Mari​—Kadaanan a Reyna ed Desierto

“MEDYO diwengdiweng ak ni kaloob ko ed silir ko diad saman a labi kayari na impanselebra min amin a sankakaiba ed maabig a kapalaran mi,” so nanonotan na arkeologon Pranses a si André Parrot. Nen Disyembre 1933, diad Tell Hariri, ya asingger ed melag a baley na Abu Kemal diad Eufrates ed Sirya, si Parrot tan saray kakaiba to so akakotkot na estatua a walaay inskripsion a: “Lamgi-Mari, ari na Mari, ya atagey a saserdote na Enlil.” Sikaray aliketan ed adiskobre ra.

Aromog a siansia so syudad na Mari! Akin a makapainteres ed saray estudyante na Biblia iyan adiskobre?

Akin a Makapainteres?

Anggaman kabkabat la unong ed kadaanan iran teksto a wala so syudad na Mari, abayag a misteryo so eksakton kawalaan na satan. Unong ed saray eskriban taga-Sumeria, say Mari so sentro na dinastiya a nayarin anguley nensaman ed interon Mesopotamia. Lapud niletneg ed saray pangdel na Eufrates, say Mari so estratehikon nipuesto ed saray nansasasangaan a rota na negosyo a mangikokonekta ed Gulpo na Persia ed Asirya, Mesopotamia, Anatolia, tan ed Baybay na Mediteraneo. Saray produkton singa say tabla, metal, tan bato​—a mataltalag ed Mesopotamia​—so ibiabiahe ed satan a syudad. Saray buis na saratan so sengegan na inyaman a tuloy na Mari, kanian lalon binmiskeg so pakapanyari na satan ed rehyon. Balet ta anampot iyan pananguley  sanen say Sirya et asakop nen Sargon na Akkad.

Diad ngalngalin 300 a taon kayari impanakop nen Sargon, say Mari so inuleyan na nantutumbokan a gobernador na militar. Legan na uley da, medyo inmaligwas lamet so syudad. Balet sinmabi panaon a kinmapuy so Mari legan na unor a manuley na satan a si Zimri-Lim. Sinali nen Zimri-Lim a pabiskegen so empiryo to panamegley na nantutumbokan a panagsakop na militar, saray paknaan, tan piaalyansa diad piaasawa. Balet nen manga 1760 K.K.P., sinakop tan dineral nen Arin Hammurabi na Babilonia so syudad, a ditan la anampot so tinukoy nen Parrot a “sakey ed saray sankaaligwasan a sibilisasyon ed kadaanan a mundo.”

Sanen dineral na saray armada nen Hammurabi so Mari, sikaray agginagalan akatulong a maong ed modernon-agew iran arkeologo tan manag-awaran. Diad impangigeba ra ed saray padir a gawa ed agpinalban pitek a laryo, walaray nitabon dan paalagey ya anggad 5 a metro katagey diad pigaran lugar, kanian nipreserba iratan manlapud makaderal iran epekto na panaon. Akotkot na saray arkeologo iray geray na saray templo tan palasyo, pati say dakdakel ya artifact tan nilibon inskripsion ya angiter na impormasyon nipaakar ed kadaanan a sibilisasyon.

Akin a makapainteres ed sikatayo iray geray na Mari? Konsideraen pa so panaon na impanbilay nen patriarkan Abraham. Nianak si Abraham nen taon 2018 K.K.P., 352 a taon kayari na baleg a Delap. Sikato so komasamplo a kailalakan manlapud si Noe. Lapud ingganggan na Dios, tinaynan nen Abraham so nianakan ton syudad ya Ur tan linma ed Haran. Nen 1943 K.K.P., sanen 75 años nen Abraham, tinaynan to so Haran tan amaarap ed dalin na Canaan. “Say intaynan nen Abraham manlapud Ur ya amaarap ed Jerusalem [diad Canaan] so nasuysoy diad panaon na Mari,” so inkuan na Italyanon arkeologo a si Paolo Matthiae. Kanian, say impakadiskobre ed Mari so walaan na kablian lapud natulongan itayo na satan pian nilitrato’d nonot tayo so mundon nambilayan na matoor a lingkor na Dios a si Abraham. *​—Genesis 11:10–12:4.

Anto so Ipaparungtal na Saray Geray?

Linmaknab so relihyon ed Mari a singa met ed arum a pasen ed Mesopotamia. Impasen ya obligasyon na too so manlingkor ed dirios. Mabetbet ya aamtaen ni so linawa na dirios sakbay a manggawa na antokaman ya importantin desisyon. Aromog na saray arkeologo iray geray na anemiran templo. Kabiangan ed saratan so Templo na Saray Leon (ya impasen na arum bilang templo nen Dagan, diad Biblia et Dagon) tan saray santuaryo nen Ishtar, say diosa na inkamaanak, tan say dios a banwa a si Shamash. Sarayan templo so datin kawalaan na estatua na dios a pangiyaapayan tan pandarasalan. Diad saray yurongan ed santuaryo, saray debotado so angiyan na saray estatua ran mismo ya akaimis a mandadasal, lapud panisiaan dan naparukey na imahen da so gagawaen dan panagdayew. Oniay inkuan nen Parrot: “Say estatua, a singa say kandila ya uusaren  ed Katolikon panagdayew natan ingen ta mas alabas ni, so diad tua et kasandi la na mananisia.”

Say makapadinayew ya adiskobre ed saray geray na Tell Hariri et saray akeraan ed maaw-awang a sular na palasyo, ya akabkabat ed ngaran na say unor a nanayam ditan, si Arin Zimri-Lim. Deneskribe itan na Pranses ya arkeologon si Louis-Hugues Vincent bilang “say mablin bato na kadaanan ya arkitektura ed Bukig.” Masulok a duara tan kapalduan ektarya so sinaknap na satan tan walaan na 300 a silir tan lolooban. Anggaman dagdaan la, sayan palasyo so ipapasen a sakey ed saray makapakelaw ed mundo. “Ontan lay inkabantog na satan,” so inkomento nen Georges Roux diad libro ton Ancient Iraq, “a say Ari na Ugarit, diad baybay na Sirya, so mabulos ya angibaki ed anak ton laki a manbaroy na 600 a kilometro [370 a milya] a paonla ditan pian bisitaen lambengat so ‘ayaman nen Zimri-Lim.’”

Antis a makasabi ed maawang a patio, saray bisita so ondalan ni ed akutaan a palasyo panamegley na saksakey a wangalan a walaan na tori ed biek tan biek. Diad sakey a trono a walad entablado so akayurongan na unor ya ari na Mari a si Zimri-Lim, sanen inasikaso to iray pamaakaran a parad militar, komersyo, tan diplomasya, angipaakseb na panangukom, tan angabrasa ed saray bisita tan embahadores. Walaray silir parad saray sankaili, a regular a parurungoen na ari legan na saray ponsia a daakan so itatarya. Kabiangan ed saray putahi so litson, inkalot, odino lauyan baka, karnero, ulsa, sira, tan manok​—ya ipaparungon amin a walay anagasang a sarsa a nilaokay bawang, tan nambabangil a pising tan keso. Saray palamis et prutas a tariwa, impamaga, odino inkalti tan saray bibingka ya  inluto ed malabor iran hulma. Pian agnapaet, saray sankaili so itataryaan na serbesa odino alak.

Walaray pasilidad ed palasyo parad kalinisan. Adiskobre iray amesan a walaan na saray banyera a gawa ed terra-cotta tan kasilyas ya andian na yurongan. Saray datal tan abeban parte na saray dingding na sarayan silir so pinalkapan na bitumen (aspalto). Saray nausar lan danum so ipapaagus ed saray alula a gawa ed laryo, tan anggaman ngalngali 3,500 a taon lay apalabas, nayari nin usaren a siansia iray tubo ya inuklopan na bitumen. Sanen adapoan na makapatey a sakit so taloran bii na ari, mapeget iray panamilin. Say bii a nansakit so kaukolan ya ibiig tan ikuarantina. “Nepeg ya anggapo so oninum ed lusor to, mangan ed lamisaan to, onyurong ed yurongan to.”

Anto so Naaralan Tayo ed Sarayan Akasimpenan na Impormasyon?

Si Parrot tan saray kakaiba to so akadiskobre na ngalngalin 15,000 a tapyas na cuneiform a nisulat ed salitan Akkadian. Saray tapyas so tugyopen na saray sulat tan kodigo parad administrasyon tan ekonomya. Kakatlo labat ed sarayan impormasyon ya aromog ed tapyas so nipalapag. Anggaman ontan, saratan so tugyopen na 27 a tomo. Anto so kablian na saratan? “Sakbay ya adiskobre so Mari,” kuan nen Jean-Claude Margueron, a direktor na Mari Archaeological Mission, “dagdaiset so amta mi nipaakar ed awaran, saray institusyon, tan inagew-agew a kabibilay diad Mesopotamia tan Sirya diad kagapo na komaduan milenyo. Diad tulong na saratan et posible lan nisulat so interon kapitulo na awaran.” Unong ya inkomento nen Parrot, sarayan akasimpenan na impormasyon so “mangipaparungtal na makapasurprisa iran panulibayan na saray totoon sinaglawi na saratan tan say ibabaga ed sikatayo na Daan a Sipan nipaakar ed panaon na saray Patriarka.”

Saray tapyas ya aromog diad Mari so mangipapalinew met ed pigaran teksto ed Biblia. Alimbawa, ipapabitar na saray tapyas a say pangayarian ed bibii na kabusol et “manunan katuaan nipaakar ed kondukta na ari diad saman a panaon.” Kanian aliwa lan balon ideya so simbawa na traidor a si Ahitopel ed anak nen Arin David a si Absalom a mirelasyonan ed saray bibii na ama to.​—2 Samuel 16:21, 22.

Manlapu nen 1933 et 31 lan danay a panagkotkot so ginawa diad Tell Hariri. Anggaman ontan, 8 ya ektarya ni labat ed 110 ya ektarya na Mari so asuri. Maseguro a dakel ni so makapasagyat a nadiskobre diad Mari, say kadaanan a reyna ed desierto.

[Paimano ed leksab]

[Mapa ed pahina 10]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Gulpo na Persia

Ur

MESOPOTAMIA

Eufrates

MARI

ASIRYA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

Dayat na Mediteraneo (Baleg a Dayat)

[Litrato ed pahina 11]

Diad sayan dokumento et inlastog nen Arin Iahdun-Lim na Mari iray impapaalagey to

[Litrato ed pahina 11]

Positibon abidbiran so Mari lapud impakadiskobre ed sayan estatua nen Lamgi-Mari

[Litrato ed pahina 12]

Si Ebih-Il, ya opisyal na Mari, a mandadasal

[Litrato ed pahina 12]

Say entablado ed palasyo, a nayarin angipatoonan ed estatua na sakey a diosa

[Litrato ed pahina 12]

Saray geray na Mari, a mamapaneknek ya inusar so agpinalban pitek a laryo ed panagpaalagey

[Litrato ed pahina 12]

Amesan ed palasyo

[Litrato ed pahina 13]

Say “stela” na impanalo nen Naram-Sin, ya anakop ed Mari

[Litrato ed pahina 13]

Manga 20,000 a “cuneiform” so aromog ed saray geray na palasyo

[Picture Credit Line ed pahina 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines ed pahina 11]

Dokumento: Musée du Louvre, Paris; estatua: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines ed pahina 12]

Estatua: Musée du Louvre, Paris; entablado tan amesan: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines ed pahina 13]

Stela na impanalo: Musée du Louvre, Paris; saray geray na palasyo: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)