Saray Karsada ed Roma—Saray Makatantandan Agawaan na Saray Enhinyero Nensaman
Saray Karsada ed Roma—Saray Makatantandan Agawaan na Saray Enhinyero Nensaman
DINAN so importantin tuloy iran agawaan ed Roma? Kasin say Colosseum, a saray geray na satan et nanengneng ni ed Roma? No labay tayon nodnonoten iray agawaan a proyekto ed Roma a sankabayagan la odino akaimpluensya ed awaran, kaukolan tayon ikonsidera iray karsada.
Aliwa labat a saray lako odino saray armada so dinmalan ed angkakabaleg a karsada na Roma. Inkuan na sakey ya eksperto ed saray inskripsion a si Romolo A. Staccioli a diad panamegley na saray karsada et “nikayat iray ideya, saray impluensya nipaakar ed inkadunong, tan saray doktrina na pilosopiya tan relihyon,” laktip la iray bangat na Kristiano.
Nensaman, saray karsada ed Roma so ipapasen bilang makatantanda iran agawaan. Diad inlabas na nilasus a taon, saray Romano so akapanggawa na epektibon sistema na saray karsada ya inmabot anggad 80,000 a kilometro diad lugar a nasasakopan la natan na masulok a 30 a bansa.
Say Via Appia, odino Dalan nen Appio so sankaimportantian a via publica, odino karsada unong a pananawag natan. Kabkabat itan bilang sankarakepan a karsada, a manlapu itan ed Roma ya anggad Brundisium (a tatawagen natan a Brindisi), say daongan a syudad a pansisipotan na totoo no onarap ira ed Bukig. Sayan karsada so inngaran ed si Appius Claudius Caecus, say opisyal na Roma ya angigapo ed satan a proyekto nen manga 312 B.C.E. Dadalanan met ed Roma so karsadan Via Salaria tan Via Flaminia, a parehon mamabukig ya ompugta ed Dayat na Adriatiko, a ditan so dalan a mamaarap ed Balkan Peninsula ontan met ed saray rehyon na Rhine tan Danube. Say Via Aurelia so mamaamianen a paarap ed Gaul tan Iberian Peninsula, tan say Via Ostiensis so mamaarap ed Ostia, say daongan ed Roma a labalabay a pandaongan na saray manlalayag a paonla tan papawil manlapud Aprika.
Say Sankabalgan a Proyekto ed Roma
Saray karsada so importante la ed Roma anggan sanen agni ginapoan na saray manaayam ditan so panggawa na balo iran karsada. Niletneg so syudad anggaman saray rota nensaman et manaabetan diad saksakey a beltangan ed Ilog na Tiber. Unong ed kadaanan iran dokumento, saray Romano so angalig ed saray Carthaginian pian apigeren iray karsadan aromog da. Balet say peteg ya angaligan na saray Romano ed inkadunong da ed panaggaway karsada et maseguron saray Etruscan. Saray geray na saray karsada ra so nanengneng ni anggad natan. Niarum ni, sakbay na panaon na Romano, dakel la ditan so dalan a mabetbet a dadalanen. Nayarin dia so angidalanan ed saray ayep ya ipapastol ed nanduruman pasen. Balet, mairap so manbaroy ed saray karsada, lapud marabok iratan legan na tiagew tan mapitek no panaoy nepnep. Mabetbet a diad saratan met lanlamang a dalan so nanggawaan na saray Romano na saray karsada ra.
Saray karsada na Roma so maal-alwar a denesinyo tan ginawa a malmalet, mausa-usar, tan marakdakep. Alay abig so inkagawa na saratan a karsada lapud sankatikeyan la iratan a posiblin rota pian makasabi ed sakey a destinasyon, kanian agpankelawan no akin a dakel so kasuldongan na saratan ya andukerukey tan mapmaptek. Balet, mabetbet a saray karsada so kaukolan ya itumbok ed natural iran uhas na dalin. Anggad posible, diad nipukdol tan nipalpalandey iran lugar, ginawa na saray Romanon enhinyero iray karsada ra a banda’d pegley na saray alosadsar, diad maliwawan gilig na palandey. Parad saray ondadalan, sayan posisyon so mamawas ed antokaman a kairapan a makasengeg ed agmarakep iran kipapasen na panaon.
Panon kasi so impanggawa na saray Romano ed saray karsada ra? Saratan so nandurumaan, balet nia so manunan niparungtal diad saray akotkot na saray arkeologo.
Implano nin unona so saknapen na karsada. Impabtang iyan kimey ed saray agrimensor ed saman a panaon. Insan, say ambelat a kimey a panagkotkot so impabtang ed saray sundalo, trabahador, odino ariripen. Duaran nantupag a banawang so kinotkot. Say sankaapitan lan distansia na saratan et manga 2.4 metro, balet say kaslakan a distansia na saratan et 4 metro, tan mas malapar iratan diad saray kurbada. Say kaawang na asumpal lan karsada et onaabot ed 10 metro, a kaiba lay dalan na too diad biek tan biek. Say dalin ed baetan na duaran banawang so ekalen pian magmaliw a lungaw. Sano asabi la so anawet a parte na dalin, say lungaw so tabonan na talora odino apatiran klase na materyal. Nayarin say unonan itabon et saray angkakabaleg a bato odino tebag. Insan patumbokan na angkelag odino tapyak iran bato, a nayarin pampepeketan panamegley na semento. Insan diad tapew et tabonan na pinerper a graba odino tinemek a bato.
Saray aperper a graba lambengat so walad tapew na arum iran karsada ed Roma. Ingen, say talagan nandinayewan na saray totoo nensaman et saray sementadon karsada. Say walad tapew na saratan a karsada et saray angkakabaleg a labran bato, a kaslakan et saray bato a naromog ditan a mismo. Saratan a karsada et medyo niyatagey ed pegley, ta pian no onuran et saray danum a manlalapud pegley na karsada et onagus ed saray banawang a walad gilig. Diad onian paraan, nagmaliw a malmalet irayan makatantandan karsada tan arum ed saratan et wala ni anggad natan.
Manga 900 a taon kayarin ginawa so Dalan nen Appio, satan so deneskribe na historyador a taga-Byzantine a si Procopius bilang “makapakelaw.” Nipaakar ed saray labran bato diad akintapew na satan, oniay insulat to: “Anggaman dakerakel lan panaon so linmabas tan amayamay lan luluganan so dinmadalan ditan ya inagew-agew, agbalot nauman so itsura na saratan, nisay aderal so marantal ya inkagawa na saratan.”
Panon ya akabeltang irayan karsada ed saray natural a babeng, a singa saray ilog? Sakey ya importantin paraan et saray taytay, ya arum ed saratan et akaalagey ni anggad natan, a mamapaneknek ed pirmin inkadunong na saray Romano nensaman ed panaggawa na saratan. Nayarin agtanton kabat iray sistema na Roma nipaakar ed saray karsada ed dalem na dalin (tunnel), balet mas mairap so impanggawa ed saratan, nagkalautla no ikonsidera iray paraan ed panaggawa na saray karsada diad saman a panaon. Oniay inkuan na sakey a reperensya: “Say resulta na kimey na saray enhinyero ed Roma . . . et agla naparaan ed loob na saray siglo.” Sakey lan alimbawa et say tunnel diad Furlo a dinmalan ed Via Flaminia. Nen 78 C.E., kayari na maalwar ya impanplano na saray enhinyero, binungaw so anawet a bato pian magmaliw a sakey a tunnel a 40-metro karukey, 5-metro kalapar tan 5-metro katagey. Talagan makapadinayew itan ya agawaan, nagkalalo la no isipen iray walan kagawaan diad saman a panaon. Say impanggawa ed ontan a sistema na karsada et sakey ed saray sankabalegan tan sankairapan a proyekto na too.
Saray Managbaroy tan say Inkayat na Saray Ideya
Saray sundalo tan managlako, managkalar tan turista, saray aktor tan gladiator so dinmalan ed sarayan karsada. Saramay manbabaroy ya andian na luganan et manga 25 anggad 30 kilometro so aakaren da kada agew. Naamtaan na saray managbaroy no kaunongan nin kaarawi so baroyen da diad inengneng da ed saray poste na milya. Sarayan bato a nandurumay uhas, a kaslakan et malimpek a pandukey, so akaletneg ed kada 1,480 metro a distansia—say karukey na milya na Romano. Wala met iray lugar a painawaan, a ditan et saray managbaroy so makapansalat na saray kabayo, makapansaliw na naakan odino, diad arum a kipapasen et nayarian day ondawes a sanlabi. Arum ed sarayan lugar a walaan na ontan a serbisyo et nagmaliw ya angkekelag a baley.
Sakbay a tuloy a niletneg so Inkakristiano, ginapoan nen Caesar Augustus so sakey a programan panag-apiger na karsada. Sikatoy anuro na saray opisyal a mangasikaso ed pigaran karsada. Sikatoy angipaalagey na say tatawagen a miliarium aureum, say balitok a poste na milya, diad Plaza na Roma. Sayan poste ya inuklopan na saray gansan letra so sankaabigan a panampotan na amin a karsada ed Roma diad Italya. Saya so angibasiyan ed diparan ya: “Amin a karsada et ompugta ed Roma.” Si Augustus so walaan met na saray akaparungtal a mapa na sistemay karsada ed empiryo. Ompatnag a sarayan sistema na karsada et dugaruga parad saray pankaukolan tan estandarte na totoo diad saman a panaon.
Arum a managbaroy nensaman so angusar ni ingen na saray nisulat a giya, odino plano ed pambaroy, pian nainomayan ira ed pambiahe ra. Sarayan giya so walaan na saray impormasyon a singa saray distansia ed baetan na nanduruman tundaan tan saray deskripsion na saray akataryan serbisyo diad saratan a lugar. Balet ta mabmabli iray nisulat a giya kanian aliwan amin et makasaliw.
Anggaman ontan, saray Kristianon ebanghelisador so namplano tan akapambaroy ed dakel ya ararawin pasen. Si apostol Pablo, a singa ed saray kapanaonan to, so nipasal lan manbaroy diad dayat sano mamaarap ed bukig, pian naanamot so maksil iran dagem. (Gawa 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Diad Mediteraneo, sarayan dagem so onsisiplog manlapud sagur legan na saray bulan na tiagew. Balet, sano mamaarap si Pablo diad sagur, sikatoy mabetbet a manbaroy diad dalin, ya ondadalan diad saray karsada ed Roma. Diad impanumbok nen Pablo ed sayan sistema na karsada, inorganisa to so komadua tan komatlon impanbaroy to bilang misionaryo. (Gawa 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Nen 59 C.E., si Pablo so nambaroy ed Dalan nen Appio ya amaarap ed Roma tan akituyaw ed saray kapananisiaan to diad matoon pasen ya Appii Forum, odino Plaza nen Appio, a 74 kilometro ed abalaten-bukig na Roma. Arum so nanalagar ed sikato ed manga 14 kilometro a mas asingger ed Roma, diad lugar a painawaan a Taloran Taberna. (Gawa 28:13-15) Manga 60 C.E., nibaga nen Pablo a nipulong la so maong a balita “ed amin a mundo” nensaman. (Colosas 1:6, 23) Akatulong so sistema na karsada pian magmaliw itan a posible.
Sirin, saray karsada ed Roma so nagmaliw a nikadkaduma tan abaybayag la iran makatantandan agawaan—tan akatulong iratan pian nikayat so maong a balita na Panarian na Dios.—Mateo 24:14.
[Paimano ed leksab]
^ par. 18 Nengnengen so mapa diad pahina 33 na “See the Good Land,” ya impalapag na saray Tasi nen Jehova.
[Litrato ed pahina 14]
Sakey a poste na milya ed Roma
[Litrato ed pahina 15]
Say Via Appia diad paway na syudad na Roma
[Litrato ed pahina 15]
Sakey a karsada ed kadaanan ya Ostia, Italya
[Litrato ed pahina 15]
Saray bakat na dalig na saray karwahe nensaman, Austria
[Litrato ed pahina 15]
Kasuldongan na karsada na Roma a walaan na saray poste na milya, Jordan
[Litrato ed pahina 16]
Saray geray na saray lubok diad Via Appia a paway na Roma
[Litrato ed pahina 16]
Say Tunnel na Furlo diad Via Flaminia, diad rehyon na Marche
[Litrato ed pahina 16, 17]
Say Taytay nen Tiberio a walad Via Emilia diad Rimini, Italya
[Litrato ed pahina 17]
Akituyaw si Pablo ed saray kapananisiaan to diad matoon lugar ya Appii Forum, odino Plaza nen Appio
[Picture Credit Lines ed pahina 15]
Arawin kawigi, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; arawin kawanan, karsada a walaray poste na milya: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.