Istorya na Bilay

Manmatalek ed Maaron Panangasikaso nen Jehova

Unong ed Salaysay Nen ANNA DENZ TURPIN

“Agaylay inkaupapet mo!” so inkuan nen nanay ko a makakaimis. Bilang ugaw a bii, siak so lanang a mantetepet ed atateng ko. Balet siak so agbalot nantamian nen Nanay tan si Tatay lapud inkamaupapet ko. Imbes, imbangat da ak a mankatunongan tan mandesisyon a bukor unong ed impasal na Biblian konsiensia. Agaylan mabmabli itan a panangipasal! Sakey ya agew sanen mantaon ak na 14, inyarawi ed siak na saray Nazi so atateng ko, tan agko laran balot apinengnengan.

SARAY ateng ko, a si Oskar Denz tan si Anna Maria, so manaayam ed Lörrach, sakey a syudad ed Alemanya ya asingger ed ketegan na Switzerland. Sanen malangwer ni ra, aktibo ra ed politika, tan sikaray kabkabat tan rerespetoen na saray totoo ed lugar da. Balet nen 1922, kayarin tuloy na impankasal da, anguman so panmoria na atateng ko ed politika tan saray kalat da ed bilay. Impaiyaralan na Biblia si Nanay ed saray Estudyante na Biblia, unong a pananawag ed saray Tasi nen Jehova nensaman, tan aliketan sanen naaralan to a say Panarian na Dios so mangitarok na kareenan diad dalin. Ag-abayag et nanaral met lay Tatay a kaiba nen Nanay, tan ginapoan da lay onatendi ed saray pantitipon na saray Estudyante na Biblia. Niregaloan ni ingen nen Tatay si Nanay na sakey a libron katulongan ed panag-aral na Biblia a The Harp of God, lapud Krismas ed saman a taon. Siak so nianak nen Marso 25, 1923, say alenleneg ya anak da.

Agaylan makapaliket a pakanodnonotan ed bilay na pamilya mi so ikakalab mi ed mareereen a Black Forest no tiagew tan  say pangibabangat nen Nanay ed siak na saray kimey ed abung! Nanonotan ko ni a sikatoy walad kusina a mangibabangat ed melag a kusinera to. Sankaimportantian ed amin, siak so imbangat na saray ateng ko a mangaro tan manmatalek ed si Jehova a Dios.

Say kongregasyon mi so tugyopen na 40 a makukulin manangipalapag na Panarian. Saray ateng ko so marundunong a mamawala na saray pankanawnawa pian nitongtong so nipaakar ed Panarian. Lapu ed saray datin aktibidad da parad komunidad, main-inomay da so mitongtong ed arum, tan sikaray aabrasaen na totoo. Sanen pitoy taon ko la, labay ko met lay manpulong ed kabkaabungan. Diad primeron agew ko, say kaulop ko so angiter ed siak na pigaran literatura insan inturo to so sakey ya abung, tan inkuan ton, “Laka, ta salim no labay da’ya.” Nen 1931 et inmatendi kami ed kombension na saray Estudyante na Biblia diad Basel, Switzerland. Diman abautismoan iray ateng ko.

Say Inkagulo et Nansumpal ed Inkaruksa

Say Alemanya so magulogulo ed saraman a panaon, tan saray nanduruman partido na politika so manlalaban diad saray karsada. Sakey a labi, siak so aliing ed saray eyag na kaabay mi. Pinatey na duaran tin-edyer a lalaki so kuya ra panamegley na tinidor na dayami lapud ag-ira mipakna ed saray mapolitikan panmoria to. Linmoor met a mapalalo so panaglames ed saray Judio. Diad eskuelaan et pinaalagey so sakey ya ugaw a bii diad sukong lapu lambengat ta sikatoy sakey a Judio. Sikatoy akasian ko, ya agko amtan diad saginonor et nasalik met no panon so nikaindan.

Nen Enero 30, 1933, si Adolf Hitler so nagmaliw a pangulon ministro na Alemanya. Manlapud duara a kanto et sankanengneng mi so pangiyaatagey na saray Nazi ed bandira ra diad munisipyo lapud impanalo ra. Diad eskuelaan, sikami so imbangat na entusiastikon maestra mi a mangibagay “Heil Hitler!” Kasabi ngarem et imbagak itan ed si Tatay. Sikatoy apagaan. “Aliwan maong itan,” so inkuan to. “Say talos na salitan ‘heil’ et kilalaban. Kanian no ibaga tayoy ‘Heil Hitler,’ sikatoy paniilaloan tayo na kilalaban imbes a si Jehova. Aliwan manepeg itan, balet sikay mandesidi no antoy nepeg mon gawaen.”

Saray kaeskuelak so mangipupulisay la ed siak lapud denesidik so agmansaludo ed si Hitler. Siak ni ingen so bubuntalen na arum a lalaki sano ag-akalingaw so mamaestra. Diad kaunoran et agda ak la akibabalian, balet anggan saray kakaarok so angibaga’d siak a sinebelan ira na kaamaan da a migalaw ed siak. Mauges ak kuno a kaulop.

 Duay bulan kayarin nisilong ed pakauley na saray Nazi so Alemanya, sinebelan da iray Tasi nen Jehova bilang sesga ed Estado. Linmusob iray sundalo ya angisara ed opisina ed Magdeburg tan sinebelan da kami a mantitipon. Balet lapud asingger ed ketegan so panaayaman mi, akala si Tatay na permiso a sikami so makabeltang ed Basel, a diman la so piaaralan mi no Simba. Mabetbet ton ibabaga a pirawat ton makaawat na ontan ya espiritual a tagano iray agagi tayo ed Alemanya pian napabiskeg iran mangarap ed saray nagawa ed arapen.

Mapeligron Panaakar-akar

Kayarin nisara so opisina ed Magdeburg, say datin membro na staff a si Julius Riffel, so linma ed Lörrach, say mismon baley to, pian organisaen so maamot a kimey a panagpulong. Tampol a nambulon si Tatay ya ontulong. Pinayurong to kami nen Nanay tan impaliwawa to a sikatoy inmabobon ya ontulong a mangiyakar na literaturay Biblia diad Alemanya manlapud Switzerland. Inkuan to a mapeligron tuloy itan kanian sikatoy nayarin naerel ed anggan anton panaon. Agto labay a napasootan kamin mibiang lapud mapeligro met itan parad sikami. Oniay inkuan a tampol nen Nanay: “Kaiba mo ak.” Linmingaw iran dua ed siak, tan inkuan ko, “Kaiba yo ak met!”

Nanggansilyo si nanay na sakey a bag a singa kabaleg na magasin a Panag-Bantayan. Isusuksok to so literatura ed sakey a pagpag insan to igansilyo itan pian nasaraan. Sikatoy nanggawa na sekreto iran bulsa ed saray aysing nen Tatay tan duaran girdle a napangiyamotan mi nen nanay na saray angkelag a katulongan ed panagaral ed Biblia. Kada nisempet mi la ed abung so sekreton kayamanan mi, nainawaan kami la tan pisalamatan mi si Jehova. Inyamot mi so literatura diad toktok a kuarto.

Diad gapo, agkamin balot nan-inapan na saray Nazi. Agda kami met tetepetan nisay susukisoken so abung mi. Anggaman ontan, denesidi mi so mangusar na numero parad pamasakbay ed saray agagi mi ed espiritual bektaman ya onlesay problema​—4711, say ngaran na kabkabat a pabalingit. No bilang ta mapeligro so iyakar ed abung mi, pasakbayan mi la ra diad panamegley na satan a numero. Imbaga met nen Tatay ed sikara a tangayen da ni ray bintana ed salas mi antis iran onloob. No akalukas so bintana ed nikawigi, kabaliksan na satan a walay problema, tan nepeg iran onarawi.

Nen 1936 tan 1937 et dakdakel so inaresto na Gestapo tan nilibon Tasi so impisok da ed saray prisoan tan panamairapan a kampo, ya asagmak da diman so sankaruksaan tan sadistikon panagtrato. Say sangan opisina ed Bern, Switzerland, so ginmapon anugyop na saray report, pati saramay report ya impuslit manlapud saray kampo, parad panibukel na sakey a libro a tinawag na Kreuzzug gegen das Christentum (Krusada Sumpad Inkakristiano), sakey a panangiwalwal ed saray krimen a ginawgawa na Nazi. Ginawa mi so mapeligron impangawit ed saray sekreton report diad biek a ketegan a Basel. No sikami so naerel na saray Nazi ya awit mi iraman ya isesebel a dokumento, nayarin nipriso kami a tampol. Akanangis ak sanen abasak iray panamairap a sasagmaken na saray agagi tayo. Ingen, agak tinmakot. Siak so nanmatalek a si Jehova tan saray  ateng ko, a maapit a kakaarok, so mangasikaso ed siak.

Nangraduar ak ed eskuelaan diad edad a 14 tan nantrabaho ak bilang managlako diad saliwan na hardware. Kaslakan et itutulor mi iray literatura diad ngarem na Sabado odino Simba kapag no bakasyon si Tatay ed trabaho. Diad promedyo et sikami so oonla kada duay simba. Singa kami met arum a pamilya a manpapasyar ed sampot-simba, tan diad ngalngali apat-taon et agkami patutundaen odino sisitaen na saray guardia ed ketegan​—ya anggad anampot itan diad sakey ya agew nen Pebrero 1938.

Asukayan!

Agkon balot nalingwanan so itsura nen Tatay kasabi mi ed lugar a pangaalaan mi na literatura ya asingger ed Basel tan anengneng mi so asareng a literatura a manaalagar ed sikami. Lapud narel so sananey a pamilya a mangitutulor na literatura, naaruman iray libro ya awiten mi. Kasabi mi ed ketegan, sikami so masuspetsan sinita na opisyal na adwana tan winalwal to so awit mi. Sanen asukayan to iray libro, pinatuyongan to kami na paltog insan to kami dinagdag ed kawalaan na saray manaalagar a luganan na polis. Legan kamin inulop na popolis diad luganan, minesmes nen Tatay so limak tan inyesaes to: “Agkan balot mandadalem. Agka manbibitla na anggan siopan ngaran!” “On,” so impasegurok ed sikato. Kasabi mi diad Lörrach, inawit da so amak ya inad-arok. Say sampot ya impakanengneng ko ed sikato et sanen kinapotan da la ed prisoan.

Siak so tinepetan na saray sundalon Gestapo ed loob na apat oras, a papasooten da ak ya ibaga ed sikara so kangaranan tan panaayaman na arum nin Tasi. Sanen agak inmabobon, nampasnok so sakey ya opisyal tan tinaktakot to ak, “Wala ni arum a paraan mi pian mansalita ka!” Anggapon balot so imbagak ed sikara. Kayari na satan, insempet da kami nen Nanay ed abung mi, tan diad inmunan pankanawnawa et nansukisok ira. Inaresto ra si nanay tan inyakar da ak ed abung nen panginaen ko tan impudir da ak ed sikato, ya agda amtan sikatoy sakey met a Tasi. Anggaman siak so naabuloyan a mantrabaho, siak so mamanmanan na apatiran sundalon Gestapo a walad akaparadan luganan diad arap na abung bangta manroronda so sakey a polis diad liberliber.

Kalabas na pigaran agew legan ya ugto, pinmaway ak ed abung tan anengneng ko so sakey ya agin bii ya akabisikleta a mamapaarap ed siak. Legan a manasingger, atalaranan ko a walay imbuntok ton papel ed siak. Kapansampat ko ed satan, nilingaw kon tampol iray Gestapo no kasin anengneng da so ginawak. Nikelawan ak ta diad saman a bekta et sikaray pinasyan maneelekan!

Nibilin ed sulat na agin bii ya onla ak ed abung na saray ateng to diad ugto. Balet lapud babantayan ak na Gestapo, panon kon nirisga so pakalanor na saray ateng to? Nilingaw ko so apatiran sundalo a Gestapo a walad luganan insan samay polis a manroronda ed karsada. Agko amta so gawaen ko, kanian siak so masimoon a nampikasi ed si Jehova a tulongan to ak. Kabebekta, say polis so inmasingger ed luganan na Gestapo tan kinatongtong to ra. Insan linmugan, tan inmalis ira!

Kayarin tuloy na saman et nitan la so panginaen ko. Onngangarem la ed saman. Binasa toy sulat tan ninonot to a nepeg mi so onla ed abung a pangibabakian, ya iisipen ton inyarunsa na saray agagi so pangawit ed siak diad Switzerland. Kasabi mi’d man, siak so inkabat na pamilya ed sakey a laki, si Heinrich Reiff. Imbaga to’d siak a sikatoy maliket lapud maligen ak ya akaalis tan linma diman pian itakas to ak diad Switzerland. Pinalugitan to ak na kapalduay oras pian manbana kami diad kakiewan.

Bilay Bilang Sakey a Takas

Nannengneng kami nen Brother Reiff a managagus iray luak lapud paneermenan kon maong so pakataynan ko ed saray ateng ko. Mapmaples so inkagawa. Kayari na makapaaburido iran bekta, akiulop kami ed sakey a grupo na saray turista tan maligen kamin akabeltang ed ketegan na Switzerland.

Kasabik diad sangan opisina ed Bern, naamtaan ko a saray agagi diman so angiyarunsa ed itakas ko. Sikaray mapangasin angitarya na panayaman ko. Siak so nantrabaho diad kusina tan  nanggayagaan kon tuloy itan. Balet agaylan irap so manbilay bilang sakey a takas, ya agko amta no anto so nagawa ed saray ateng ko, a pareho iran senentensiaan a nipriso ed loob na duay taon! No maminsan et mapalaloy ermen tan kapagaan ko, tan mankukulong ak ed banyo pian onakis. Balet siak so regular ya akapisulatan ed atateng ko, tan pinaseseg da ak a mansiansian matoor.

Lapud apakiwas ak ed ehemplo na pananisia na atateng ko, indedikak so bilay ko ed si Jehova tan abautismoan ak nen Hulyo 25, 1938. Kayari na sakey taon diad Bethel, siak so nantrabaho diad Chanélaz, sakey a taneman ya asaliw na sangan Switzerland pian nitarya so tagano na pamilyan Bethel tan pian panayaman na saray agagin ontatakas ed panamasegsegang.

Sanen anampot iray sentensia na atateng ko ed prisoan nen 1940, inyopresi na saray Nazi ya ibulos da ra no ibeneg day pananisia ra. Ag-ira inmabobon kanian inyakar da ra ed saray panamairapan a kampo, si Tatay et diad Dachau bangta si Nanay et diad Ravensbrück. Legay panaon na ambetel nen 1941, si nanay ko tan arum niran bibiin Tasi diad kampo so ag-inmabobon a mankimey parad militar. Bilang dusa, sikaray pinaalagey ed betel ed loob na 3 agew tan 3 labi, a kayari na satan et sikaray inkulong ed ambilbilunget iran selda tan pinaerasan da ra ed loob na 40 ya agew. Insan sikaray nilelewet. Si Nanay so inatey nen Enero 31, 1942, taloy simba kayari na maruksan impamekpek.

Manlapud Dachau et inyalis day Tatay diad Mauthausen ed Austria. Diad sayan kampo et sistematikon papateyen na saray Nazi iray priso panamegley na pamaeras tan ambelat a panagtrabaho. Balet anem bulan kayari impatey nen Nanay, si Tatay so pinatey na saray Nazi diad duman paraan​—saray medikal a panag-eksperimento. Ginagala na saray doktor ed kampo ya inkayat so tuberkulosis ed saray pan-eeksperimentoan da a priso. Kayari na satan, saray priso so tinurokan ed puso na makapatey. Say opisyal a rekord so angisalaysay a si Tatay so inatey makasengeg ed “makapkapuy a masel na puso.” Sikatoy 43 años. Pigaran bulan ni so linmabas insan ko naamtaan so nipaakar ed maruksan panamatey. Anggad natan et makalua ak ni sano nanonotan ko iray pinablik ya atateng. Ingen, manlapula’d saman anggad natan et naliligliwa ak ed pakaamtan si Nanay tan si Tatay, a walaan na ilalo ed mangatatawen a bilay, so maligen ed panangasikaso nen Jehova.

Kayari na Guerra Mundial II, siak so apribilehyoan a manaral diad koma-11 a klase na Watchtower Bible School of Gilead ed New York. Agaylan makapagayaga so impasyan panagaral ed Kasulatan diad loob na limay bulan! Kapangraduar ko nen 1948, siak so imbaki ed Switzerland pian manlingkor diman bilang misionaryo. Ag-abayag kayari na satan, akabat ko si James L. Turpin, sakey a matoor ya agin laki a nangraduar ed komaliman klase na Gilead. Sanen niletneg so inmunan sangan opisina diad Turkey, sikatoy nanlingkor diman bilang manangasikaso. Nankasal kami nen Marso 1951, tan ag-abayag kayari na satan et naamtaan mi a magmaliw kami lan ateng! Nanayam kami ed Estados Unidos tan  nianak so anak min bii a si Marlene kasabi na Disyembre.

Diad inlabas na saray taon, nanggayagaan min tuloy nen Jim so serbisyo mi ed Panarian. Maliket kon nanonotan so sakey ya estudyante na Biblia, say malangwer a biin Tsino a manngaran na Penny, a panlikliketan to so manaral na Biblia. Sikatoy abautismoan tan diad saginonor et akiasawa ed si Guy Pierce, a manlilingkor natan diad Mananguley ya Ulop na saray Tasi nen Jehova. Saratan a pinablin agagi so mangeekal na kaermenan ko lapud impakaandi na atateng ko.

Nen kasakbayan na 2004, saray agagi ed Lörrach, say mismon baley na atateng ko, so angipaalagey na balon Kingdom Hall diad Stich Street. Bilang panamidbir ed ginawa na saray Tasi nen Jehova, denesidi na ulop na mananguley ed syudad a salatan so ngaran na karsada a Denzstraße (Denz Street) bilang panamagalang ed saray ateng ko. Say lokal a peryodikon Badische Zeitung, diad silong na paulon-balita a “Pakanodnonotan ed Pinatey a Sanasawan Denz: Balon Ngaran na Karsada,” so angisalaysay a saray ateng ko “so pinatey diad panamairapan a kampo legan na Third Reich lapud pananisia ra.” Agko inilaloan a gawaen itan na ulop na mananguley ed syudad balet makapaliket a tuloy itan ya impanguman na saray ebento.

Naynay ya ibabaga nen Tatay a nepeg mi so manplanon masakbay a singano say Armagedon et ag-onsabi legay-bilay mi noagta manbilay kami a singano onsabi la itan nabuas​—sakey a mablin simbawa a naynay kon panggugunaetan ya iyaplika. Aliwan naynay a mainomay so pananos legan a magunaet a manaalagar, nagkalalo la ta siak so lanang lan apukok ed abung lapud saray epekto na itatakken. Balet, agkon balot nanduaruwaan so panamaseguro nen Jehova ed amin a matoor a lingkor to: “Manmatale’ka ed Jehova ed simoon a pusom . . . Dia ed saray amin a dalan mo sikato so bidbiren mo, et sikato itonton to so saray basbas mo.”​—Uliran 3:5, 6.

[Kahon/Litrato ed pahina 29]

MABLI IRAN SALITA ED APALABAS

Sakey a bii a nanlapud arawdawin baryo so binmisita ed Lörrach nen dekada na 1980. Diad saman et aawiten na saray taga baley iray kagawaan ya agda la kaukolan diad sakey a publikon lugar a say arum so nayarin manbukay ed saratan a kagawaan tan alaen da so labay da. Aromog na sayan bii so sakey a pananginan na kagawaan ed panagdait tan insempet to itan. Diad saginonor, diad dalem na kahon et walaray aromog ton litrato na sakey ya ugaw a bii tan saray sulat ya inusaran na papel ed panamairapan a kampo. Nainteresan so bii ed saray sulat tan nanumameng no siopa kasi iman ya ugaw ya alapir so buek to.

Sakey ya agew nen taon 2000, anengneng na bii so sakey ya artikulo ed peryodiko nipaakar ed panangiparungtal na awaran ed Lörrach. Deneskribe na artikulo so awaran na saray Tasi nen Jehova legan na uley na Nazi, a pati say pamilya mi. Nitekep ditan iray litratok sanen tin-edyer ak. Sanen anengneng to a miulibay iray litrato, kinontak na bii so dyurnalista tan imbaga to ed sikato so nipaakar ed saray sulat​—a 42 ya amin! Kayari na pigaran simba, nipalima ed siak iratan a sulat. Lugan na saratan a sulat-ed-lima na atateng ko so naynay a pantetepet da ed panginaen ko nipaakar ed siak. Agbalot tinmunda so maaron panagpaga ra ed siak. Makapakelaw ta nipreserba irayan sulat tan pinmarungtal kayari na masulok a 60 taon!

[Saray litrato ed pahina 25]

Abuyak so maliket a pamilya mi sanen nanuley si Hitler

[Credit Line]

Hitler: U.S. Army photo

[Saray litrato ed pahina 26]

1. Say opisina ed Magdeburg

2. Inerel na Gestapo so nilibolibon Tasi

[Litrato ed pahina 28]

Nanggayagaan min tuloy nen Jim so serbisyo mi ed Panarian