Say Biblia ed Salitan Italyano​—Sakey a Magulon Awaran

“SAY Biblia et sakey ed saray sankalaknaban a nibubunog a libro ed bansa tayo [Italya], balet ta nayarin sakey met itan ed saray mataltalag a babasaen. Saray [Katoliko] so agnin siansia napapaseseg a manaral ed Biblia tan agtanto natutulongan a manbasa ed satan bilang Salita na Dios. Walaray malabay a manaral ed Biblia, balet mabetbet ya anggapo so mangibangat na satan parad sikara.”

Saratan a balikas na ulop na Komperensya na Saray Obispo ed Italya nen 1995 so amalesa na pigaran tepet. Kaunongan karakel so akabasa na Biblia ed Italya diad apalabas iran siglo? Akin a say sirkulasyon na satan et aliwan singa karakel ed arum a bansa? Akin a sakey nin siansia itan ed saray libro ed Italya a mataltalag a babasaen? Say pangusisa ed awaran na saray bersion na Biblia ed lenguahen Italyano so mangitarya na pigaran ebat.

Dakel a siglo so pinalabas pian napawala iray Romanikon lenguahe a singa say Pranses, Italyano, Portuges, Español, tan arum nira, manlapud Latin. Saratan a lenguahe a malaknab ya uusaren na ordinaryon totoo, so kalkalnan pinabli tan inusar ni ingen ed saray sulsulat diad nanduruman bansa ed Europa a makaamta na Latin. Say inkiwala na lenguahe na ordinaryon totoo et walaan na direktan epekto ed panagpatalos ed Biblia. Panon? Walay panaon a nagmaliw a balbaleg so baetan na Latin, say opisyal a lenguahen uusaren ed simbaan, tan say lenguahe na ordinaryon totoo, laktip la iray dialekto tan salitan uusaren ed balang rehyon, kanian say Latin et agla natalosan na saraman so abebay-aral.

Kasabi na taon 1000, karaklan a manaayam ed peninsula na Italya so nairapan lan makabasa ed Latin a Vulgate, anggaman makaala ira na kopya. Diad loob na saray siglo et kinontrol na saray lider na simbaan so edukasyon, pati saramay ibabangat diad pigaran unibersidad. Saramay maimpluensya lambengat so agunggonaan ed satan. Kanian, diad kaunoran et say Biblia so nagmaliw ya “agkabat a libro.” Ingen, dakel so nampirawat a nawalaan na Salitay Dios tan natalosan itan ed dilin lenguahe ra.

Diad inkalapagan, kinontra na saray klero so panagpatalos ed Biblia, lapud natatakot ira ompan ondakel iray tatawagen ya erehes. Unong ed historyador a si Massimo Firpo, say “pangusar ed lenguahe na ordinaryon totoo [et mankabaliksan] na pakaandi na babeng ed lenguahe [say panguusar ed Latin] a manproprotekta ed nikabiig a panuuley na saray klero ed relihyoso iran pamaakaran.” Kanian, say panlalaok na kultura, relihyon, tan kipapasen ed sosyedad so sengegan no akin a dakdakel so agmakakaaral ed Biblia, a kasmak nin siansia diad Italya.

 Pagpauna Iran Patalos na Kabiangan na Biblia

Diad koma-13 a siglo et primeron nipatalos iray libro na Biblia ed salitan Italyano manlapud Latin. Saratan a pagpaunan patalos et kinopya na lima kanian mabmabli iratan. Diad indakel na saray patalos nen koma-14 a siglo, say interon Biblia lawari so nipatalos ed Italyano, anggaman saray libro na satan et impatalos na nanduruman totoo diad nanduruman panaon tan pasen. Maslak ed sarayan patalos, a pinawala na agkabat iran managpatalos, so agamoran na saray mayayaman odino edukado, a sikara labat so makasarag a manaliw ed saratan. Anggan sanen mamura la iray libro lapud panguusar la na panag-imprintaan, “dagdaiset nin siansia so makakaala” na Biblia, unong ed historyador a si Gigliola Fragnito.

Diad loob na saray siglo et agnin siansia makabasa so karaklan ed populasyon. Anggan sanen agawa nen 1861 so pankakasakey ed Italya, 74.7 porsiento na populasyon so agnin siansia makabasa. Balet, sanen ginetma na balon gobierno na Italya so pangitarya na libre tan kapilitan ya edukasyon parad amin, si Pope Pius IX so nansulat ed ari nen 1870 pian kombinsien ton onkontra ed ganggan, a deneskribe itan na papa bilang “salot” a ginetman “maneral ed amin ya eskuelaan na Katoliko.”

Say Primeron Biblia ed Italyano

Say sankaunaan a kompleton Biblia ed Italyano et inimprinta diad Venice nen 1471, manga 16 a taon kayari na unonan impangusar ed niyalis-alis a makinan panag-imprinta diad Europa. Si Nicolò Malerbi, sakey a monghen Camaldolese, so waloy bulan ya angipatalos ed satan. Sikatoy nandependin maong ed saray wala lan patalos, a niretubar to iratan base ed Latin a Vulgate, tan sinalatan to so pigaran salita panamegley na saray salitan kaslakan ya uusaren ed lugar to a Venetia. Samay patalos to so sankaunaan a niimprintan edisyon na Biblia ed Italyano a malaklaknab a nibunog.

Say sananey nin laki ya angipalapag na bersion na Biblia diad Venice et si Antonio Brucioli. Sikatoy sakey a humanist a walaan na saray ideya na Protestanti, balet agbalot inmekal ed Iglesia Katolika. Nen 1532, impatalos nen Brucioli so Biblia manlapud orihinal a Hebreo tan Griego. Saya so primeron Biblia a nipatalos ed Italyano manlapud orihinal iran teksto. Anggaman aliwa itan ya ekselentin sulsulat ed Italyano, makatantanda so inkamatoor na patalos ya anumbok ed orihinal iran teksto, a diad saman a panaon et limitado so kakabatan nipaakar ed kadaanan iran lenguahe. Diad arum iran teksto tan edisyon, impawil nen Brucioli so ngaran na Dios diad porman “Ieova.” Diad loob na ngalngalin sakey a siglo, say Biblia ya impatalos to so popular a tuloy diad limog na saray Italyanon Protestanti tan saray relihyoso a kontra ed gobierno.

Saray arum a patalos ed Italyano​—a diad tua et rebisyon na Biblia ya impatalos nen Brucioli​—so nipalapag tan pigara ed saratan so impalapag na saray Katoliko. Balet anggapo ed saratan so malaklaknab a nibunog. Nen 1607, si Giovanni Diodati, sakey a pastor na Calvinista a saray ateng to et binmatik ed Switzerland pian paliisan so panamasegsegang ed relihyon, so angipalapag diad Geneva na sananey nin patalos ed Italyano manlapud orihinal iran lenguahe. Say bersion to so nagmaliw a Biblia na saray Italyanon Protestanti diad loob na saray siglo. Legan na panaon a nipapalapag itan, impasen itan bilang ekselentin patalos ed Italyano. Say Biblia nen Diodati so akatulong ed saray Italyano pian natalosan iray bangat na Biblia. Balet naamper so kibubunog na satan tan saray arum a patalos lapu ed panameget na saray klero.

Say Biblia​—“Sakey ya Agkabat a Libro”

“Say Iglesia so matalona lawas ed pansusubaybay ed kipapalapag na saray libro, balet anggad sanen niwala la so panag-imprinta, agla kinaukolan na satan so manggawa na listaan na saray isesebel a libro lapud pinopoolan la iray sulsulat ya impasen a mapeligro,” so inkuan na Enciclopedia Cattolica. Anggan sanen ginmapo la so Repormasyon na Protestanti, saray klero na pigaran bansa ed Europa so nanggunaet a mameget ed kibubunog na saray tatawagen a liblibro na erehes. Walay makatantandan pananguman kayari na  say Konsilyo na Trent nen 1546, sanen siningbat so isyu nipaakar ed saray patalos ed Biblia diad nanduruman lenguahe na ordinaryon totoo. Linmesa so duaran mandumaan ya opinyon. Inkuan na saramay pabor ed pananebel a say Biblia a nipatalos ed lenguahe na karaklan et “lamot tan lapuan na amin ya inka-erehes.” Bangta inkuan na saramay kontra ed pananebel a nayarin ikatunongan na saray Protestantin “kakabusol” da ya isesebel na iglesia so Biblia a nipatalos diad lenguahe na ordinaryon totoo lapud getma na satan a sakbongan so “katilaan tan panagpalikdo.”

Ag-ira manpapakna kanian say Konsilyo so andian na mapekder a desisyon nipaakar ed isyu balet ta inabobonan na satan so inka-autentiko na Vulgate, a nagmaliw a pinagkabasiyan a teksto parad Iglesia Katolika. Balet, inkuan nen Carlo Buzzeti, sakey a maestro diad Pontifical University Salesianum ed Roma, a say impanukoy ed Vulgate bilang “autentiko” so “manusuporta ed ideya a satan lambengat so magmaliw a lehitimon Biblia.” Apaneknekan itan diad saray tinmumbok ya agawa.

Nen 1559, impalapag nen Pope Paul IV so primeron indese na saray sebel a libro, sakey a listaan na saray libro ya insebel a basaen, ilako, ipatalos, odino kayarianen na saray Katoliko. Sarayan tomo so impasen a mauges tan makaderal na pananisia tan katooran ed moral. Say indese so angisebel ed pambasa ed saray patalos na Biblia diad lenguahe na ordinaryon totoo, laktip la imay impatalos nen Brucioli. Saray sinmumlang so inekal ed iglesia. Nagkalalo lan mapeget imay indese nen 1596. Anggapo la so naautorisaan a mangipatalos odino mangimprinta na saray Biblia ya impatalos diad lenguahe na ordinaryon totoo. Saratan a Biblia so nepeg a deralen.

Bilang resulta, nagmaliw a mabetbet so panagpool ed saray Biblia diad saray arapan na simbaan kayari na dekada na 1500. Nitanem ed isip na totoo ed inkalapagan a say Kasulatan et libro na saray erehes, tan mansiasiansia ni itan ya ideya anggad natan. Dineral so amin lawarin Biblia tan saray komentaryo ed Biblia a walad saray publiko tan pribadon librarya, tan diad tinmumbok a 200 a taon, anggapo so Katoliko a naabuloyan a mangipatalos na Biblia diad Italyano. Saray Biblia labat a nibunog diad peninsula na Italya​—a maamot ya imbunog, ompano kompiskaen iratan​—et saraman so impatalos na saray Protestantin iskolar. Kanian, oniay insalaysay na historyador a si Mario Cignoni: “Diad tua et anggapo lan balot so membro na iglesia a nambasa na Biblia diad loob na saray siglo. Say Biblia et nagmaliw lawari a “sakey ya agkabat a libro, tan minilyon ya Italyano so agni akabasa na anggan sakey a pahina na satan diad interon bilay da.”

 Kinmepa so Panameget

Diad saginonor, si Pope Benedict XIV so anguman ed datin totontonen, base ed ganggan nipaakar ed indese ya apetsaan na Hunyo 13, 1757, a “mangiyaabuloy ed pambasa na saray bersion [na Biblia] a nipatalos ed lenguahe na ordinaryon totoo ya inaprobaan na Santa Sede [Holy See] tan nipalapag diad panangidirehi na saray obispo.” Bilang nansumpalan, si Antonio Martini, a nagmaliw ya arsobispo na Florence diad saginonor, so namparaan a mangipatalos ed Vulgate. Nipalapag so primeron kabiangan nen 1769, tan akompleto so patalos to nen 1781. Unong ed sakey a Katolikon lapuan na impormasyon, say patalos nen Martini so “sankaunaan a patalos a makanepegan a tuloy na panamidbir.” Sakbay a nipalapag itan, saray Katoliko ya agmakatalos na Latin so agmakakabasa na Biblia ya autorisado na iglesia. Diad tinmumbok a 150 a taon, say bersion nen Martini lambengat so inabobonan ya usaren na saray Italyanon Katoliko.

Agawa so pananguman diad konsilyo a Vatican II a mangilalaman ed interon iglesia. Nen 1965, say dokumenton Dei Verbum so angipaseseg diad primeron pankanawnawa na “matukoy tan suston panangipatalos . . . diad nanduruman lenguahe, nagkalalo la manlapud orihinal iran teksto na sagrado iran libro.” Sakbay a tuloy na satan, nen 1958, say Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute) so angipalapag na “sankaunaan a kompleton patalos na Katoliko manlapud orihinal iran teksto.” Impawil na sayan bersion so pigaran pakabasaan na ngaran na Dios diad porman “Jahve.”

Say impanebel ed Biblia a nipatalos ed lenguahe na ordinaryon totoo so walaan na makapuy iran epekto, tan wala nin siansia iratan anggad natan. Unong ya inkuan nen Gigliola Fragnito, say epekto na satan et “nipurek ed saray mananisia a panduaruwaan so mismon kawayangan da a mannonot tan mandependi ed konsiensia ra.” Niarum ni, impaakseb iray relihyoson tradisyon, ya ipapasen na dakel a Katoliko a mas importante nen say Biblia. Satan ya amin so sengegan no akin ya ag-akabatan na totoo so Kasulatan, anggaman maslak ed sikara et makabasa la.

Balet, say kimey a panag-ebanghelyo na saray Tasi nen Jehova so anagyat lamet na interes diad Biblia ed Italyano. Nen 1963, saray Tasi so angipalapag na New World Translation of the Christian Greek Scriptures diad Italyano. Nen 1967 et apawala so interon Biblia. Masulok a 4,000,000 a kopya na sayan bersion so nibunog diad Italya lambengat. Say New World Translation, ya angipawil ed madibinon ngaran a Jehova diad saray teksto na satan, so nikabkabiig lapud matoor ya impanumbok na satan ed kabaliksan na orihinal iran teksto.

Saray Tasi nen Jehova so oonla ed kabkaabungan, ya ibabasa tan ipapaliwawa ra so mensahe na ilalo manlapud Kasulatan dia ed amin a totoo a malabay ya ondengel. (Gawa 20:20) No makapitongtong kayo lamet ed saray Tasi nen Jehova, akin ta no paipanengneng yo ed sikara no anto so ibabaga na mismon Biblia yo nipaakar ed makapakelaw a sipan na Dios ya agmanbayag et iletneg to so “dalin a balo” a “panayaman na katunongan”?​—2 Pedro 3:13.

[Mapa ed pahina 13]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Venice

ROMA

[Litrato ed pahina 15]

Say patalos nen Brucioli so angusar ed madibinon ngaran ya Ieova diad teksto na satan

[Litrato ed pahina 15]

Say indese na sebel iran libro so angilista ed saray patalos na Biblia ed Italyano bilang mapeligro

[Picture Credit Line ed pahina 13]

Paulon pahina na Biblia: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Picture Credit Lines ed pahina 15]

Patalos nen Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Indese: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali