Istorya ed Bilay

Nandependi Kami ed Biskeg nen Jehova

UNONG ED SALAYSAY NEN ERZSÉBET HAFFNER

“Agak onabuloy a pataynanen da ka,” so inkuan nen Tibor Haffner sanen naamtaan ton siak so niganggan lan taynan so Czechoslovakia. Insan oniay inyarum to: “No onabobon ka, mankasal ta, pian wala ka lan naynay ed dikingan ko.”

NEN Enero 29, 1938, pigaran simba labat kayari na satan ya ag-inilaloan a proponi, nankasal kami nen Tibor, say Kristianon agin laki a primeron akapanpulong ed pamilya mi. Aliwan mainomay itan a desisyon. Kapkapan-desi-otsok ni labat ed saman, tan bilang sakey a sigpot-panaon a ministro na saray Tasi nen Jehova et labay kon nigana labat so kalangweran ko diad panserbi ed Dios. Manakis ak. Nampikasi ak. Sanen kinmalma lay liknaan ko, diman ko labat amoria a say inyopresi ed siak nen Tibor et aliwa labat a gawan kaabigan, tan aliknak a labay koy manbilay a kaiba iyan laki a peteg a mangaaro ed siak.

Balet akin et ngalngali ak la napataynan? Anta manaayam ak ed bansan mangikikinon ed demokratikon uksoyan tan relihyoson kawayangan to. Bueno, padesir ko et nakaukolan ko nin istoryaen ed sikayo so nipaakar ed abenegan ko.

Nianak ak nen Disyembre 26, 1919 ed sanasawan membro na Griegon Katoliko, diad baryo na Sajószentpéter, Hungary, a manga 160 a kilometro ed bukig na Budapest. Makapaermen ta agko la abangonan so amak. Agnambayag, akiasaway inak ed sakey a balon walaan na apatiran anak, tan inmalis kami ed Lučenec, sakey a marakdakep a syudad diad datin Czechoslovakia. Aliwan mainomay ed saraman a taon so miamong ed pamilya ed sioman. Lapud siak so bolirek ed limaran ananak, say pakaliknak et agak kabiangan na pamilya. Mairap so kipapasen na panagbilay, tan aliwa labat a materyal iran bengatla so nikibot ed siak, pati say magenap ya atension tan panangaro na atateng.

 Wala Tay Makaamta na Ebat?

Sanen mantaon ak na 16, siak so agonigon ed seryoson tepetepet. Magunaet kon binasa so awaran na Guerra Mundial I, tan abigla ak ed saray pampapateyan ed baetan na saray sibilisadon nasyon a mangibabagan Kristiano. Niarum ni, naiimanok a dakel iray pasen a mangiyaalibansa ed saray ideya na militar. Kasunian irayan tuloy ed saray naaralan ko ed simbaan nipaakar ed panangaro ed saray kaparan too.

Kanian, nilak so sakey a parin Romano Katoliko tan oniay intepet ko ed sikato: “Anton ganggan so nepeg a mamedber ed sikatayoran Kristianos​—say pibakal tan pamatey ed saray kaparan too odino pangaro ed sikara?” Lapud asyodotan ed tepet ko, inyebat ton imbangat to no antoy imbaga’d sikato na saray walad atagey a pakauley. Ontan met so agawa sanen nilak so sakey a ministron Calvinista tan sakey a Judion managbangat. Anggapoy akaebat, nabibigla ra labat ed nikadkaduman tepet ko. Diad kaunoran, nilak so sakey a ministro a Lutheran. Sikatoy sinmyodot, balet antis ak ya inmalis, oniay inkuan to: “No talagan labay mon nakabatan so nipaakar ed satan, tepetan mo iray Tasi nen Jehova.”

Sinalik ya inanap iray Tasi balet anggapoy aromog ko. Kayari na pigaran agew, sanen pasempet ak la manlapud trabaho, naimanok ya akalukas na daiset so puerta mi. Walay matarakin balolaki a mangibabasay Biblia ed inak. ‘Maseguron Tasi iya nen Jehova!’ so tampol a naisip ko. Pinaloob mi ed abung iyan laki, a si Tibor Haffner, tan intepet ko lamet iray tepet ko. Imbes a padesiran so ebat, imparungtal to ed siak no anto so ibabaga na Biblia nipaakar ed pakabidbiran na saray tuan Kristiano, tan say nipaakar ed panaon a pambibilayan tayo.​—Juan 13:34, 35; 2 Timoteo 3:1-5.

Diad loob na pigaran bulan, antis ak a man-17 et abautismoan ak. Moriaen kon kaukolan a naamtaan na amin iyan mabmablin katuaan a nanirapan kon inanap. Inggapok so sigpot-panaon a nampulong, a walay kairapan a gawaen ed Czechoslovakia sanen kasampotay dekada na 1930. Anggaman legal so kimey mi, nidunget kami ed pirmin isusumpan inggaulo na saray klero.

Primeron Impakaeksperiensyak na Panamasegsegang

Sakey ya agew diad pansamposampot na 1937, nampulong ak a kaulop so sakey a Kristianon agin bii diad baryon asingger ed Lučenec. Agnambayag, inaresto da kami insan da kami inyakar ed prisoan. “Dia kayo la ompatey,” so inkuan na guardia, insan to impalaltog so kapot na selda mi.

Kasabi labi, walay apatiran bibii ya akaiba mi ed selda. Niligliwa mi ra insan mi ra pinulongan. Kinmalma ra, tan sanlabi kamin anginabang ed sikara na saray katuaan na Biblia.

Ala-sais ed kaimbuasan, pinapaway ak na guardia ed prisoan. Oniay inkuan ko ed samay kaibak: “Mannengneng ta lamet ed Panarian na Dios.” Kinerew kon ipakabat to ed pamilyak so agawa no bilang ta sikatoy makaliktar. Siak so makalnan nampikasi insan ak akila ed guardia. Impila to ak ed apartment to a walad sular na prisoan. Oniay inkuan to: “Bii, walaray itepet ko ed sika. Kalabian, inkuan mon say ngaran na Dios et Jehova. Nipanengneng mo itan ed siak diad Biblia?” Asurprisa tan nainawaan ak a tuloy! Impaway toy Biblia to, insan ko impanengneng ed sikaran sanasawa so ngaran nen Jehova. Dakel ni iray intepet to nipaakar ed saray teman intongtong mi ed saramay apatiran bibii ed saman a labi. Lapud apenek ed saray ebat ko, impantarya toy asawa to na almusal parad siak tan say kaibak.

Kayari duay agew, imbulos da kami, balet lapud sakey ak a taga-Hungary, denesidi na sakey a huis a kaukolan koy ontaynan ed Czechoslovakia. Kayari na sayan inkagawa a kinerew ed siak nen Tibor Haffner so pagmaliw ya asawa to. Nankasal kami, insan kami inmalis ed abung na ateng to.

 Linmoor so Panamasegsegang

Nantultuloy kami ed panagpulong a kimey bilang sanasawa, anggaman wala met so kimey nen Tibor parad organisasyon. Pigaran agew labat sakbay a nanmartsa iray sundalo na Hungary ed syudad mi nen Nobyembre 1938, say ilalak min si Tibor Jr. so niyanak. Paganigani lay Guerra Mundial II ed Europa. Sinakop na Hungary so baleg a kabiangan na Czechoslovakia, kanian linmoor so panamasegsegang ed saray Tasi nen Jehova a manaayam ed saray pasen a sinakop da.

Nen Oktubre 10, 1942, nila nen Tibor iray pigaran agagi ed Debrecen. Balet, diad sayan pankanawnawa et agto la akapawil. Diad saginonor to la nibaga’d siak so agawa. Imbes a saray agagi so nasabian to ed taytay a pantitiponan da, pigaran ag-akaunipormin polis so wadman. Aalagaren day masiken ko tan si Pál Nagypál, ya unor a sinmasabi. Inyakar da ra ed istasyon na saray polis insan da pinepekpek na batuta iray sali ra ya anggad nalmay la ra’d sakit.

Insan da impaisulong so boots da tan pinaalagey da ra. Anggano man-otot so sali ra, pinaskar da ran onla ed istasyon na tren. Walay kaiba na samay polis a sananey nin laki ya abalbalkot na abel so ulo to kanian ngalngali agla makanengneng. Saya si Brother András Pilling, a linma met ed miting. Inlugan day masiken ko ed tren ya amaarap ed prisoan diad Alag, ya asingger ed Budapest. Sakey ed saray guardia ya akanengneng ed saray adaneldanel lan sali nen Tibor so mainsulton angikuan: “Agay met lay inkaruksa na arum a totoo! Agka mapaga, tambalen mi ’tan.” Insan duara lamet a guardia so ginmapon amekpek ed sali nen Tibor, ya anggad pinmupulasi lay dala to. Kayari pigaran minuto, sikato lay nalmay.

Diad tinmumbok a bulan, abista si Tibor tan say masulok nin 60 ya agagi. Si Brother András Bartha, Dénes Faluvégi, tan si János Konrád so asentensiaan ya ibitay. Si Brother András Pilling so asentensiaan na legay bilay, tan say asawak so asentensiaan na 12 taon a kipriso. Antoy agawa ran krimen? Inakusaan ira na huis na panagliput, agpanserbi ed militar, panag-espiya, tan panagpauges ed sankasantosan ya iglesia. Diad saginonor et asalatan na legay-bilay a kipriso iray sentensian patey.

Akatumbok Ak ed Asawak

Duaran agew kayari na inyakar nen Tibor ed miting diad Debrecen et abangon ak la sakbay ni ala-sais ed kabuasan pian manpalansay kawes mi. Kabebekta et walay tinmoktok na maksil ed puerta mi. ‘Wadia la ra,’ so inisip ko. Anemiran polis so linmoob ed abung mi tan imbaga ra ed siak a walay permiso ran mansukimat ed abung. Inerel da kamin amin a walad abung tan inawit da kami diad istasyon na polis, pati say taloy-taon ya anak min laki. Diad saman met ya agew et inyalis da kami ed prisoan ed Pétervására, Hungary.

Kasabi mi ditan et nanggoligol ak kanian imbiig da ak ed saray arum a priso. Kaabig ko, walay duaran sundalo ed seldak a mansesebeg nisesengeg ed siak. Oniay inkuan na sakey: “Paltogen ta la ya! Paltogen ko la!” Balet labay na samay kaiba to ya amtaen ni so kipapasen na bunigas ko antis iran mandesisyon. Akikasi ak a pambilayen da ak ni. Tinmaynan iran siansia ed seldak, tan akisalamat ak ed si Jehova ta tinulongan to ak.

Nikadkaduma so paraan na panagtepet na saray guardia. Pinatikleb da ak, insan da ak pinatangalan na midyas, insinger day limak tan salik, insan da ak siniplatan ya anggad asugat-sugat ak la. Ontunda ra labat sano ibaga na sakey ed saray sundalo a sikatoy naksawan la. Tinepetan da ak no sioparamay pinengnengan komon nen masiken ko ed samay agew na inka-aresto to. Agko imbaga ed sikara kanian nilelewet da ak ni ed loob na taloy agew. Diad  komapat ya agew, siak so naabuloyan a mangiyakar ed anako ed kinen inak. Anggaman ed makaketel a panaon, dinagik so anako ed asugatsugat a beneg ko tan nanakar ak na manga 13 kilometro a mamaarap ed istasyon na tren. Manlapu ditan et nantren ak lan pasempet, balet ta kaukolan a makapawil ak ed kampo ed satan lanlamang ya agew.

Siak so asentensiaan na anem taon a kipriso ed Budapest. Kasabik diman, akabatan kon wadman met si Tibor. Agaylay liket mi nen naabuloyan kamin mantongtong, anggano walay alar a balatyang ed baetan mi tan diad loob na pigaran minuto labat! Alikna min dua so panangaro nen Jehova tan apabiskeg kami ed sayan mabmablin pankanawnawa. Sakbay kamin makapannengnengan lamet, ondalan kami ni ed alay irap iran subok, ya aminpiga kamin nidunget ed dawdawit ya ipapatey.

Impanalis-alis Mi na Prisoan

Manga 80 kamin agagin bibii ya apusek ed sakey a selda. Pirawat mi so nawalaan na espiritual a tagano, balet singa imposible so pakaloob na satan ed prisoan. Wala kasi naala mi ed mismon prisoan? Abuloyan yon iyistoryak ed sikayo no antoy ginawa mi. Namboluntaryo ak a mandait ed midyas na saray empleyado ed prisoan. Diad sakey ed saray midyas et angiyan ak na papel a ditan et akasulat so kerew ko parad numero na katalogo na Biblia ed librarya na prisoan. Pian ag-ira maninap, angiyarum ak ni duaran titulo na arum a libro.

Diad onsublay ya agew, akaawat ak na sananey nin bunton na midyas manlapud saray empleyado. Akakarga’d sakey ed saratan so ebat ed kerew ko. Insan ko inter irayan numero ed sakey a guardia tan impaalak iray libro. Agaylay liket mi sanen akasabi ed sikami iray libro, a kalaktip lay Biblia! Kada simba et isasalat mi iray libro, puera labat so Biblia. No mantepet so guardia nipaakar ed satan, naynay min ibagan: “Baleg itan a libro, tan labalabay a basaen na amin.” Kanian abasa mi so Biblia.

Aminsan ya agew, inimbitaan ak na sakey ya opisyal ed opisina to. Makapakelaw so maabig a pitotongtong to.

“Mrs. Haffner, walay maong a balitak ed sika,” so inkuan to. “Makasempet ka la. Ompano nabuas. No walay tren, anggano natan ni.”

“Maabig sirin no ontan,” so inyebat ko.

“On, siempre,” so inkuan to. “Walay anak mo, tan maseguro ak a labay mon asikasoen.” Insan to inyarum, “Pirmaan mo labat iyan sulat ay.”

“Anto iya?” so intepet ko.

“Agmo iya pampapagaan,” so impilit to. “Basta manpirma ka la pian makaalis ka la.” Insan to inkuan ed siak: “Kasempet mo, gawam lay labalabay mo. Balet natan et kaukolan moy manpirma ya aliwa ka lan Tasi nen Jehova.”

Inmatras ak tan mapekder ak ya ag-inmabuloy.

Oniay mapaspasnok ton inyingal ed siak. “Dia ka la sirin ompatey!” insan to ak pinaalis.

Nen Mayo 1943, niyalis ak ed sananey a prisoan diad Budapest tan diad saginonor et diad baryo na Márianosztra, a ditan et nanayam kami ed monasteryo a kaamong so manga 70 a madre. Anggaman ed eras tan arum niran kairapan, magunaet min innabang so ilalo mi ed sikara. Sakey ed saray madre so angipatnag na peteg ya interes ed mensahe mi tan inkuan ton: “Alay abig na sarayan bangat. Agak nin balot akarengel na bengatlan singa ontan. Ipangasi yo pan nabangan ak ni na dakel.” Imbaga mi ed sikato so nipaakar ed balon mundo tan say marakdakep a bilay ditan. Legan na pantotongtong mi, sinmabi so madre-superyor. Say interesadon madre so tampol ton ingguyor, nilakseban, insan to nilatiko. Sanen sikatoy apinengnengan mi lamet, oniay inkerew to: “Ipangasi yo, idasal yo ed si Jehova ya iliktar to ak tan ekalen to ak dia. Labay koy magmaliw a singa sakey ed sikayo.”

 Say sinmublay a nakar mi et diad daan a prisoan ed Komárom, sakey a syudad ed Ilog Danube, a manga 80 a kilometro ed mamasagur na Budapest. Agaylay irap na kipapasen na panagbilay ditan. Singa ed saray arum ya agagin bibii, grabe so impansakit ko na typhus, a manuta ak lay dala tan makapkapuy lan maong. Anggapoy tambal mi, tan abaloan kon ompatey ak la. Balet ta manaanap iray opisyal na sakey a makayarin mantrabaho ed opisina. Inrekomenda ak na saray agagin bibii. Kanian, inikdan da ak na tambal, tan inmabig ak.

Akaibak Lamet so Pamilyak

Sanen akaasingger laray manlapud bukig ya armada na Sobyet, apaskar kamin onalis a mamasagur. Andukey nin istorya no idetalyik ya amin so makapasinagem ya asagmak mi. Aminpiga ak a nidunget ed dawdawit lan ipapatey, balet ta abilay ak lapud panangiliktar nen Jehova. Sanen angangga so bakal, wala kami ed syudad na Czech ed Tábor, a manga 80 a kilometro manlapud Prague. Talora nin simba so linmabas sakbay kamin akasabi nen ayrok a si Magdalena ed abung mi diad Lučenec, nen Mayo 30, 1945.

Arawi ak ni et sankanengneng ko lay katulangan ko tan say inararon anako, si Tibor, a walad sular. Manak-akis ak, insan ko inkelyaw, “Tibike!” Binatik to ak insan nampaeba ed siak. “Agkayo lan balot onalis, Nay, awa?” Saratan so unaan ton imbaga ed siak, tan agko nalingwanan iratan.

Mapangpangasi met si Jehova ed masiken ko a si Tibor. Manlapud prisoan ed Budapest, sikatoy nibaki ed kampo na paskaran a panagtrabaho diad Bor, a kaibay manga 160 niran agagi. Aminpigapigan nidunget ira’d dawdawit lan ipapatey, balet bilang grupo et anggapoy inatey ed sikara. Akasempet ed abung si Tibor nen Abril 8, 1945, manga sakey bulan antis na insabik.

Kayari na bakal, kaukolan mi nin siansia so biskeg a manlapud si Jehova pian nasungdoan mi so amin a subok ed tinmumbok a 40 a taon na uley na Komunista ed Czechoslovakia. Asentensiaan lamet si Tibor na abayag ya inkapriso, tan kaukolan kon asikasoen a bukor so anak mi. Sanen nibulos si Tibor, sikatoy nanserbi bilang ombiabiahen manangasikaso. Kaleganan na 40 a taon na Komunismo, inusar mi so amin a pankanawnawa pian inabang so pananisia mi. Dakel so atulongan min kinmamang ed katuaan. Sirin et nagmaliw iran espiritual ya anak mi.

Agaylay liket mi sanen agamoran mi so kawayangan ed relihyon nen 1989! Diad tinmumbok a taon, inmatendi kami ed primeron kombension ed bansa mi kayari na abayag a panaon. Sanen anengneng mi so nilibon agagi a pigamplon taon ya amasiansia ed integridad da, amta mi a si Jehova so makapanyarin lapuan na biskeg dan amin.

Say inararon asawak, a si Tibor, so inatey a matoor ed Dios nen Oktubre 14, 1993, tan manaayam ak la natan ed asingger ed anak ko diad Žilina Slovakia. Makapuy lay pisikal a laman ko, balet say espirituk so mabiskeg lapud pakayari nen Jehova. Kombinsido ak a tuloy a diad biskeg to et nasungdoan ko so antokaman iran subok ed sayan daan a sistema. Niarum ni, maniilalo ak ed panaon a makapambilay ak ed ando lan ando lapud agkanepegan a panangasi nen Jehova.

[Litrato ed pahina 20]

Say anakon si Tibor, Jr., (sanen mantaon na 4) a kaukolan kon taynan

[Litrato ed pahina 21]

Si Tibor, Sr., kaiba so arum iran agagi ed Bor

[Litrato ed pahina 22]

Kaibak si Tibor tan Magdalena, ya ayrok, nen 1947, diad Brno

[Saray litrato ed pahina 23]

Aminpiga ak a nidunget ed dawdawit lan ipapatey, balet ta abilay ak lapud panangiliktar nen Jehova