Saray Gilingan a Mangitatarya na Tinapay Diad Lamisaan

SAYA so tutukoyen bilang “manunan napambilay,” “say manuna ed amin a tagano,” “say lawas manusustuni tan manusuporta ed too ed loob na agla nabilang a taon.” On, manlapu la nensaman et say tinapay so manunan tagano. Diad tua, say sakey ed saray manunan kakkaukolan na too ed inagew-agew et say tinapay.

Say manunan kabiangan na tinapay et arina, odino tapong, a manlalapud giniling a bukebukel. Kanian, say panaggiling et sakey ya inkadunong nensaman. Talagan mair-irap a kimey so panemek ed saray bukel pian magmaliw ya arina, no anggapo so tulong na makina! Diad panaon na Biblia, say tanol na saray manu-manon gilingan so isisiglaot ed normal tan mareen iran kipapasen, tan mankabaliksan na pankibalatar so agpakadngel ed saratan.​—Jeremias 25:10, 11.

Panon a gagawaen so panaggiling diad interon awaran na too? Antoray pigaran metodo tan kagawaan ya uusaren pian nagawaan itan? Tan anton klase na saray gilingan so uusaren pian mangitarya na tinapay diad lamisaan yo natan?

Akin a Nakaukolan Iratan?

Oniay imbaga nen Jehova ed inmunan sanasawa, si Adan tan Eva: “Nia, initer ko ed sikayo so amin a tanaman a nanbukel, a wala ed tapew na dalin, tan balang kiew a wala ed sikato so bunga na sakey a kiew a nanbukel; sikato so onkana ed sikayo a tagano.” (Genesis 1:29) Kabiangan ed saray tagano ya initer nen Jehova a Dios ed katooan et saray bukel na saray tanaman. Sayan lapuan na tagano so makana ed bilay na too, lapud amin a bukel​—laktip lay trigo, sebada, rye, oats, pagey, mijo, sorghum, tan mais​—so walaan na tapong a daakan ed carbohydrates a nayarian na laman a pagmaliwen a masamit (glucose), say manunan lapuan na kasil to.

Balet, nairapan so too a manggiling ed saray tibukel tan maetan bukel. Mas mainomay parad totoo a kanen iratan sano nagmaliw lan arina tan aluto la. Say sankasimplian iran paraan pian magmaliw ya arina so dakerakel a bukel et say pambayo ed saratan diad lasong, odino panmekmek ed saratan panamegley na duaran bato, odino diad pangusar ed saratan a dua.

Saray Gilingan ya Uusaren a Manu-mano

Ipaparungtal na angkekelag ya estatua ed kadaanan iran pantyon ed Ehipto so impangusar ed sakey a gilingan nensaman a singa-silyadora. Sayan gilingan so tugyopen na duaran bato​—a walad leksab so sakey a medyo nikutlaong tan palasor a bato, tan walad tapew so memelag a bato. Say kaslakan a mankikimey et bii​—ya ontalimukor ed benegan na satan tan egnaan na duaran lima to so walad tapew a bato. Insan to ilerler so bato ed tapew na akindalem a bato pian natemek so bukel ed baetan na saratan. Simsimpli balet ta epektibon kagawaan!

Balet, say italimukor ed pigay oras so makaapekto ed laman. Say pawil-pawil a pangilerler ed memelag a bato ed tapew na gilingan so pansengegan na pirmin isakit na beneg, saray taklay, ulpo, pueg, tan gamegamet na sali na trabahador. Unong ed  saray impanaral nipaakar ed saray depekto ed pukepukel diad kadaanan a Sirya, inkuan na saray paleontologo a say panangusar ed ontan iran gilingan so pansesengegan na pirmin pakaaapektoan na laman na saray malangwer a bibii lapud naynay a pakapuepuersa​—say ibebetag na pueg, pakabubukot, tan graben osteoarthritis diad tangan na sali. Diad kadaanan ya Ehipto, say panaggiling so ompatnag a trabaho na ariripen a bibii. (Exodo 11:5) * Panisiaan na arum ya iskolar a sanen tinmaynan iray Israelita ed Ehipto, inawit da so gilingan a singa-silyadora.

Diad saginonor, kabiangan ed saray inaligwasan ed saray kagawaan a panaggiling et say impanggetget ed bato pian napainomay so panggiling. Say impanggawa ed singa-embudon sangab na baton walad tapew so amainomay ed managgiling a mangisubo ed bukel, ya automatikon ompepelag ed baetan na saray bato. Nen komalabin-apat odino koma-labinliman siglo K.K.P., angimbento so Gresya na simplin makina a panaggiling. Diad akintapew a bato et wala so inkabit a bembenan, odino putan a panagpatlek. Diad pangitelek a sandaraiset ed akintapew a bato a walaan na singa-embudon sangab panamegley na sayan bembenan et ongguragor so akintapew a bato ed akindalem a bato.

Amin ya asalambit a gilingan so walaan na baleg a limitasyon. Akadepende iratan ed pawil-pawil a pangipatlek, ya anggapo so ayep a nayarin nipasal a manggawa ed satan. Kanian, kaukolan a manu-mano so pangusar ed saratan a gilingan. Insan niwala so balon teknolohiya​—say rotary mill. Ditan et nausar la iray ayayep.

Saray Rotary Mill so Amainomay ed Kimey

Maseguro a sayan ontetelek a panaggilingan na bukel so inimbento diad saray bansa ed kaliberliber na Mediteraneo nen ngalngali komaduan siglo K.K.P. Nen primeron siglo K.P., kabisado la na saray Judio ed Palestina so ontan a gilingan, lapud sinaglawi nen Jesus so “baleg a bato a gilingan” a singa samay pateteleken na asno.​—Marcos 9:42.

Say gilingan a pateteleken na ayep so inusar diad Roma tan ed maslak a lugar ed Empiryo na Roma. Anggad natan et dakel niray ontan a gilingan a walad Pompeii. Tugyopen iratan na ambelat a baton singa embudo a walad tapew a pangisusuboan na bukel tan sakey a bato ed leksab a singa balisungsong. Legan ya ontetelek so akintapew a bato diad tapew na akindalem a bato, saray bukel so onsusubo ed baetan na saratan tan natetemek. Saray ontan ya akintapew a bato a wala natan et nandurumay kabaleg, a manga 45 anggad 90 sentimetro ed diametro. Tan onaabot ed 180 sentimetro so kaatagey na saratan a gilingan.

Agnaseguro no kasin saray gilingan a papatleken na lima so inyalig ed saray gilingan a pateteleken na ayep odino say kabaliktaran. Antokaman so kipapasen, say gilingan a papatleken na lima so mas mainomay ya awit-awiten tan mainomay ya usaren. Tugyopen itan na duaran malimpek a bato a nayarin 30 anggad 60 sentimetro ed diametro. Say tapew na akindalem a bato so medyo tambukol tan say dalem na akintapew a bato so medyo kutlaong pian onkaget so tambukol na akindalem a bato. Walay telekan ed pegley a mangaampatot ed akintapew a bato tan papatleken itan panamegley na putan a kiew. Kaslakan a duaran bibii so onyurong a man-arapan, ya egnaan na balang sakey so putan pian patleken so akintapew a bato. (Lucas 17:35) Say sananey a lima na sakey ed saray bibii so daiset-daiset a mangisubo na bukel ed abot na akintapew a bato, tan tiponen na sananey a bii so arina ya ompapaway ed gilig na gilingan, tan ikarga to ed pananginan odino ed abel ya imbilkag a manasalor ed satan. Sayan klase na gilingan so  anustuni ed saray pankaukolan na saray sundalo, marino, odino angkekelag a sankaabungan a manaayam ed lugar ya arawi ed sentro na saray gilingan.

Papaandaren na Danum Odino Dagem

Nen 27 K.K.P., deneskribe na Romanon enhinyero a si Vitruvius so sakey a gilingan ed panaon to a papaandaren na danum. Itutulak na onaagus a danum iray begsay na akaalagey a ruweda ya akakabit ed akapabenlag ya ehe, kanian ontetelek so ruweda. Insan pateleken na saray engranahe so akaalagey ya ehe. Tan satan ya ehe so mamatelek ed baleg a baton gilingan a walad tapew.

Kaunongan karakel so nagiling na gilingan a papaandaren na danum no ikompara ed arum a gilingan? Saray manu-mano a gilingan so makapanggiling na ag-onkulang a 10 kilo a bukel kada oras, tan say sankapelesan lan gilingan a pateteleken na ayep et anggad 50 kilo. Balet, say gilingan nen Vitruvius a papaandaren na danum so makapanggiling na manga 150 anggad 200 kilo a bukel kada oras. Lapud dakerakel a pandurumaan tan inaligwasan, say manunan prinsipyo a deneskribe nen Vitruvius so nantultuloy ya inkana na saray marunong a managgawa na gilingan kayari na nilasus iran taon.

Aliwan say onaagus a danum labat so panlalapuan na natural ya enerhiya ya uusaren ed pamaandar na saray baton gilingan. No saray ruweda a pateteleken na danum so salatan na saray batiwag na windmill, nadampot so parehon gagala. Maseguron inusar iray windmill diad Europa nen manga koma-12 a siglo K.P. tan malaknab ya inusar ed panaggiling diad Alemanya, Belgium, Holland, tan diad arum nin pasen. Inusar iratan ya anggad niwala iray gilingan a papaandaren na sengaw tan arum nin lapuan na enerhiya insan kalkalna ya agla inusar so arum niran lapuan na enerhiya.

‘Say Kanen Tayon Inagew-agew’

Anggaman ed inyaligwas, dakel a metodo na panaggiling diad apalabas so ikakana nin siansia diad pigaran parte na dalin. Saray lasong tan alo so siansia nin uusaren diad saray parte na Aprika tan Oceania. Diad Mexico tan Sentral Amerika et uusaren iray gilingan a singa-silyadora pian manggiling na mais a gagawaen a tortilyas. Tan wala niray gilingan a papaandaren na danum tan dagem ya uusaren nin siansia ed nanduruman pasen.

Balet, maslak ya arinan uusaren ed panaggawa na tinapay diad maaligwas iran bansa natan so napapawala la panamegley na de-makina tan automatikon gilingan. Saray bukel so kalkalnan magmamaliw ya arina legan ya ondadalan iratan ed mantutumbokan a proseso na panaggiling ed baetan na duaran silindro a balatyang a nambilir tan ontetelek ed agpareparehon kapeles. Sayan sistema so mamapawala na nanduruman kalidad na saray arina a mamura.

Andi-duaruwa ya agla mairap so pakala na arina a gawaen a tinapay aliwan singa nensaman. Ingen, sikatayoy misalsalamat ed Manamalsa tayo lapud pangitatarya to ed sikatayo na bukel tan dunong pian niparaan so ‘kanen tayo ed inagew-agew.’​—Mateo 6:11.

[Paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 23]

Gilingan a singa-silyadora diad Ehipto

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Litrato ed pahina 23]

Diad gilingan a papatleken na ayep, saray olibo so pepespesen pian magmaliw a larak

[Picture Credit Line ed pahina 22]

Nanlapu ed Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, a lugan na satan so King James tan saray “Revised” a bersion