parad sayan kimey.” Tan oniay insuheri to met: “No walay naimano tayon nauman diad saray Latin a manuskrito na Balon Sipan, nepeg tayon ikompara itan ed Griego iran manuskrito. No walay naromog ya agpantunosan na nanduruman Latin iran manuskrito odino ed baetan na Latin tan Griego iran manuskrito ed Daan a Sipan, nepeg tayon sukimaten so inkasusto na autentikon angaonan a Hebreo.”

Panon so inkiwas nen Cisneros? Diad paunan-salita to ed Polyglot a Biblia, malinew ya indalatdat nen Cisneros so opinyon to. “Inkarga mi so Latin a patalos nen abenditon Jerome diad baetan na samay Sinagoga [say Hebreon teksto] tan samay Iglesia ed Nibukig [say Griegon teksto], a singa saramay matakew ya akabitin, ed nantupag a dikingan nen Jesus, a mangirerepresenta ed Romano, odino Latin, ya Iglesia.” Kanian, ag-inabuloyan nen Cisneros si Nebrija a mangipetek ed Latin Vulgate pian makapitunosan itan ed teksto na orihinal iran lenguahe. Diad kaunoran, denesidi nen Nebrija a taynanan lay proyekto ta pian agnisiglaot so ngaran to ed depektibon nirebisa.

Comma Johanneum

Anggaman say Polyglot a Biblia nen Alcalá de Henares so apaneknekan ya abalbaleg a kundang ed impamawala na mas malinew a teksto ed orihinal iran lenguahe na Biblia, sagpaminsan et ontatalona so tradisyon ed panagaral. Pinablin tuloy so Vulgate kanian diad aminpigan inkagawa et naobliga iray editor ya ipetek so Griegon teksto na “Balon Sipan” pian naseguro a mitunosan itan ed Latin imbes a say Latin so itunos dia ed orihinal a Griego. Sakey ed sarayan alimbawa et say palson teksto a kabkabat bilang say comma Johanneum. * Satan a grupo na salita so agnaromog ed akadkauna iran Griegon manuskrito, a mapatnag ya insalet labat kayari na pigaran siglo sanen inkurit nen Juan so sulat to; agmet itan pinmatnag ed sankadaanan iran Latin  a manuskrito na Vulgate. Kanian inekal nen Erasmus iyan insalet a teksto diad Griegon “Balon Sipan” to.

Masuyat iray editor na Polyglot a mangekal ed sakey a bersikulo a kabiangan na tradisyonal a teksto na Vulgate ed loob na dakel lan siglo. Kanian pinansiansia ra so agmalinew a pakabasa ed satan diad Latin tan denesidi ra ya ipatalos tan isalet itan ed Griegon teksto ta pian mantunosan so duaran egpang.

Sakey a Basiyan Parad Balo Iran Patalos na Biblia

Say kaimportantian na Complutensian Polyglot so aglambengat akadepende ed katuaan a lugan na satan so inmunan inimprintan edisyon na kompleton Griegon Kasulatan a kaiba so Septuagint. No panon a say Griegon “Balon Sipan” nen Erasmus so nagmaliw a Naabobonan a Teksto na Griegon Kasulatan (say basiyan na dakel a patalos ed arum iran lenguahe), say Hebreon teksto na Polyglot so angitarya met na orihinal a teksto na Hebreo-Aramaikon Kasulatan. * Inusar nen William Tyndale iyan Polyglot bilang say manunan Hebreon teksto ed impangipatalos to ed Biblia diad Ingles.

Kanian, say matudion kimey na grupo ya amawala ed Complutensian Polyglot so akatulong na baleg ed inyaligwas na pakaaral ed Kasulatan. Nipalapag itan sanen say ombubulaslas ya interes ed Biblia diad interon Europa so nansengegan na impangipatalos ed satan diad kaslakan a lenguahe na totoo. Apaneknekan a say Polyglot et sakey lamet a kundang ya akatulong ed impandalisay tan impamasiansia ed Griego tan Hebreon teksto. Amin na saratan a sagpot so mitunosan ed madibinon gagala a say adalisay a salita nen Jehova, ‘say salita na Dios tayo, so mansiansia ed ando lan ando.’​—Salmo 18:30; Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 29]

Kardinal Jiménez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Litrato ed pahina 30]

Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Picture Credit Line ed pahina 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid