Sakey a Makpel a “Managbaroy Nisesengeg ed Ebanghelyo”

NIREPORT a diad edad ton 18, labindua lan lenguahe so naaralan nen George Borrow. Kalabas na duay taon et “mainomay tan marakep” to lan nipatalos so 20 a nanduruman lenguahe.

Nen 1833, sayan laki a nidumaduman apalangkapan na dunong so naimbitaan diad London, Inglatera pian interbioen na British and Foreign Bible Society. Lapud anggapoy nipasahe to balet ta determinadon manganamot ed sayan maabig a pankanawnawa, say 30-años lan si Borrow so nanakar na 180 kilometro kaarawi manlapud ayaman to ed Norwich, a ginawa to itan diad loob labat na 28 ya oras.

Inyarap ed sikato na Bible Society so sakey ya angat​—a diad loob na anem bulan et aralen toy salitan Manchu, ya uusaren ed pigaran lugar ed Tsina. Sikatoy kinmerew na libro ed gramatika, balet say niiter da labat ed sikato et sakey a kopya na Ebanghelyo nen Mateo ed salitan Manchu tan sakey a diksionaryo a Manchu-Pranses. Ingen, kayari labat na 19 a simba, sikatoy nansulat ed London a kuan to: “Kabisadok la so Manchu,” diad “tulong na Dios.” Nagkalalo nin makatantanda iyan agawaan lapud kaleganan na satan et nireport a nirebisa to met so Ebanghelyo nen Lucas ed Nahuatl, sakey ed saray lokal a lenguahe ed Mexico.

Say Biblian Manchu

Nen koma-17 a siglo, sanen primeron pinmatnag ed sulat so salitan Manchu, diad impangusar ed letra a binayes ed alpabeto na Mongolian Uighur, nagmaliw itan ya opisyal a lenguahe ed interon Tsina. Anggaman diad kaunoran et dinmaiset so manguusar ed satan, saray membro na British and Foreign Bible Society so nanggunaet ya angimprinta tan angibunog na saray Biblian Manchu. Kasabi 1822, ginastosan da so edisyon na 550 a kopya na Ebanghelyo nen Mateo ya impatalos nen Stepan V. Lipoftsoff. Sikatoy sakey a membro na Russian Foreign Office a 20 taon a nanayam ed Tsina. Satan so inimprinta diad St. Petersburg, balet kayari na impangibunog ed pigpigaran kopya, say akeraan so aderal ed delap.

Agnambayag et sinmublay ya impatalos so interon Kristianon Griegon Kasulatan. Nen 1834, dinmakel so nainteresan ed Biblia lapud impakadiskobre ed sakey a kadaanan a bersion na manuskrito na maslak a kabiangan na Hebreon Kasulatan. Siopa kasi so makapangasikaso ed panrebisa ed wala lan Biblia a Manchu tan makapangisumpal ed pangipatalos ed nakekeraan niran libro? Imbaki na British and Foreign Bible Society si George Borrow a manggawa ed satan a kimey parad sikara.

Linma ed Russia

Kasabi to ed St. Petersburg, si Borrow a mismo so malaknab ya angusisa ed Manchu pian maalwar ton nabasa tan nauman ed suston paraan so teksto na Biblia. Anggaman kuan, matrabaho  itan ya asainmin, tan sikatoy nankimey anggad 13 ya oras kada agew ta pian naporma so tipo a parad The New Testament, a deneskribe ed saginonor bilang “marakep ya edisyon na sakey a libro ed bukig.” Sanlibon kopya so niyimprinta nen 1835. Balet sinmaew si Borrow ed abayag lan plano to ya awiten iratan ed Tsina pian ibunog diman. Lapud nampaga so gobierno na Russia ya ompan ipasen iya a panagmisionaryo a nayarin pakaderalan na maabig a pisisiglaotan da ed Tsina, ag-itan inmabuloy ed kerew nen Borrow a manbaroy ed ketegan na Tsina no sikatoy mangawit na anggan “saksakey a Biblian Manchu.”

Nibunog so pigaran kopya kayari na manga samploran taon, tan nen 1859 et niwala iray patalos na saray Ebanghelyo nen Mateo tan Marcos, ed Manchu tan Intsik a wala ed nantupag ya egpang. Balet, diad saman et maslak a totoo a makabasa na Manchu so mas malabay a manbasa na Intsik, tan sinmaew iray iilaloan a kiwala na kompleto a Biblian Manchu. Diad tua, say salitan Manchu, ya agla tanto uusaren ed saman, so magano lan nasalatan na Intsik. Agawa itan a sigpot a pananguman kasabi na 1912 sanen nagmaliw a republika so Tsina.

Say Peninsula na Iberia

Lapud apabiskeg ed saray eksperiensya to, pinmawil si George Borrow ed London. Nen 1835 et sikatoy imbaki lamet ed Portugal tan España, “pian seguroen no kaunongan so inkamaparaan na kanonotan na totoo a mangawat ed saray katuaan na Inkakristiano,” unong ya inkuan to diad saginonor. Diad saman a panaon, maslak a lugar ed saratan a bansa so agni nasasabi na British and Foreign Bible Society lapud malaknab a gulo ed politika tan sosyedad. Nanggayagaan nen Borrow ya intongtong so nipaakar ed Biblia ed saray totoo diad niuma iran komunidad na Portugal, balet ag-abayag et sikatoy nipaarap ed agpananginenen tan panangibaliwala ed relihyon kanian sikatoy nambaroy ya amaarap ed España.

Wala so sananey ya angat ed sikato diad España, a nagkalalo la diad saray Gypsy a maapit ya akapisiglaotan nen Borrow ed saginonor, lapud sikatoy makapansalita na lenguahe ra. Kasabi ton tuloy diman, ginapoan to ya impatalos so “Balon Sipan” diad lenguahe na Spanish Gypsy, a Gitano. Bilang kabiangan ed sayan kimey, inimbitaan to so duaran bibii a Gypsy ya ontulong ed sikato. Ibasa to ed sikara so bersion ya Español insan to paipatalos itan ed sikara. Diad onian paraan, naaralan to so suston panangusar ed saray idyom na Gypsy. Bilang resulta na sayan impansagpot, nipalapag so Ebanghelyo nen Lucas diad primabera na 1838, a lapud satan et oniay inkuan na sakey ya obispo: “Kombertien to so interon España panamegley na lenguahe na gypsy.”

Naautorisaan si George Borrow a mananap na “sakey a toon makayarin mangipatalos na Kasulatan ed Basque.” Nipabtang itan ed si Dr. Oteiza, sakey a doktor a “marundunong ed satan a dialekto, a walay daiset met ya amtak nipaakar ed satan,” so insulat nen Borrow. Nen 1838, say Ebanghelyo nen Lucas so nagmaliw a primeron libro na Biblia a niwala ed Basque-Español.

Lapud pinakiwas na pilalek ton naliwawaan so kabanyakan a totoo, ginapoan nen Borrow so andukey tan mabetbet a mapeligron panagbaroy pian ibunog iray libro na Biblia ed limog  na saray mairap-bilay diad saray komunidad ed uma. Ginetma ton ibulos ira manlapud relihyoson inka-ignorante tan panag-anito. Alimbawa, ta pian niwalwal so kaapaan na pambabayar da pian naperdona iray kasalanan da, oniay inkatunongan to: “Kasin posible a say Dios, a maong, so mangabobon ed pambayar na kuarta parad kasalanan?” Balet, lapud natatakot so Bible Society ompan satan a panangataki ed niletneg la iran sisiaen so mangitonton ed pangisebel ed saray kimey da, sikatoy binilin da ya iyapasakey to lambengat so imano to ed panangibunog na Kasulatan.

Agamoran nen Borrow so insalitan panangabobon a mangimprinta na El Nuevo Testamento, say Español a Balon Sipan, ya agla kinaukolan iray nisulat a doktrina na Katolika Romana. Agamoran to itan anggaman sinmumpa ed sikato diad gapo so primo ministro, ya aneskribe ed patalos bilang mapeligro tan “agmanepeg a libro.” Diad ontan et angilukas si Borrow na simpenan na libro diad Madrid pian ilako iyan Español a Balon Sipan, sakey a kundang a sengegan na impikontraan to ed saray lider na relihyon tan saray sekular ya autoridad. Sikatoy impriso ed loob na 12 agew. Sanen nanreklamo si Borrow, sikatoy kinerew ya ontaynan a mareen. Balet lapud malinlinew ya amta ton ilegal so inkipriso to, tinukoy to so alimbawa nen apostol Pablo tan denesidi toy mansiansia anggad sikatoy imbulos ed manepeg a paraan, a walaan na malinis a reputasyon.​—Gawa 16:37.

Sanen akaalis la ed España so maseseg ya ibabaki ra nen 1840, say Bible Society so makapangibagan: “Ngalngali 14,000 a kopya na Kasulatan so nipalapag diad España diad loob na apalabas a limay taon.” Lapud walaan na baleg a betang ed saya, sinegek nen Borrow iray eksperiensya to ed España bilang “say sankaliketan iran panaon ed bilay ko.”

Say The Bible in Spain, a primeron nipalapag nen 1842​—tan iyiimprinta ni anggad natan​—et sakey a malinew tan personal a salaysay nipaakar ed saray impanbaroy tan impipalaran nen George Borrow. Diad sayan libro, ya ag-inilaloan ya ontalona, et tinawag toy inkasikato bilang “managbaroy nisesengeg ed Ebanghelyo.” Oniay insulat to: “Ginetmak so ombisita ed maamot tan nisulinek iran lugar diad saray mabaton pukdol tan kapalandeyan, pian itongtong ed totoo so nipaakar ed Kristo, unong ed dilin paraan ko.”

Diad impangibunog tan impangipatalos to na Kasulatan ed ontanlan inkaseseg, si George Borrow so angiletneg na pundasyon parad arum​—a peteg a mablin pribilehyo.

[Mapa ed pahina 29]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Lapud saray sagpot nen George Borrow ya ipatalos tan ibunog so Biblia, sikatoy akakar ed (1) Inglatera insan diad (2) Russia, (3) Portugal, tan (4) España

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Litrato ed pahina 28]

Saray manangilukas a salita na Ebanghelyo nen Juan ed Manchu, ya inimprinta nen 1835, a basaen manlapud tagey a manpaleksab, manlapud kawigi a manpakawanan

[Credit Line]

Nanlapu ed libron The Bible of Every Land, 1860

[Picture Credit Lines ed pahina 27]

Nanlapu ed libron The Life of George Borrow nen Clement K. Shorter, 1919