Istorya na Bilay

Anggaman Maletey Ak, Mabisbiskeg Ak

UNONG ED SALAYSAY NEN LEOPOLD ENGLEITNER

Inuksot na opiser na SS so paltog to tan intutob to‘d ulok, insan intepet to: “Akaparaan ka lan ompatey? Paltogen ta ka la ta agkan balot manguman.” Kalmado ak labat ya angibagan, “Akaparaan ak la.” Pinabiskeg koy inkasiak, linmikdem ak, tan inalagar kon kabliten to so paltog, balet anggapo so agawa. “Makulangkulang kan talaga!” so inyeyag to legan ton impaliis so paltog ed ulok. Panon ak a nidunget ed ontan a mapeligron situasyon?

NIANAK ak nen Hulyo 23, 1905, diad baley na Aigen-Voglhub, a walad leet na Kapalandeyan na Austria. Siak so panguloan, tan say tatay ko et sakey a managlabra, bangta say nanay ko et anak na sakey a dumaralos. Mairap so bilay na atateng ko balet sikaray makukuli. Nanugaw ak ed Bad Ischl, ya asingger ed Salzburg, diad pegley na mararakep a linok tan ataragey a kapalandeyan.

Sanen ugaw ak ni, mabetbet kon uumamengen iray ag-inkahustisya ed bilay, aliwan lapu labat ed kairapan na panagbilay na pamilya mi noagta lapud bukot ak la manlapud inkianak ko. Ansakit so beneg ko lapud sayan kipapasen ko kanian ngalngalin agak makaalagey a maptek. Diad eskuelaan et agda ak inabuloyan a mibiang ed gymnastics, a lapud satan et niludlurey ak na saray kaklasek.

Diad pansamposampot na Guerra Mundial I, sanen magano ak lan man-14, denesidik so mananap la na trabaho ta pian makalukpos ak la’d irap na bilay. Mabetbet ak a naeerasan, tan maletletey ak lapud lanang ya atagtagey so petang ko makasengeg ed trangkaso Español, ya anigway la ed minilyon a totoo. Oniay ibabaga na maslak a dumaralos a pan-aaplayan koy  trabaho: “Anto kasi so iter mi ed sikan trabaho anta kurotkurot ka?” Anggaman ontan, walay makasin dumaralos ya angawat ed siak.

Aliketan Lapud Panangaro na Dios

Anggaman sakey a debotadon Katoliko so Nanay ko, siak so mataltalag a mimisa, nagkalautla ta say tatay ko et maabobon ed relihyoso iran pamaakaran. Ingen, siak so gogonigonen na say panagdayew ed saray imahen, a kasmak ya aagamilen diad Iglesia Katolika Romana.

Sakey ya agew nen Oktubre 1931, nampaiba ed siak so kaarok pian onatendi ed relihyoson pantitipon ya inorganisa na Saray Estudyante na Biblia, say tawag ed saray Tasi nen Jehova nensaman. Diman et akaawat ak na saray ebat a nanlapud Biblia parad saray importantin tepet, a singa say: Kasin mamaliket ed Dios so pandayew ed imahen? (Exodo 20:4, 5) Kasin wala so mangapuy-apoy ya impierno? (Eclesiastes 9:5) Kasin napaoli iray inaatey?​—Juan 5:28, 29.

Say nandinayewan kon maong et say katuaan ya agkokonsentien na Dios iray maralan pambabakal na too, anggaman ibabaga ran mibabakal ira nisesengeg ed ngaran To. Naaralan ko a ‘say Dios et aro’ tan walaan na nitandoron ngaran a Jehova. (1 Juan 4:8; Salmo 83:18) Aliketan ak sanen naaralan ko a diad panamegley na Panarian nen Jehova et saray totoo so maliket a makapambilay a maando diad interon dalin a paraiso. Naaralan ko met so makapakelaw ya ilalo parad pigaran ag-ayadyarin totoo a pinili na Dios a nakaiba nen Jesus diad mangatatawen a Panarian na Dios. Akaparaan ak a manggawa ed amin a nayarian ko parad satan a Panarian. Kanian nen Mayo 1932, siak so abautismoan bilang sakey ed saray Tasi nen Jehova. Satan a kundang so nankaukolan na inkakpel, lapu ed relihyoson panaglabi a kasmak ed bansan Austria a saradon Romano Katoliko.

Nidunget ed Panagmudmora tan Isusumpa

Abigla iray ateng ko sanen inmekal ak ed relihyon mi, tan imbalitan tampol na pari itan manlapud pulpito. Manlupda ed arapan ko iray kakaabay pian ipanengneng da so panmudmora ra. Anggaman ontan, determinado ak a magmaliw a sakey ed saray sigpot-panaon a ministro, kanian ginapoan koy nampayunir nen Enero 1934.

Pinmalalo so inkagulo ed politika lapud ombibiskeg so impluensya na partido na Nazi diad probinsya mi. Legan na pampapayunir ko diad Styrian Valley na Enns, siak so naynay ya uusilan na saray popolis, kanian kinaukolan koy ‘manalwar a singa sakey ya uleg.’ (Mateo 10:16) Manlapud 1934 anggad 1938 et kabiangan la ed inagew-agew a bilay ko so panamasegsegang. Anggapo so trabahok, balet ta insiblet da ed siak iray probisyon parad saray andian na trabaho, tan siak so senentensiaan a nipriso ed pigaran antikey a peryodo tan amipat ya andukey a peryodo lapud pampupulong ko.

Inokupaan na Saray Armada nen Hitler so Austria

Nen Marso 1938 et nilusob na saray armada nen Hitler so Austria. Kalabas na pigaran agew, masulok a 90,000 a totoo​—2 porsiento na populasyon na saray wala la’d edad​—so inerel tan impisok ed saray prisoan tan panangipangawan a kampo, ya inakusaan iran onsusumpa ed uley na Nazi. Ompatnag ya akaparaan la iray Tasi nen Jehova ed nagawa. Diad tiagew na 1937, pigara ed saray membro na primeron kongregasyon ko so nambaroy na manga 350 kilometro a paarap ed Prague panamegley na bisikleta pian onatendi ed internasyonal a kombension. Diman et nadngel da so nipaakar ed impanduksa ed saray kapanisiaan tayo diad Alemanya. Mapatnag ya onsublay kami met la.

Manlapu nen linmusob iray armada nen Hitler diad Austria, saray pantitipon tan panagpulong na saray Tasi nen Jehova so kapilitan a gawaen a maamot. Anggaman walaray nililimot a literatura na Biblia diad biek na ketegan na Switzerland, aliwan magenap iratan pian nabunogan so amin. Kanian saray kaparan Kristiano ed Vienna so maamot a mamapawala na saray literatura. Siak so mabetbet a mangitutulor na saray literatura ed saray Tasi.

Diad Panangipangawan a Kampo

Nen Abril 4, 1939, siak tan say taloran kaparan Kristiano so inerel na Gestapo legan min seselebraan  so Memoryal na impatey nen Kristo diad Bad Ischl. Inlugan da kami ya amin ed kotsi ya amaarap ed hedkuarter na polis diad Linz. Saman so primeron impakalugan ko ed kotsi, balet ta agko nanliketan iman lapud kapapagaan ko. Diad Linz et siak so aminpigan dinmalan ed ngalngali agnitepel ya interogasyon, balet agko impulisay so pananisiak. Kalabas na limaran bulan, siak so inimbestigaan na sakey a huis diad Upper Austria. Agko inilaloan ya agda la intuloy so pandesisyon ed kasok; balet ag-anampot ditan so impan-irap ko. Kaleganan na satan, samay taloran agagi so inyakar da ed saray panangipangawan a kampo, a diman lay inateyan da, balet nansiansia iran matoor anggad kasampotan na bilay da.

Inkulong da ak, tan nen Oktubre 5, 1939 et naabisoan ak ya iyakar ed panangipangawan a kampo diad Buchenwald ed Alemanya. Manaalagar so sakey a nikaduman tren ed sikamiran priso diad istasyon ed Linz. Saray bagon so inggawaan na saray selda a parad duaran too. Say kaibak ed selda et say datin gobernador na Upper Austria, a si Dr. Heinrich Gleissner.

Makapainteres so nantongtongan mi nen Dr. Gleissner. Sikatoy masimoon a nampaga ed pakaskasin kipapasen ko tan naermenan lapud anggan sanen sikato ni so akayurong bilang gobernador, dakdakel la so kason inarap na saray Tasi nen Jehova diad probinsya to. Oniay maer-ermen ton inkuan ed siak: “Mr. Engleitner, agko nayarian ya ipetek so mauges a nagagawa, balet onkerew ak na dispensa. Ompatnag ya agnipapakurang na gobierno tayo so inkahustisya. No bilang ta kaukolan moy tulong, mabulbulos ak a manggawa na nayarian ko pian tulongan ka.” Akapannengnengan kami lamet kayari na bakal. Tinulongan to ak a makaawat na pension manlapud gobierno parad saray biktima na Nazi.

“Paltogen Ta Ka”

Nen Oktubre 9, 1939, sinmabi ak diad panangipangawan a kampo ed Buchenwald. Ag-abayag kayari na satan, say managbantay ed kampo so apakabatan a wala so sakey a Tasi ed limog na saray balon sabi, tan siak so pinuntirya to. Maruksa to ak a pinekpek. Insan sanen agto ak napaskar ya ipulisay so pananisiak, inkuan to: “Paltogen ta ka, Engleitner. Balet sakbay kon gawaen itan, abuloyan ta ka nin mansulat na kard bilang panamatanir mo ed atateng mo.” Siak so nannonot na makaligliwa iran salita a nisulat ko parad sikara, balet kapag no mansulat ak la, sipegen to so kawanan a sikok, kanian agurisdis iratan. Insan to ak binalaw: “Bobo! Agto anggan makapansulat na maptek. Balet agmet itan seguro mangamper ed sikaton manbasa na Biblia, awa?”

Insan inuksot toy paltog to tan intutob to’d ulok, tan pinagyaw to ak a talagan kabliten to, unong ya insalaysay ko diad gapo. Insan to ak inseksek a pilit ed sakey a melag tan apusek a selda. Kinaukolan koy onalagey a sanlabi. Andi bale ta agak lanlamang makaugip, lapud ansakit so interon laman ko. Onia labat so nibagan “panligliwa” na saray kaibak ed selda: “Say ipatey nisengeg ed andi-kabaliksan a relihyon et  talagan andi-kakanaan!” Kaabay na selda mi so seldan kawalaan nen Dr. Gleissner. Nadngel to so agawa tan bilang panangiyansakit et inkuan to, “Naeeksperiensya lamet na saray Kristiano so aliwliwan nengneng na panamasegsegang!”

Nen tiagew na 1940, ingganggan so amin a priso ya onlan mantrabaho diad panagtebagan na bato kapag no Simba, anggaman agmi kaukolan so mantrabaho ed satan ya agew. Ginawa ra iya bilang pananusa ed “makapuy a kagagawa” na arum a priso. Sikami so ingganggan a mangawit na angkakabaleg a bato manlapud panagtebagan ya anggad kampo. Walay duaran priso ya angipasakbat na baleg a bato ed siak, kanian ngalngali ak nalukbob lapud belat. Balet, biglan sinmabi si Arthur Rödl, say tatakotan a Lagerführer (superbaysor ed kampo), tan inyagel to ak. Sanen anengneng ton iret-iret ak a manasakbat na bato, inkuan to ed siak: “Agmon balot nisabi ed kampo itan a baton sinakbat mo! Igaton mo la itan!” Satan so ganggan ya akainawaan kon inunor. Insan inturo nen Rödl so memelag a bato, a kuan to: “Satan so awit mo ya iyakar ed kampo. Mas anlemew itan!” Kayari na satan, nilingaw to imay superbaysor mi tan ingganggan to: “Papawil mo la iray Estudyante na Biblia ed barracks da. Magenap la so akimeyan da ed sanagew!”

Kasumpal na kada sanagew a trabaho, panliliketan kon naynay so pilimog ed kapamilyak ed espiritual. Walaray uksoyan mi parad panangibunog na espiritual a tagano. Walay sakey ya agin laki a mangisulat na sakey a teksto ed Biblia diad sakey a melag a papel tan ipasa to itan ed arum. Wala met so sakey a Biblia a nipuslit ed kampo. Pinansisian itan ed sansakey iran libro. Say libro nen Job so nimatalek ed siak ed loob na taloy bulan. Inyamot ko itan ed saray midyas ko. Say salaysay na Job so tinmulong ed siak a mansiansian mapekder.

Diad kaunoran, nen Marso 7, 1941, kaiba ak ed baleg ya ulop na saray nambiahe a niyalis ed panangipangawan a kampo ed Niederhagen. Kada agew et onloloor so kipapasen ko. Sakey ya agew, siak tan say duaran agagi so ingganggan a mangikarga ed saray kagawaan diad pananginan. Kayari mi ed satan, akiulop kami ed arum a grupo na saray priso a papawil ed saray barrack. Naimano na sakey a bataan na SS a natitilak ak. Sikatoy sinmanok a maong kanian biglan dinepakan to ak manlapud benegan, a satan so pirmin impakasakitan ko. Balet nantrabaho ak nin siansia ed tinmumbok ya agew anggaman pirmi so naliliknak a sakit.

Ag-inilaloan ya Inkibulos

Nen Abril 1943, abakantin siansia so kampo ed Niederhagen. Kayari na satan, niyalis ak ed panamateyan a kampo diad Ravensbrück. Insan, nen Hunyo 1943, agko inilaloan a siak so opresian na pankanawnawan nibulos ed panangipangawan a kampo. Diad saman et nibulos ak ya agko kinaukolan ya iburi so pananisiak. Basta kinaukolan ko labat so onabuloy a manggawa na paskaran a panagtrabaho diad sakey a tanamanan legan na nakekeraan a bilay ko. Mabulos  ak a manggawa ed satan pian makaarawi ak labat ed saray makapasinagem a kipapasen diad kampo. Linma ak ed doktor ed kampo parad unor a pampa-checkup. Nikelawan so doktor ed impakanengneng to ed siak. Inkuan to: “Agayla, sakey ka nin Tasi nen Jehova anggad natan!” “Duga ka, Doktor,” so inyebat ko. “No ontan et agko natalosan no akin a kaukolan mi kan ibulos. Diad biek a dapag, makainawa kami sano naandi la so pakaskasin pinalsa a singa sika.”

Aliwa ya alablabas so imbaga to. Talagan pakaskasi lan maong so kipapasen na bunigas ko. Say laman ko so kinan lawarin amin na garapata, atelek so pagpag a layag ko lapud saray impamekpek ed siak, tan say interon laman ko et amaratal na saray mannenan sugat. Kayari na 46 a bulan na panamairap, agmanganggan eras, tan paskaran a panagtrabaho, 28 kilos labat so belat ko. Ontan so kipapasen ko kanian imbulos da ak manlapud Ravensbrück nen Hulyo 15, 1943.

Pinasempet da ak diad baley mi panamegley na tren ya anggapoy guardian angulop ed siak, tan nanreport ak diad hedkuarter na Gestapo ed Linz. Inyawat ed siak na opiser na Gestapo so papeles na kibulos ko tan pinasakbayan to ak: “No iisipen mon ibubulos mi ka ta pian nitultuloy moy maamot a kimey mo, nalilingo ka! Tulongan ka komon na Dios no naerel mi kan manpupulong.”

Akasempet ak a siansia! Anggapo so inuman nen nanay ko ed loob na kuartok nanlapud primeron impakaerel ko nen Abril 4, 1939. Anggan say Bibliak et akalukas nin siansia ed tapew na lamisaan a kaabay na dukolan ko! Tinmalimukor ak tan masimoon ak ya akisalamat diad panamegley na pikakasi.

Ag-abayag et nibaki ak a mankimey diad sakey a tanamanan diad palandey. Say dumaralos, a kaarok nen ugugaw kami ni, so mangiiter ed siak na melag a sueldo, anggaman ag-obligadon manggawa ed satan. Sakbay na bakal, sayan kaarok et inabuloyan to ak a mangiyamot na pigaran literatura na Biblia diad sular to. Maliket ak ya angusar ed satan a melag a simpenan na literatura pian napabiskeg ak ed espiritual. Apenek ya amin so pankaukolan ko, tan determinado ak a nanalagar ed impanampot na bakal legan a walad satan a tanamanan.

Nanamot Diad Kapalandeyan

Anggaman ontan, agnambayag iraman a mareen a panaon na kawayangan. Diad kapegleyan na Agosto 1943, siak so niganggan ya onla ed doktor na militar pian surien so bunigas ko. Diad primero et inkuan ton agak nayarin mansundalo lapud makapuy a kipapasen na beneg ko. Balet, kalabas na sakey simba et inuman na satan a doktor so resulta na eksaminasyon, ya inkuan ton: “Matukoy parad panagsundalo tan nayarin iyan ed unaan a linya.” Walay panaon ya agak naromog na saray sundalo, balet nen Abril 17, 1945, sakbay a tuloy a manampot so bakal, narel da ak a siansia. Siak so apili parad serbisyo ya iyan ed unaan a linya.

Nananap ak na panamotan diad asingger a kapalandeyan, a say awit ko labat et pigaran kawes tan tagano tan Biblia. Diad gapo et sarag ko ni so naugip diad paway, balet pinmalalo so betel, tan inmabot ed kapalduan metro so kakapal na pinmelag a yelo. Atalem ak. Akasabi ak ed sakey a melag ya abung ed palandey a walad ngalngali 1,200 a metro a katagey manlapud dantal na dayat. Manggiwgiw ak lan maong ed betel, ingen ta akapanparlang ak ni na apoy kanian akapandangdang ak tan nipamagak so kawes ko. Lapud kesaw ko, akateglep ak ed sakey a bangko ed arapan na dangdangan. Kabekta et bigla ak ya aliing lapud asasnit so laman ko. Napopoolan la manaya so kawes ko! Nantulintulin ak pian naerep so apoy. Apuldakan so interon beneg ko.

 Anggaman mapeligron tuloy, siak so maalwar a pinmawil diad tanamanan ed palandey sanen palbangon, balet apagaan a tuloy so asawa na dumaralos kanian pinaalis to ak, ya inkuan ton walaray manaanap ed siak. Kanian linma ak ed saray ateng ko. Diad gapo et masuyat met iray ateng ko a mamaloob ed siak, balet pinaugip da ak a siansia diad tagey na kamalir, insan tinambal nen Nanay iray sugat ko. Balet, kalabas na duaran agew, aburidon maong iray ateng ko kanian denesidik a magmaong lay onamot ak lamet diad kapalandeyan.

Nen Mayo 5, 1945, aliing ak lapud maksil ya ungol. Abantag ko iray eroplano na Allied ya abebbeban ontetekkiab. Saman la et naamtaan ko ya anampot la so uley nen Hitler! Siak so pinabiskeg na espiritu nen Jehova pian nasungdoan so pirmin kairapan. Tinmua ed siak iray salitan nikurit diad Salmo 55:22, a satan so nanligliwan maong ed siak manlapud gapo na saray subok ed siak. ‘Impaawit ko ed si Jehova so awit ko,’ tan anggaman maletey ak ed pisikal, pinabiskeg to ak legan a manaakar ak diad “lawak na anino na patey.”​—Salmo 23:4.

Say Pakayari nen Jehova so “Agawan Ayadyari ed Kakapuyan”

Kayari na bakal et kalkalnan pinmawil ed normal so panagbilay. Diad gapo et nantrabaho ak bilang uupaan a komikimey diad tanamanan ed palandey na kaarok a dumaralos. Nibulos ak a siansia ed obligasyon kon paskaran a pantrabaho legay bilay bilang dumaralos diad insalet na saray anakop a sundalo na Estados Unidos nen Abril 1946.

Sanen anampot so bakal, saray Kristianon agagi diad Bad Ischl tan diad kaliberliber a distrito so ginmapon nantitipon a regular. Ginapoan day nampulong tekep na apasimbalon biskeg. Siak so inopresyan na trabaho bilang managbantay ed labi diad sakey a pabrika, kanian akapantultuloy ak ed panagpayunir. Diad kaunoran et nampirmi ak la diad St. Wolfgang, tan nen 1949 et nankasal kami nen Theresia Kurz, a walaan na anak a bii ed datin asawa to. Naniba kami ed loob na 32 a taon, ya anggad inatey so pinablik ya asawa nen 1981. Sikatoy kinomponik ed loob na masulok a pitoy taon.

Kayari na impatey nen Theresia, intubat ko so manpayunir, a tinmulong itan ed siak pian natalonaan so pirmin ermen ko ed impakaandi to. Manlilingkor ak natan bilang sakey a payunir tan matatken diad kongregasyon mi ed Bad Ischl. Lapud aka-wheelchair ak la, siak so mangiyoopresi na literatura ed Biblia tan mitotongtong ed totoo nipaakar ed ilalo ed Panarian diad parki na Bad Ischl odino diad arapan na mismon abung ko. Saray maabig a pakapitotongtong ko nipaakar ed Biblia so panlalapuan na baleg a gayagak.

No nonoten ko so apalabas, nibagak ya agko nansakitay linawa iray makapasinagem ya eksperiensya a kinaukolan kon sungdoan. Siempre, walaray panaon ya agonigon ak lapud saray kairapan. Balet, say maapit a relasyon ko ed si Jehova a Dios so tinmulong ed siak pian natalonaan iraman a mairap a panaon. Tinmua ed bilay ko met so simbawa na Katawan ed si Pablo a, “Say pakayarik agawan ayadyari ed kakapuyan.” Natan a ngalngali lan 100 so edad ko, nayarian kon ibaga so singa ed imbaga nen Pablo a: “Panliketan ko so saray kakapuyan, dia ed saray inkapabpabanday, dia ed saray pankaukolan, dia ed saray pakausil-usil, dia ed saray ir-irap a makalanor ed Kristo; ta sano siak so makapuy, dia ed satan mabiskeg ak.”​—2 Corinto 12:9, 10.

[Saray litrato ed pahina 25]

Inerel ak na Gestapo nen Abril 1939

Dokumento na Gestapo ya akasulatan na saray akusasyon, Mayo 1939

[Credit Line]

Parehon litrato: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Litrato ed pahina 26]

Saray asingger a kapalandeyan so nanamotan ko

[Picture Credit Line ed pahina 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, Austria