Say Nikadkaduman Solar System Tayo​—No Panon so Inkiwala na Saya

DAKEL iray makasengeg no akin a nikadkaduma so kawalaan na solar system tayo diad uniberso. Say solar system tayo so walad baetan na duaran linmiken ya ikol-ikol na galaksi a Milky Way, a ditan et dagdaiset so bitewen. Amin lawarin bitewen a nanengneng tayo ed labi et arawrawi ed kawalaan tayo tan singa labat iratan tulnek na liwawa sano takilingen ed angkakabaleg iran teleskopyo. Kasin ditan so matukoy a pasen na solar system tayo?

No say solar system tayo et asingsingger ed sentro na Milky Way, sagmaken tayo iray makaderal ya epekto na amungmungkog iran bitewen. Alimbawa, say liliberan na planetan Dalin so maseguron nasigensigen, tan mangapektan maong itan ed bilay na too. Singa nibaga la, say solar system tayo et walad dugarugan pasen ed galaksi tayo kanian napapaliisan itan a kapeligroan tan arum nira, a singa say sobsobran petang sano ondalan itan ed saray lurem na gas ontan met ed onsasabog iran bitewen tan arum niran lapuan na makapatey a radiation.

Say agew tayo et sakey a klase na bitewen a matukotukoy parad saray pankaukolan tayo. Satan so tuloytuloy a mangiiter na liwawa tan petang, permanente, tan aliwa met ya abalbaleg odino ampetapetang. Karaklan ed saray bitewen ed galaksi tayo so mas melag nen say agew tayo kanian kulang so liwawa odino petang a niiter na saratan ta pian nasustuni so bilay diad planeta tayo. Niarum ni, maslak ed saray bitewen et guguyoren na sakey odino dakel niran bitewen lapu ed grabidad tan ontetelek iratan ed balang sakey. Balet, nikaduma so agew tayo lapud ag-itan akadepende ed arum a bibitewen. Agmansiansian maligen so solar system tayo no apektado itan na saray puersa na grabidad a manlapud duara odino piga-pigaran agew.

Say sakey nin makasengeg no akin a nikadkaduma so solar system tayo et say kawalaan na saray angkakabaleg a planeta a walaay linmimpek iran orbit, tan say puersa na grabidad da so agmangaapekta ed angkekelag a planeta a singa say dalin tayo. * Imbes, sarayan angkabaleg a planeta so onkakanan proteksion lapud sasapoen na saratan iray mapeligron bengatla. “Daiset labat ya asteroid tan kometa so onkekena ed [planeta] tayo makasengeg ed saray angkakabaleg a planeta na gas a singa say Jupiter ya arawi ed sikatayo,” so insalaysay na saray sientistan si Peter D. Ward tan si Donald Brownlee diad libro ran Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. Wala met iray adiskobre nin solar system a walaan na angkakabaleg a planeta. Balet maslak ed sarayan planeta so walaan na saray orbit a peligroso ed saray planetan singa kamelag na dalin.

Say Inkadesinyoan na Bulan

Say bulan so pandinayewan na katooan manlapu la nensaman. Nagmaliw itan ya inspirasyon na saray manag-anlong tan musikero. Singa bilang, say bulan so deneskribe na sakey a Hebreon manag-anlong bilang ‘niletneg ya andi-angga, tan singa matoor a tasi ed tawen.’​—Salmo 89:37.

Say sakey ya importantin epekto na bulan ed bilay diad dalin et say grabidad na satan a sengegan na panguman-uman na kabaleg na daluyon. Say igagalaw na daluyon so impasen a makanakana ed agus na dayat, a makanakana met ed saray kipapasen na tiempo tayo.

 Say sakey nin importantin gagala na bulan et pansiasiansiaen na grabidad na satan so axis na dalin dia ed orbit to legan ya onliliber ed agew. Unong ed Nature, a dyurnal nipaakar ed siensia, say anggulo na axis na dalin so manguman diad pambayag na panaon no anggapo so bulan, a manlapud “ngalngali 0 [digri] anggad 85 [digri].” Isipen pa so nasaew tayo no ag-akariking so axis na dalin! Agtayo naeksperiensya so makapaliket a panguman-uman na saray tiempo tan mataltalag lan onuran. Say anggulo na dalin so manisimbang met ed saray temperatura a makana ed pambilay tayo ta pian ag-itan magmaliw ya ampetapetang odino ambetebetel. Inkuan na astronomon si Jacques Laskar a “say pantutultuloy na peles a klima tayo so akadepende ed nikabkabiig ya agawa: say inkiwala na Bulan.” Pian napansiansia na bulan so dalin ed axis na satan, kaukolan a say bulan tayo et baleg​—a mas baleg ni nen saray bulan na angkakabaleg a planeta.

Niarum ni, unong ed inkuan na managsulat na libro na Biblia a Genesis, say sakey nin gagala na bulan, say natural a satellite na dalin tayo et onkanan liwawa no labi.​—Genesis 1:16.

Nibanbana Odino Inggagala?

Panon a nipaliwawa na sakey a too so nambabansag ya inkiwala na dakel a bengatlan nakaukolan pian magmaliw a posible tan makapaliket so bilay diad dalin? Ompatnag a wala lambengat so duaran ebat a pampilian. Say unona et nibanbana labat odino aksidentin agawa irayan amin. Say komadua et walay sakey ya intelihentin nandesinyo ed saraya.

Nilibon taon lay apalabas, insalaysay na Masanton Kasulatan a say uniberso tayo et inggagala tan ginawa na Manamalsa​—say Makapanyarin-amin a Dios. No petepeteg itan, saray nagagawa sirin ed solar system tayo et ginagalan denesinyo, aliwan nibanbana labat. Inter ed sikatayo na Manamalsa so sakey a nisulat a salaysay, a singa panangibaga, nipaakar ed saray ginawa to ta pian magmaliw a posible so bilay diad dalin. Nayarin nasurprisa kayo lapud anggano manga 3,500 taon lay inkadaan na sayan sulat et mitunosan ni so deskripsion na saya ed saray agawa ed awaran na uniberso, a papanisiaan na saray sientista a peteg ya agawa. Sayan salaysay so nabasa ed libro na Biblia a Genesis. Konsideraen tayo so ibabaga na satan.

Say Salaysay na Genesis Nipaakar ed Panamalsa

“Sanen gapo say Dios pinalsa to so saray tawen tan say dalin.” (Genesis 1:1) Sarayan primeron salita na Biblia so manutukoy ed inkapalsa na solar system tayo, a kabiangan lay dalin tayo, tan saray bitewen a walad binilyon a galaksi a manitibukel ed uniberso tayo. Unong ed Biblia, walay panaon a say dalin tayo et “anggapoy uksoy tan nengneng to.” Anggapo ni ed saman iray kontinente tan mabunan dalin. Ingen, ipapabitar na ontumbok iran salita so ibabaga na saray sientista a sankaimportantian a bengatla pian nasustuni so bilay diad planeta tayo, salanti, say dakel a  danum. Unong ed sayan salaysay, say espiritu na Dios so ‘sinmiplog ed tapew na danum.’​—Genesis 1:2, MB.

Pian ag-onkigtel so danum, nepeg a dugaruga so distansia na planeta manlapud agew. “Say Mars et ambetebetel, say Venus et ampetapetang, say Dalin et dugaruga,” so insalaysay na planetary scientist a si Andrew Ingersoll. Ontan met, pian ontubo tan ombuna iray tanaman, nepeg a wala so magenap a liwawa. Tan matukotukoy ya insalaysay na Biblia a diad asasakbay a peryodo na panamalsa et pinasinag na Dios so agew ed makapal iran lurem na danum a manasakbong ed dayat a singa “lamping” ya akabalkot ed sakey ya ugaw.​—Job 38:4, 9; Genesis 1:3-5.

Diad tinmumbok iran bersikulo na Genesis, nabasa tayo a ginawa na Manamalsa so tatawagen na Biblia a “liwang.” (Genesis 1:6-8, MB) Sayan liwang et napno na saray gas a manitibukel ed atmospera na dalin.

Insan insalaysay na Biblia ya inuman na Dios so anggapoy-uksoy a dalin pian niwala so amagan dalin. (Genesis 1:9, 10) Mapatnag a pinakesneg tan pinagalaw to so tapew na dalin, kanian aporma so araralem a kutlaong tan pinmaway ed dayat iray kontinente na dalin.​—Salmo 104:6-8.

Diad ag-amtan panaon ed dalin nensaman, pinalsa na Dios so agnanengneng-na-mata a lamuyak diad dayat. Sarayan sakey-selulan organismo, ya ondarakel a bukor, so manguusar ed enerhiyan manlalapud agew pian pagmaliwen a tagano so carbon dioxide bangta ibubuga ra so oksiheno diad atmospera. Sayan makapakelaw a proseso so pinmeles sanen apalsa iray tanaman ya anakbong ed dalin diad komatlon peryodo na panamalsa. Kanian dinmakel so oksiheno ed atmospera, a susungapen na too tan ayayep a manusustuni ed bilay da.​—Genesis 1:11, 12.

Pian magmaliw a mabuna so dalin, ginawa na Manamalsa iray nanduruman klase na organismo ya agnanengneng na mata, ya inyan to iratan ed dalin. (Jeremias 51:15) Buloken na sarayan angkekelanting a pinalsa iray inaatey a bengatla, insan da lamet prosesoen iramay bengatlan mamabuna ed saray tanaman. Walaray nikadkaduman klase na bakterya ed dalin a manepsep na nitrogen manlapud dagem tan itarya ra ed saray tanaman iyan importantin elemento pian ombuna iratan. Makapakelkelaw ta anggano say sankaakop labat a mabunan dalin et walaan lay anemiran bilyon ya angkekelanting ya organismo!

Deneskribe na Genesis 1:14-19 so impamalsa ed agew, bulan, tan bibitewen diad komapat a peryodo na panamalsa. Diad gapo, saya so ompatnag a misumlangan ed akadkaunan salaysay na Kasulatan. Balet, nodnonoten pa a si Moises, say managsulat na Genesis, so angisulat ed sayan salaysay na panamalsa diad punto de bista na sakey a wadiad dalin a mismo, a singano maniimaton. Mapatnag a diad saman a panaon et sankanengneng la ed liwang so agew, bulan, tan bibitewen.

Tinukoy diad salaysay na Genesis a say impamalsa ed saray ayayep ed dayat et agawa ed komaliman peryodo na panamalsa tan diad komanem a peryodo et saray ayayep ed dalin tan say too.​—Genesis 1:20-31.

Pinalsa so Dalin Pian Panliketan

Agta mabitar ed sikayo a say bilay diad dalin, ya adeskribe ed salaysay na Genesis, so ginawa  pian panliketan? Asali yo ta lay binmangon ed sakey a kabuasan a malinlinak so katawenan, sinmungap na preskon dagem, tan maliket kayo lapud mabilay kayo? Nayarin pinmasyar kayo ed sakey a hardin tan nanliketan yo so balibali tan ambalbalingit iran rosas. Odino nayarin pinmasyar kayo ed kakiewan tan amodbor kayo na masamit iran bunga na saratan. Sarayan makapalikliket a bengatla so agtayo naeksperiensya no anggapo so: (1) daakan a danum diad dalin, (2) dugarugan petang tan liwawa manlapud agew, (3) atmospera tayo a walaan na dugarugan timpla na saray gas, tan say (4) mabunan dalin.

Sarayan amin a bengatla​—ya anggapo ed Mars, Venus, tan arum niran planeta ed solar system tayo​—so aglambengat nibanbanan agawa. Saraya so intarya ed alay abig a paraan pian magmaliw a makapaliket so bilay diad dalin. Diad ontumbok ya artikulo, ibabaga met na Biblia a say Manamalsa so nandesinyo ed marakdakep a planeta tayo pian mansiansia iya ed andi-anggaan.

[Paimano ed leksab]

[Kahon ed pahina 6]

“Bilang sakey a geologist, no paipaliwawa ed siak ed antikey iray modernon ideya nipaakar ed gapoan na dalin tan say inkiwala ditan na bilay pian natalosan na saray ordinaryo tan managpastol a totoo, a singa saray tribun natutukoy ed Libro na Genesis, say sankaabigan a nagawaan ko et say pangalig ed paraan na impangisalaysay na unonan kapitulo na Genesis.”​—Geologist Wallace Pratt.

[Kahon/Litrato ed pahina 7]

DUGARUGA MET A PASEN A PANARALAN NIPAAKAR ED UNIBERSO

No say agew tayo et walad arum a pasen na galaksi tayo, agtayo nanengneng a maong iray bibitewen. Insalaysay na libron The Privileged Planet a “say Solar System tayo et . . . arawi ed saray pasen ed liwang a napnapnoy dabok tan liwawa, kanian dia so alay abig a pakabantagan ed asingger iran bibitewen tan say ararawin parte na uniberso.”

Niarum ni, say kabaleg tan distansia na bulan manlapud planetan dalin so eksakton makasanib ed agew no man-eklipse. Sarayan mataltalag tan makapadinayew a nagagawa so angiyabuloy ed saray astronomo a naaralan so nipaakar ed agew. Lapud saratan a panagaral, dakel so adiskobre ra no panon ya onsisinag iray bitewen.

[Litrato ed pahina 5]

Dugaruga so kabaleg na bulan pian mansiansia so anggulo na axis na dalin

[Saray litrato ed pahina 7]

Antoray nakaukolan pian magmaliw a posible so bilay diad dalin? Say daakan a danum, dugarugan liwawa tan petang, atmospera, tan mabunan dalin

[Credit Lines]

Globo: Imbase ed NASA Photo; trigo: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.