Say Pasen a Nansumlangan so Tuan Panagdayew tan Paganismo

SARAY geray ed kadaanan ya Efeso, diad sagur a baybay na Turkey, so malaknab a nansukimatan na saray arkeologo ed loob na masulok a sanlasus a taon. Pigaran bilding so impaalagey lamet, tan dakel ya ankablin bengatla so inaral tan impaliwawa na saray sientista. Lapud satan, say Efeso so sakey ed saray sankabantogan a lugar ed Turkey a dadayoen na saray turista.

Antoray adiskobre nipaakar ed Efeso? Panon so nayarin pangilitrato natan ed satan a makapasagyat a kadaanan a syudad? Say ibisita ed saray geray na Efeso tan diad Museo na Efeso ed Vienna, Austria so ontulong ed sikatayon natalosan no panon a nansumlangan so tuan panagdayew tan paganon relihyon ed Efeso. Unona, konsideraen tayo so kipapasen nensaman.

Sakey a Pantindekan a Lugar

Say inkagulo tan iyaalis ed sananey a lugar so kaslakan la ed Eurasia legan na koma-11 a siglo K.K.P. Diad satan a panaon, saray Griegon taga-Ionia so ginmapon nanayaman ed sagur a baybay na Asia Minor. Saraman ya inmuunan manaayam so akapikabat ed saray totoon kabkabat a mandadayew ed inan-diosa, sakey a diodiosen ya atawag ed saginonor ya Artemis na Efeso.

Diad kapegleyan na komapiton siglo K.K.P., sinmakda iray manteteyengteyeng a Cimmerian a nanlapud Andeket a Dayat diad amianen pian samsamay Asia Minor. Manga 550 K.K.P. ed saginonor, nanuley si Arin Croesus na Lydia, sakey a makapanyarin manuley a binmantog lapud kinarakel na kayamanan to. Lapud panamalaknab na Empiryo na Persia, asakop nen Arin Ciro iray syudad na Ionia, a kabiangan so Efeso.

Nen 334 K.K.P. et ginapoan nen Alejandro na Macedonia so pibabakal to ed Persia, kanian sikatoy sinmalat a nanuley ed Efeso. Kayari na ag-inilaloan ya impatey nen Alejandro nen 323 K.K.P., say Efeso so nansasamsaman na saray heneral to. Nen 133 K.K.P., si Attalus III, say ari na Pergamum ya andian na ilalak, so angiyawat ed Efeso diad saray Romano, kanian nagmaliw itan a kabiangan na Romanon probinsya na Asia.

Nansumlangan so Tuan Panagdayew tan Paganismo

Sanen linma si apostol Pablo ed Efeso diad pansamposampot na komaduan impanbaroy to bilang misionaryo nen inmunan siglo K.P., asabi to so sakey a syudad a walaan na manga 300,000 a residente. (Gawa 18:19-21) Diad komatlon impanbaroy to bilang misionaryo, pinmawil si Pablo ed Efeso tan sikatoy lalon  makmakpel a nansalita diad sinagoga nipaakar ed Panarian na Dios. Balet, kayari na taloy bulan, linmoor so isusumpa na saray Judio, kanian denesidi nen Pablo so manpaliwawa ya inagew-agew diad auditoryum na pambabangatan nen Tiranno. (Gawa 19:1, 8, 9) Nantultuloy ed duay taon so panagpulong a kimey to, a tinekepan na nikadkaduma iran gawa na pakapanyari, a singa saray mamilagron impamapaabig tan impamapaway ed saray demonyo. (Gawa 19:10-17) Agpankelawan a dakel so nagmaliw a mananisia! On, tinmalona so salita nen Jehova kanian dakel a totoo a datin managsalamangka so mabulos ya amool ed ankabli iran libro ra.​—Gawa 19:19, 20.

Say maaligwas ya impanpulong nen Pablo so aglambengat amakiwas ed dakel pian agla mandayew ed diosan si Artemis noagta amasanok met ed saramay manusuporta ed satan a paganon panagdayew. Baleg so naaalmoan ed panaggawa na pilak iran altar nen Artemis. Lapud kinmapuy so anapan da, sakey a lakin manngaran na Demetrio so anugsog ed saray platero pian manggulo.​—Gawa 19:23-32.

Pinmetang so komprontasyon diad impaneeyag na totoo ed loob na duay oras: “Baleg si Diana [odino, Artemis] na saray taga-Efeso!” (Gawa 19:34) Sanen kinmepa la so gulo, pinaseseg lamet nen Pablo iray kapara ton Kristiano insan intuloy toy nambaroy. (Gawa 20:1) Balet, say intaynan to ed Macedonia so ag-angamper ed ikakapuy lan tuloy na kulto nen Artemis.

Nagba so Templo nen Artemis

Say kulto nen Artemis so malet a niletneg ed Efeso. Sakbay na panaon nen Arin Croesus, si Cybele ya inan-diosa so akasentroan na relihyoson kabibilay diad satan a lugar. Diad impangimbento na istorya a si Cybele et nanlapud poli na saray Griegon dirios, nanilalo si Croesus a niletneg so sakey a relihyoson persona ya abobonan na saray Griego tan aliwan-Griego. Lapud pananuporta to, diad kapegleyan na komanem a siglo K.K.P. et impaalagey so templo na tomatawir nen Cybele a si Artemis.

Say templo et sakey a makatantandan agawaan ed Griegon arkitektura. Anggapo nin balot so akapangusar nensaman na ontan lan kakabaleg a marmol pian mampaalagey na onian klase tan kabaleg na bilding. Nen 356 K.K.P. et apoolan itan a templo. Say nipaalagey lamet a templo a singa karakep na dati so makanakanan lapuan na anapan tan manunan dadayoen na saray debotado. Satan a templo a ngalngalin 50 a metro kaawang tan 105 a metro karukey so inletneg ed niyatagey a pasen a manga 73 a metro kaawang tan 127 a metro karukey. Ipapasen a sakey itan ed saray pitoran pakelaw ed mundo. Balet, aliwan amin so maliket ed satan. Inyaliling na pilosopon si Heracleitus na Efeso so ambilunget a paonla’d altar ed pirmin kaugsan, tan say moralidad ed templo et impasen to a mabanbanday nen saray ayayep. Balet, moriaen na dakel a totoo a singano agbalot nageba so santuaryo nen Artemis ed Efeso. Papaneknekan na awaran so kasunian. Oniay inkuan na libron Ephesos​—Der neue Führer (Efeso​—Say Balon Giya): “Kasabi na komaduan siglo, say panagdayew ed si Artemis tan ed arum niran niletneg a dirios ed templo so biglan kinmapuy.”

Nen komatlon siglo K.P. et ayegyeg na makmaksil so Efeso. Niarum ni, saray makapadinayew a kayamanan na templo nen Artemis so tinatakew na saray marinon Goth a nanlapud Andeket a Dayat, insan da pinoolan so templo. Oniay inkuan na kapkapanalambit a libro: “Lapud impakatalo tan agpakayari nen Artemis a protektaan so dilin ayaman to, panon nin ipasen  a sikatoy mananalimbeng na syudad?”​—Salmo 135:15-18.

Diad kaunoran, diad pansamposampot na komapat a siglo K.P., say Emperador a si Theodosius I so amekder ed “Inkakristiano” bilang relihyon na Estado. Ag-abayag say datin matalonggaring a gawa’d-bato a templo nen Artemis so nagmaliw lan tebagan na materyales ya uusaren ed panagpaalagey. Sigpot lan naandi so kakanaan na panagdayew ed si Artemis. Oniay inkomento na ag-angaranan a manag-imaton nipaakar ed antikey ya anlong a mangirarayew ed templo bilang sakey a pakelaw ed kadaanan a mundo: “Satan so sakey la natan a nankibalatar tan pakaskasin tuloy a lugar.”

Si Artemis et Sinalatan na “Ina na Dios”

Pinasakbayan nen Pablo iray mamasiken ed kongregasyon na Efeso a kayari na itaynan to et onlesa iray “masiban lobo” tan walaray ontalindeg ed limog da tan “mansalita na saray bengatlan mabanday.” (Gawa 20:17, 29, 30) Ontan a mismo so agawa. Ipaparungtal na saray ebento a tinmalona so palson panagdayew ed Efeso panamegley na apostatan Inkakristiano.

Nen 431 K.P., say Efeso so angiletnegan na komatlon konsilyo a mangilalaman ed interon iglesia, a ditan siningbat so isyu nipaakar ed kipapasen nen Kristo. Oniay impaliwawa na Ephesos​—Der neue Führer: “Sigpot so . . . impanbiktorya na saray taga-Alejandria, a manisian saksakey so kipapasen nen Kristo, salanti, madibino.” Malaklaknab iray epekto na satan. “Say apandesisyonan ed Efeso, a diad satan et say kipapasen nen Maria bilang angilukon ed Kristo so nitagey a nagmaliw ya angilukon ed Dios, so aglabat amawala na letnegan parad kulto nen Maria noagta nansengegan met na primeron malaknab ya inkaapag-apag ed limog na iglesia. . . . Agni tinmunda so pandedebati anggad natan.”

Kanian, say panagdayew ed si Cybele tan Artemis et sinalatan na panagdayew ed si Maria ya “angilukon ed Dios” odino “ina na dios.” Unong ya insalaysay na libro, “say Kulto nen Maria ed Efeso . . . so nansiansian mabilay a tradisyon anggad natan, ya agnipaliwawa no ag-isiglaot ed Kulto nen Artemis.”

Kabiangan na Alingwanan lan Awaran

Nagba so Efeso sanen kinmapuy la so panagdayew ed si Artemis. Lalon inmirap so panagbilay ed syudad lapud saray yegyeg, malarya, tan say kalkalnan pakatatabonan na daongan.

Kasabi na komapiton siglo K.P., ginapoan na Islam so malaknab a panagsakop to. Aglambengat nanggunaetan na Islam a pikasakeyen iray tribu na Arabo diad ideolohiya ra. Saray pangkat na Arabo so nantatakew ed Efeso legan na komapito tan komawalon siglo K.P. Sigpot ya apekderan so nansumpalan na Efeso sanen sigpot lan atabonan so daongan na satan tan say syudad so nagmaliw a bunton na saray geray. Diad satan a datin marakdakep a syudad, sakey lambengat a melag a lugar a tatawagen ya Aya Soluk (natan et Selçuk) so atilak a panaayaman.

Panliberliber ed Saray Geray na Efeso

Pian natebek so datin karakpan na Efeso, nayarian na sakey a pasyaren iray geray na satan. No palapuen mo ed tagey a wangalan so panliber mo, nabantag mo lan tampol so alay dakep a nenengnengen a Karsada na Curetes ya angga ed Librarya nen Celsus. Diad nikawanan na karsada, nasagyat  ka ed pakanengneng ed Odeum​—sakey a melag a teatro ya impaalagey nen komaduan siglo K.P. Lapud makayurong ditan so manga 1,500 a totoo, nayarin aglabat itan inusar a pantitiponan na konsilyo noagta inusar met parad publikon panliliket. Walaray bilding ed biek tan biek na Karsada na Curetes, a singa say State agora (pantitiponan) a ditan siningbat iray pamaakaran na Estado, say templo nen Hadrian, saray subol na danum ed publiko, tan kaabungan ed gilig na pukdol, a panaayaman na saray dederlengen a taga-Efeso.

Makapadinayew so karakpan na eleganten Librarya nen Celsus a nipaalagey nen komaduan siglo K.P. Nisimpen so dakel a lukot na satan diad saray singa-pantyon a pananginan ed baleg a silir a panagbasaan. Say apatiran estatua ed marakdakep ya arapan, salanti: si Sophia (kakabatan), si Arete (kasimpitan), si Ennoia (debosyon), tan si Episteme (pikakabat odino pakatalos), so mangililitrato ed kaslakan iran kalidad ya iilaloan ed matalonggaring ya empleyado na gobierno na Roma a singa si Celsus. Nanengneng so orihinal iran estatua diad Museo na Efeso ed Vienna. Diad asingger ed lolooban na librarya et wala so abalbaleg a puerta a mangitonton ed sika diad tindaan na Tetragonos. Diad sayan maaw-awang a plasa, ya apaliberan na saray naatepan a pasyaran, so mabetbet a pannenegosyoan na saray totoo.

Say onsublay et diad Marmol a Dalan, ya ompugta ed baleg a teatro. Satan a teatro a manga 25,000 a totoo so makayurong et kabiangan ed unor iran panamalaknab a ginawa diad panaon na empiryo na Roma. Say arapan na satan so malabor ya adekorasyonan na saray poste, iskultura, tan estatua. Malinew mon nailitrato ed nonot mo so baleg a gulon inggaulo na plateron si Demetrio diad limog na dakel a totoon nandaragup diman.

Say karsada manlapud baleg a teatro ya anggad daongan na syudad so alay dakep. Manga 500 a metro so karukey tan 11 a metro so kalapar na satan, a walaray atalunton a lusek ed balang gilig na satan. Nadalanan met ed sayan karsada iray nipaalagey a gymnasium na teatro tan gymnasium na daongan, a pareho ya ingganan pan-ehersisyoan. Say makapadinayew a wangalan na daongan diad sampot na karsada et datin papawayan a mamaarap ed arum nin pasen na mundo, tan dia la manampot so aganon impanliber tayo ed pigaran sankarakepan a geray ed interon mundo. Naromog so gawa’d-kiew a modelo na sayan maawaran a syudad tan say dakel a monumento diad Museo na Efeso ed Vienna.

No naliber na sakey so museo tan nanengneng to so estatua nen Artemis na Efeso, natebek ton tampol so impansungdo na saray inmunan Kristiano ed Efeso. Kinaukolan day manbilay ed sakey a syudad a nigalet ed espiritismo tan binulag na relihyoson panaglabi. Say mensahe na Panarian so pirmin sinumpa na saray mandadayew ed si Artemis. (Gawa 19:19; Efeso 6:12; Apocalipsis 2:1-3) Diad satan a maruksan kaliberliber et niletneg so tuan panagdayew. Sayan panagdayew ed tuan Dios so ontalona met sano manampot la so palson relihyon ed panaon tayo, no panon ya anampot so panagdayew nensaman ed si Artemis.​—Apocalipsis 18:4-8.

[Mapa/Litrato ed pahina 26]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

MACEDONIA

Andeket a Dayat

ASIA MINOR

Efeso

Dayat na Mediteraneo

EHIPTO

[Litrato ed pahina 27]

Saray geray na templo nen Artemis

[Saray litrato ed pahina 28, 29]

1. Librarya nen Celsus

2. Asingger a litrato nen Arete

3. Marmol a Dalan, ya ompugta ed baleg a teatro