Say Royal Bible​—Sakey ya Importantin Agawaan ed Impanaral

DIAD kagapo na koma-16 a siglo, binmuat so barko ed España ya amaarap ed peninsula na Italya. Lugan na satan so mabmablin kargamento, say maslak ed saray kopya na Complutensian Polyglot a Biblia ya inimprinta diad baetan na taon 1514 tan 1517. Kabebekta et sinmabi so makmaksil a bagyo. Nanggunaetan na saray tripulante ya isalba so barko, balet anggapoy agawaan da. Linmereg so barko a pati say mabmablin kargamento.

Lapud satan a desyang, kaukolan so pamawala na balon edisyon na Polyglot a Biblia. Diad kaunoran et inawat na onsianon manag-imprinta a si Christophe Plantin itan a mairap a kimey. Balet kinaukolan toy suporta na sakey a mayaman pian gastosan iyan abalbaleg a kimey, kanian inasinggeran to si Philip II, ya ari na España, bilang opisyal a mansuporta ed pinansyal. Sakbay a mandesidi so ari, sikatoy tinmupleg ni ed nanduruman Kastilan iskolar, a sakey ed sikara et say bantog ya iskolar na Biblia a si Benito Arias Montano. Oniay inkuan to ed si Arin Philip: “Nilikud ed pakapanlingkor yo ed Dios tan pakagunggonaan na interon iglesia [na Katolika Romana], satan met so baleg a kigloriaan na ngaran yo O Kagalgalang ya ari tan kitandoroan na dilin reputasyon yo.”

Say arebisan edisyon na Complutensian Polyglot et magmaliw a makatantandan agawaan ed kultura, kanian  denesidi nen Philip a sigpot-puson suportaan so proyekto nen Plantin. Inmatalek to ed si Arias Montano so baleg a kimey a panrebisa ed say natawag ed saginonor a Royal Bible, odino say Antwerp Polyglot. *

Interesadon maong si Philip ed progreso na sayan Polyglot a Biblia kanian sikatoy impaipawitan na kopya na kada peligo pian surien to. Siempre, agla naalagar nen Plantin ya iyakar ni so peligo diad España manlapud Antwerp, a basaen tan korehien na ari, insan ipawil. Bilang nansumpalan, say primeron niprinta a peligo lambengat so impawit ed si Philip, a nayarin pigara ed saray akadkaunan pahina. Kaleganan na satan, si Montano so angisumpal ed peteg a panagbasa tan panangorehi diad baleg a tulong na taloran propesor ed Louvain tan say tin-edyer a marikit nen Plantin.

Manangaro ed Salita na Dios

Maabig so impilimog nen Arias Montano ed saray iskolar na Antwerp. Sikatoy agustoan nen Plantin lapud inkamaawat to ed opinyon na arum, tan say pankakaaro tan pantutulongan da et nansiansia legay bilay da. Tinmalona si Montano aliwan lapu labat ed impanaral to noagta lapud baleg a panangaro to met ed Salita na Dios. * Bilang sakey a balolaki, pirpirawat ton nasumpal lay panagaral to ed akademya ta pian sigpot to lan niyapasakey so inkasikato ed panagaral ed Kasulatan.

Panisiaan nen Arias Montano a no nayadyari et nepeg ya ipatalos a literal so Biblia. Nanggunaetan  ton ipatalos ya eksakto no anto so nisulat ed orihinal a teksto, pian saray totoo so makabasa ed tuan Salita na Dios. Tinumbok nen Montano so prinsipyo nen Erasmus, ya amaseseg ed saray iskolar ya “ipulong so nipaakar ed Kristo manlapud orihinal a lenguahe.” Say kabaliksan na orihinal iran lenguahe na Kasulatan et ag-akabatan na totoo ed loob na dakel a siglo lapud mairap a talosan iray patalos a Latin.

Say Impanguksoy Sakbay na Pangimprinta

Amin a manuskrito ya imparaan tan nirebisa nen Alfonso de Zamora parad pangimprinta na Complutensian Polyglot so nipalima ed si Arias Montano, ya angusar ed saratan parad Royal Bible. *

Diad primero et ginetman magmaliw a komaduan edisyon na Complutensian Polyglot so Royal Bible, balet aliwa labat a basta rebisyon so nansumpalan na satan. Say Hebreon teksto tan say Griegon teksto na Septuagint so inaon ed Complutensian a Biblia; insan inyarum iray balon teksto tekep na malaknab ya apendise. Diad kaunoran et nagmaliw a waloran tomo so balon Polyglot. Limay taon ya inimprinta itan, manlapud 1568 ya anggad 1572​—ingen ta antiktikey itan a panaon no inkonsidera so inkakomplikado na kimey. Ami-amin et 1,213 a kopya so naimprinta.

Bangta say Complutensian Polyglot nen 1517 et nagmaliw a “makatantanda lapud marakdakep ya inkiimprinta,” apalumbasan itan na balon Antwerp Polyglot no nipaakar ed teknikal a kablian tan lugan na satan. Sakey lamet itan a makatantandan agawaan diad awaran na panag-imprinta tan, lalon importante, diad panangiparaan na saray pinalinew a teksto na Biblia a basiyan ed panagpatalos.

Panangataki na Saray Mamubusol ed Salitay Dios

Agpankelawan ya agnambayag et walaray linmesa a mamubusol ed napanmatalkan a patalos na Biblia. Anggaman inaprobaan na papa  so Antwerp Polyglot tan alay abig so reputasyon nen Arias Montano bilang kagalgalang ya iskolar, sikato so kinondena diad korte na Inkisisyon. Inkuan na saray onsusumpa a say kimey to et sakey a balon nirebisa a tekston Latin nen Santes Pagninus a mas suston patalos na orihinal iran Hebreo tan Griego nen say Vulgate, a nipatalos diad akadkauna iran siglo. Inakusaan da met si Montano a say intupleg to ed orihinal iran lenguahe et lapud pilalek toy mamawala na suston patalos na Biblia, sakey a paraan ya ipapasen dan inka-erehes.

Inkuan ni ingen na Inkisisyon ya “ag-akagamor so Ari na baleg a kagalangan diad impanuporta  ton mismo ed proyekto.” Sikaray ag-aliketan lapud dagdaiset so inaon nen Montano manlapud opisyal a Vulgate. Anggaman ed saratan ya akusasyon, anggapo so naromog dan magenap a prueba pian kondenaen si Montano odino say Polyglot a Biblia to. Diad kaunoran et dakdakel so angawat ed Royal Bible, tan nagmaliw itan a manunan reperensya diad nanduruman unibersidad.

Akatulong a Maong ed Panagpatalos na Biblia

Anggaman say Antwerp Polyglot et agginetma a parad publiko, diad saginonor et akatulong itan a maong ed saray managpatalos na Biblia. Singa say Complutensian Polyglot a sinalatan na satan, akatulong itan pian napalinew iray teksto a wala ed Kasulatan. Akatulong met itan ed saray managpatalos pian lalon natalosan da iray orihinal a lenguahe. Saya so nausar met diad impangipatalos na Biblia ed pigaran manunan lenguahe ed Europa. Alimbawa, imbaga na The Cambridge History of the Bible a saray managpatalos ed bantog a King James Version, odino Authorized Version, nen 1611 so angusar ed Antwerp Polyglot bilang baleg a katulongan ed impangipatalos na kadaanan iran lenguahe. Say Royal Bible so akaimpluensyan maong met ed duaran importantin Polyglot a Biblia a nipalapag nen koma-17 a siglo.​—Nengnengen so kahon a “Saray Polyglot a Biblia.”

Sakey ed dakel ya agawaan na Antwerp Polyglot et say impamawala na satan ed Syriac a bersion na Griegon Kasulatan diad inmunan pankanawnawa parad saray iskolar ed Europa. Satan a tekston Syriac et inyan ed abay na literal a patalos a Latin. Mausausar iyan kabiangan, lapud say Syriac et sakey ed saray sankadaanan a patalos na Kristianon Griegon Kasulatan. Say Syriac a bersion, ya apetsaan na komaliman siglo K.P., so nibase ed saray manuskrito a manpetsa ni nen komaduan siglo K.P. Unong ed The International Standard Bible Encyclopedia, “binidbir na karaklan so kablian na [Syriac] Peshitta parad panagsuri ed teksto. Sakey met itan ed saray sankadaanan tan sankaimportantian a lapuan na impormasyon nipaakar ed kadaanan iran tradisyon.”

Say bagyo ed dayat odino saray panangataki na Inkisisyon ed España so ag-akaamper ed inkiwala lamet na pinarakep tan pinalaknab a bersion na Complutensian Polyglot nen 1572, salanti, say Royal Bible. Say awaran na Polyglot a Biblia na Antwerp so sananey nin alimbawa na impansagpot na saray masimoon a lalaki pian nidepensa so Salita na Dios.

Balanglan amta ra odino andi, sarayan maseseg a lalaki so angiparungtal ed katuaan na saray mapropetikon salita nen Isaias diad masakripisyon impansagpot da. Oniay insulat na propeta ngalngalin talon libo a taon lay apalabas: “Say dika namagaan, say bolaklak nalenes; balet say salita na Dios tayo mansiansia ed ando lan ando.”​—Isaias 40:8.

[Saray paimano ed leksab]

[Blurb ed pahina 13]

“Balet say salita na Dios tayo mansiansia ed ando lan ando”

[Kahon/Saray litrato ed pahina 12]

SARAY POLYGLOT A BIBLIA

“Say Polyglot a Biblia so tugyopen na saray teksto ed nanduruman lenguahe,” so insalaysay na Kastilan iskolar a si Federico Pérez Castro. “Balet, nensaman et satan so manutukoy ed saray Biblia a walaan na Makasulatan iran teksto ed orihinal iran lenguahe. No diad ontan labat a pantalos, saray polyglot a Biblia et dagdaiset.”

1. Say Complutensian Polyglot (1514-17), a ginastosan nen Kardinal Cisneros, so inimprinta ed Alcalá de Henares, España. Lugan na anemiran tomo na satan so teksto na Biblia ed apatiran lenguahe: Hebreo, Griego, Aramaiko, tan Latin. Intarya na satan so teksto na Hebreo-Aramaikon Kasulatan a manunan pangibabasiyan na saray koma-16 a siglon managpatalos.

2. Say Antwerp Polyglot (1568-72), a nirebisa nen Benito Arias Montano, so angiyarum na Syriac Peshitta a bersion na Kristianon Griegon Kasulatan tan say Aramaikon Targum nen Jonathan diad teksto na Complutensian. Say Hebreon teksto, a walaan na saray panandaan a vowel tan saray marka ed panangibalikas, so nirebisa base ed naawat a Hebreon teksto nen Jacob ben Hayyim. Diad ontan et nagmaliw itan a basiyan a teksto na Hebreon Kasulatan parad saray managpatalos na Biblia.

3. Say Paris Polyglot (1629-45) so ginastosan na abogadon Pranses a si Guy Michel le Jay. Naimpluensyaan itan na Antwerp Polyglot, anggaman lugan met na satan so pigaran tekston Samaritano tan Arabe.

4. Say London Polyglot (1655-57), a nirebisa nen Brian Walton, so imbase met ed Antwerp Polyglot. Kabiangan ed sayan Polyglot iray kadaanan a patalos na Biblia ed Etiopia tan Persia, anggaman sarayan bersion so agmet amalinew ed teksto na Biblia.

[Credit Lines]

Banner tan Saray Antwerp Polyglot (duara a walad leksab): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (diad tapew): Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: Nanlapu ed libron The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Litrato ed pahina 9]

Philip II, ari na España

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Litrato ed pahina 10]

Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Litrato ed pahina 10]

Orihinal iran panag-imprintaan diad Antwerp, Belgium

[Credit Line]

Panag-imprintaan: Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Saray litrato ed pahina 11]

Kawigi: Si Christophe Plantin tan say paulon pahina na Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Paulon pahina tan si Plantin: Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Litrato ed pahina 11]

Tagey: Say Exodo kapitulo 15 a walad apatiran egpang a teksto

[Picture Credit Line ed pahina 9]

Paulon pahina tan si Plantin: Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Picture Credit Line ed pahina 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid