Philo a Taga-Alejandria​—Inlaok To so Palbeng Diad Kasulatan

NEN 332 K.K.P., nilusob nen Alejandro a Baleg so Ehipto. Sakbay a nanmartsa a mamabukig pian ituloy toy panasakop to ed mundo, inletneg to so sakey a syudad a tinawag ton Alejandria. Nagmaliw itan a sentro na Griegon kultura. Nen 20 K.K.P., nianak ditan so sananey nin managsakop, balet ta aliwa a kampilan tan gayang so ayura to, noagta pilosopiko iran panagkatunongan. Sikatoy kabkabat bilang Philo a taga-Alejandria, odino Philo Judaeus lapud Judion abenegan to.

Lapu ed Diaspora (panagtipon ed abuybuyak a kolonya na saray Judio), ya agawa kayari inkaderal na Jerusalem nen 607 K.K.P., dakel a Judio so nanayam ed Ehipto. Nilibo so nanayam ed Alejandria. Balet, walaray problema ed baetan na saray Judio tan saray kakaabay dan Griego. Saray Judio so agmalabay a mandayew ed dirios na saray Griego, bangta saray Griego so nanludlurey ed Hebreon Kasulatan. Kabisado nen Philo itan ya isyu, lapud Griegon edukasyon to tan pinabaleg bilang Judio. Impasen to a say Judaismo so tuan relihyon. Balet, aliwan singa ed karaklan, nananap si Philo na mareen a paraan pian iwanwan iray Gentiles ed Dios. Kinaliktan to ya awaten da so Judaismo.

Balon Kabaliksan na Daan a Sulsulat

Griego so manunan lenguahe nen Philo, a singa met ed dakel a Judio ed Alejandria. Kanian say Griegon Septuagint a bersion na Hebreon Kasulatan so inaral to. Diad impangusisa to ed teksto na Septuagint, sikatoy akombinse a walay pilosopiya a lugan na saratan tan minoria ton si Moises et “sakey a marunong a pilosopo.”

Pigaran siglo ed asasakbay, mairap a napanisiaan na saray de-aral a Griego iray istorya nipaakar ed dirios tan diosa​—saray higante tan demonyo ed kadaanan a Griegon mitolohiya ra. Kanian ginapoan dan ipatalos lamet iratan a daan ya istorya. Oniay inkuan na sakey ya iskolar nensaman a si James Drummond nipaakar ed metodo ra: “Say pilosopo so manaanap na mairap a natalosan iran kabaliksan na mitolohikon is-istorya, a manlapu ed makapadimla tan agmakatunongan iran lugan na saratan ya istorya et ibaga ra a maseguron ginetma na saray autor na saratan ya iparungtal so pigaran aralem tan makaibangat a katuaan panamegley na makapasagyat a piguratibon panagsalita.” Sayan proseso so tatawagen a masimbolikon interpretasyon, tan sinali nen Philo ya usaren itan pian ipaliwawa so Kasulatan.

Bilang alimbawa, konsideraen pa so Genesis 3:21 3:22 diad bersion nen Bagster ed Septuagint, a kuan na satan: “Say Katawan a Dios et nanggawa na kawekawes a katat parad si Adan tan say asawa to, tan kinawesan to ra.” Moriaen na saray Griego ya agmatukoy ed kipapasen na Sankatageyan a Dios so panggawa na kawekawes. Kanian akaromog si Philo na simbolismo ed satan a bersikulo tan inkuan to: “Saray katat a kawes et piguratibon balikas parad natural a katat odino baog, salanti, say laman tayo; lapud sanen pinalsa na Dios a  manuna’d amin so toon makabat, tinawag to itan ya Adan; kayari na satan et pinalsa to so akinpaway a pakalikna, a tinawag to a Bilay. Komatlo, kinaukolan to met a palsaen so laman, a tinawag to itan diad piguratibon balikas, salanti, saray katat a kawes.” Diad ontan et sinali nen Philo ya ipaliwawa so impangawes na Dios ed si Adan tan Eva unong ed pilosopikon panmoria.

Konsideraen met so Genesis 2:10-14, a manideskribe ed panlalapuan na danum ed hardin na Eden tan anaglawi ed apatiran ilog a manag-agus manlapud hardin. Inusisan maong nen Philo iray salita pian natebek to so aragdalem a kabaliksan na saratan a manideskribe ed hardin na Eden. Kayari ton kinomentoan so mismon dalin, oniay inkuan to: “Nayarin walaan met na masimbolikon kabaliksan iyan balikas; lapud say apatiran ilog et simbolo na apatiran kalidad.” Impalbeng to a say ilog Pison so mangirerepresenta ed inkatudio, say ilog Gihon et simbolo na inkasimoon, say Tigris et mangisisimbolo na inkabiskeg, tan say kabaliksan na Eufrates et inkahustisya. Diad ontan et sinalatan na simbolismo so heograpiya.

Inusar nen Philo so masimbolikon interpretasyon pian analisaen so salaysay nipaakar ed panamalsa, say rekord nipaakar ed impamatey nen Cain ed si Abel, say Delap ed agew nen Noe, say inkawetwet na saray pansasalita diad Babel, tan say dakel nin prinsipyo na Mosaikon Ganggan. Unong ya ipapabitar na alimbawa diad akaunan parapo, mabetbet ton bibidbiren so literal a punto na bersikulo na Biblia insan to imparungtal so simbolikon pakatalos to ed oniaran  salita: “Nayari met a nepeg tayon ipasen a simboliko irayan bengatla.” Saray sulat nen Philo et napno na simbolismo, balet, makapaermen ta naandi so malinew a kabaliksan na Kasulatan.

Siopa so Dios?

Sinuportaan nen Philo so kiwawala na Dios panamegley na mapuersan ilustrasyon. Kayari ton deneskribe so dalin, saray ilog, planeta, tan saray bitewen, oniay impanampot to: “Say mundo so ginawa ed sankarakpan tan sankadunongan a paraan ed amin a pinalsa, a tinibukel itan na sakey a walaan na sankalaknaban tan sankagnapan a pikakabat. Diad onian paraan et naikdan itayo na ideya nipaakar ed kiwawala na Dios.” Susto iyan panagkatunongan.​—Roma 1:20.

Balet sanen impaliwawa nen Philo so inkapersona na Makapanyarin-amin a Dios, sikatoy sinmuawin maong ed katuaan. Inkuan nen Philo a say Dios et “andian na nikabiig a kalidades” tan say Dios “so agbalot narandan.” Dinismaya nen Philo iramay mansasagpot a mangamta ed Dios, ya inkuan ton “say panggunaet ya ituloy ni itan, ta pian manusisa ed inkapersona tan nikabkabiig a kalidades na Dios, et kakulangkulangan.” Sayan kanonotan so agnanlapu ed Biblia, noagta nanlapu ed paganon pilosopo a si Plato.

Inkuan nen Philo ya agbalot narandan so Dios kanian imposible so panawag ed sikato diad personal a ngaran to. Oniay inkuan nen Philo: “Kanian, makatunongan labat ya anggapoy personal a ngaran a nayarin itawag ed sikato, a diad katuaan et sikatoy mabilay a Dios.” Agaylan misunian ed katuaan!

Malinlinew ya ibabaga na Biblia a say Dios et walaan na personal a ngaran. Oniay ibabaga na Salmo 83:18: “Say ngaran mo a bukbukor et Jehova, sankatageyan ka a manuna nen say amin a dalin.” Say Isaias 42:8 so angaon ed si Jehova ya angikuan: “Siak si Jehova, satan so ngaran ko.” Akin a si Philo, anta sakey a Judion mikabat ed sarayan teksto ed Biblia, so angibangat ya anggapo so ngaran na Dios? Lapud say dedeskribien to et aliwan say mismon Dios diad Biblia, noagta say andian na ngaran tan agnaasinggeran a dios na Griegon pilosopiya.

Anto so Kamarerwa?

Imbangat nen Philo a say kamarerwa et nisian ed laman. Sinaglawi to so nipaakar ed too a “tugyopen na laman tan kamarerwa.” Kasin ompatey so kamarerwa? Imanoen so impangipaliwawa nen Philo: “Sano mabilay itayo, mabilay so laman tayo balet say kamarerwa tayo so inatey tan walad dalem na laman tayo, a singa itan walad lubok. Balet no ompatey [so laman], say kamarerwa tayo so manbilay unong ed kanepegan na satan, a nibulos ed mauges tan inatey a laman ya akapukokan na satan.” Parad si Philo, simboliko so ipapatey na kamarerwa. Ag-itan ompatey a talaga, a satan et imortal.

Balet, anto so ibabaga na Biblia nipaakar ed kamarerwa? Oniay ibabaga na Genesis 2:7: “Si Jehova a Dios, say sapok na dalin so ginawa to a too, tan inlinawa to ed saray sangab na eleng to so linawa na bilay; et say too nagmaliw a too a mabilay a sikakamarerwa [“kamarerwa,” NW].” Unong ed Biblia, saray totoo et andian na kamarerwa; imbes, sikara so kakamarerwa.

Ibabangat met na Biblia ya aliwan imortal so kamarerwa. Oniay ibabaga na Ezequiel 18:4: “Say kamarerwa a mankasalanan ompatey naani.” Manlapud sarayan teksto et makapawala itayo na dugan konklusyon: Say too so kamarerwa. Kanian, sano ompatey so too, ompatey so kamarerwa.​—Genesis 19:19. *

Sanen inatey si Philo, sikatoy agtanto inimano na saray Judio. Balet, sikatoy inawat na Kakristianoan. Sinisia nen Eusebius tan arum niran lider na iglesia a si Philo et akomberte ed Inkakristiano. Sikatoy impasen nen Jerome bilang sakey ed saray Ama na Iglesia. Saray apostatan Kristiano, aliwan saray Judio, so angipreserba ed sulsulat nen Philo.

Saray sulat nen Philo so angitonton ed sigpot a pananguman ed relihyon. Naimpluensyaan to  iray mankuan a Kristiano a mangawat ed agmakasulatan a doktrina na ag-ompatey a kamarerwa. Tan say bangat nen Philo nipaakar ed Logos (odino, Salita) so angitonton ed inkiwala na Trinidad, sakey a doktrina na apostatan Inkakristiano ya agnanlapu ed Biblia.

Agkayo Papapalikdo

Diad impanaral nen Philo ed Hebreon Kasulatan, sineguro to ya “[agto] ekalen so dinanman a masimbolikon kabaliksan a nayarin akaamot ed mabitar a salita.” Balet, unong a nabasa ed Deuteronomio 4:2, oniay inkuan nen Moises nipaakar ed Ganggan na Dios: “Agkayo mangiyarum ed salita ya iganggan ko ed sikayo, nisay bawasan yo, pian naunor yo so ganggan nen Jehova a Dios yo ya iganggan ko’d sikayo.” Anggaman ompatnag a maabig ya amin iray getma to, saray palbeng nen Philo, a singa sakey a makapal ya asewek, so lalon amuragas ed malinew a bilin na impuyan a Salitay Dios.

“Impaamta mi’d sikayoy nipaakar ed pakayari tan ipawil na Katawan tayon Jesu-Kristo, [ya] agmi inagamil iray andi-kakanaan a tongtong na saray totoo.” (2 Pedro 1:16, Maung a Balita) Aliwan singa ed sulsulat nen Philo, say bilin nen apostol Pedro ed inmunan Kristianon kongregasyon so nibase ed katuaan tan unong ed panangidirehi na espiritu na Dios, say “espiritu na katuaan,” ya angigiya ed sikara diad amin a katuaan.​—Juan 16:13.

No interesado kan mandayew ed Dios ya impakabat na Biblia, nakaukolan mo so matuan panangigiya, aliwan saray interpretasyon a nibase ed kanonotan na too. Nakaukolan mo so suston pikakabat ed si Jehova tan ed linawa to, tan nakaukolan mo so kapaabebaan pian magmaliw kan masimoon ya estudyante. No walaan ka na ontan a maabig ya awawey diad panaral mo ed Biblia, nakabatan mo so “masanto a sulsulat, a makayari a manggawa ed sika a makabat ed kilalaban lapu ed panamegley na pananisia a wala ed Kristo Jesus.” Namoriam ed satan a say Salita na Dios so manggawa ed sika ya ‘anggapo so pankulangan, a nabangatan a maong ed amin a gawan maabig.’​—2 Timoteo 3:15-17.

[Paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 10]

SAY SYUDAD NEN PHILO

Si Philo so nanayam tan nantrabaho diad Alejandria na Ehipto. Diad loob na saray siglo, satan a syudad so sentro na saray libro tan matudion singbatan diad interon mundo.

Akaaral iray estudyante manlapud saray bantog ya iskolar a nambabangat diad saray eskuelaan ed satan a syudad. Akabkabatan ed interon mundo so librarya na Alejandria. Dinmakel so koleksion na satan ya anggad nilasus libo lapud impanggunaet na saray librarian a makala na saray kopya na kada nisulat a dokumento.

Diad saginonor et kalkalnan naandi so panamabli na interon mundo ed Alejandria tan ed dakel a koleksion na satan a pikakabat. Pinabiskeg na saray emperador ed Roma so dili ran syudad, kanian say sentro na kultura et niyalis ed Europa. Say inkapuy na Alejandria so amantok nen komapiton siglo K.P. sanen asakop na saray onlulusob itan a syudad. Angga ni’d natan et paneermenan na saray manag-awaran so impakaandi na bantog a librarya, a walaray mangibabaga ya abaya so iyaaligwas na sibilisasyon ed loob na 1,000 a taon.

[Credit Line]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Kahon ed pahina 12]

SAY MASIMBOLIKON INTERPRETASYON NATAN

Say masimbolikon panagsalita (allegory) et kaslakan ya “ibabalikas panamegley na simbolikon istorya nipaakar ed totoo tan panangiyaplika ed saray katuaan odino inkalapagan a pananukoy ed kiwawala na too.” Saray sulsulat ya angusar na masimbolikon panagsalita so ibabagan simboliko na mas importante iran bengatla ya akaamot. Singa si Philo a taga-Alejandria, walaray managbangat na relihyon natan a manguusar na masimbolikon interpretasyon pian ipaliwawa so Biblia.

Konsideraen pa so Genesis kapitulo 1-11, ya angikuritan ed awaran na too manlapud panamalsa ya anggad inkataytayak na saray totoo diad tori na Babel. Oniay inkuan na The New American Bible, a patalos na Katoliko, nipaakar ed satan a kabiangan na Biblia: “Pian saray katuaan a lugan na sarayan kapitulo et natalosan na saray Israelita a nitalagan mangipreserba ed saratan, kaukolan a nibalikas iratan unong ed saray ideyan kabkabat na karaklan a totoo diad saman a panaon. Lapud sayan rason, saray katuaan a mismo so nepeg a malinew a nibiig manlapud paraan na inkisulat na saratan.” Saya so mangipapabitar a say Genesis kapitulo 1-11 so agnepeg a talosan ed literal a paraan. Imbes, no panon a say laman et sasakbongan na akinpaway a latop (aysing), ontan met so panasakbong na saray salita ed mas aralem a kabaliksan.

Anggaman ontan, imbangat nen Jesus a saraman ya akaunan kapitulo na Genesis et peteg a literal. (Mateo 19:4-6; 24:37-39) Ontan met so impangibangat di apostol Pablo tan Pedro. (Gawa 17:24-26; 2 Pedro 2:5; 3:6, 7) Sirin, nepeg ya ipulisay na saray masimoon a manaaral na Biblia iray eksplinasyon ya agmitunosan ed interon Salita na Dios.

[Litrato ed pahina 9]

Say baleg a parola ed Alejandria

[Credit Line]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library