Tontonen Tayo so Nakar nen Pablo ed Berea

Nen 50 C.E., maaligwas a tuloy so kimey na duaran misionaryo, tan dakdakel so nagmaliw a mananisia. Balet ta walay grupo na totoo a sinmanok ed sikara. Pian agnapilanor so balobalo nin kongregasyon tan pian naprotektaan iyan duaran misionaryo, a si Pablo tan Silas, denesidi na saray agagi ya onalis laran tampol, diad pegley-labi. Kanian, manlapud daongan na Tesalonica ed Macedonia, sikara so nambaroy ya amaarap ed onsublay a pampulongan da​—diad Berea.

MANLAPUD arawi, saray turista, a singa met ed saray managbaroy nensaman, et nabantag da so Berea (Véroia) diad mamabukig a leksab na mabirbirdin Palandey Bermios. Say Berea et manga 65 kilometro kaarawi ed abalaten-sagur na Tesalonica tan manga 40 kilometro met kaarawi manlapud Dayat na Aegean. Diad abalaten et nanengneng so Palandey Olympus, ya unong ed alamat na saray Griego et ditan so panaayaman na saray manuna ed dakel a dirios da.

Makapainteres ed saray manaaral na Biblia so Berea lapud ditan imay nampulongan nen Pablo a dakel so atulongan ton magmaliw a Kristiano. (Gawa 17:10-15) Pawilen tayo pa iyan syudad a nakar nen Pablo tan usisaen tayo so awaran na satan.

Say Awaran na Berea

Anggapoy makaseguro no kapigan so inkiletneg na Berea. Saray primeron nanayam ditan, a nayarin saray tribu na Frigia, so inablog na saray taga-Macedonia nen komapiton siglo B.C.E. Kalabas na taloran siglo, inmaligwas a tuloy so Macedonia kayari na saray matalonan impanakop nen Alejandro a Baleg. Angipaalagey ira na angkakabaleg tan mararakep a bilding tan padir, ontan met na saray templo nen Zeus, Artemis, Apolo, Atena, tan arum niran dirios na saray Griego.

Inkuan na sakey a libro nipaakar ed awaran a diad inlabas na saray siglo, say Berea so “awalaan na makanakanan betang diad saray kabangibang to tan ed arum niran parte na mamaamianen a Gresya.” Nagkalautlan binmantog iyan syudad legan na uley na unor a dinastiya na Macedonia, say Antigonids (306-168 B.C.E.), a diad saginonor et tinalo na Roma.

Inkuan na Encyclopædia Britannica a sanen atalo na saray Romano si Arin Philip V nen 197 B.C.E., “agulo so datin mauk-uksoy a sistema na pananguley tan say Roma so nagmaliw  a sankabiskegan a pakayari ed mamabukig a Mediteraneo.” Nen 168 B.C.E., say unor ya ari na Macedonia a si Perseus so sigpot a tinalo na sakey a Romanon heneral diad Pydna, a pigaran kilometro labat kaarawi ed abalaten na Berea. Unong a nipropesiya ed Biblia, say sankamundoan a pakayari na Gresya so sinalatan na Roma. (Daniel 7:6, 7, 23) Kayari na satan a bakal, say Berea so sakey ed saray sankaunaan a syudad ed Macedonia a sinmuko ed Roma.

Nen inmunan siglo B.C.E., diad Macedonia so mabetbet a panlalabanan nen Pompey tan si Julius Caesar. Diad tua, say angipasenan nen Pompey ed saray hedkuarter tan armada to et diad asingger ed Berea.

Inmaligwas Legan na Uley na Roma

Legan na Pax Romana, odino Romanon Kareenan, nanengneng na saray ompasyar ed Berea iray karsadan say akintapew et bato tan diad nantupag a gilig et walaray atalunton a lusek a semento. Say syudad so walaan na pampubliko iran amesan, teatro, librarya, tan saray pasilidad parad maralan panagligliwaan. Saray danum ya iinumen et ipaparalan ed saray tubo, tan say syudad so walaan met na saray imburnal ed dalem na dalin. Say Berea so nagmaliw a bantog a sentro na komersyo a dadayoen na saray komersyante, saray marunong ed art, saray atleta, tan saray manbabantay ed saray pagalaw tan arum niran ebento. Wala met dia iray pasen a panagdayewan, a nayarin pangagamilan na saray dayo ed saray ritual na relihyon da. On, diad sayan syudad so pakanengnengan na saray nanduruman kulto na saray Romano.

 Kabiangan ed saray diodiosen ed Berea iray inaatey lan emperador na Roma. Aliwa la iyan balo ed saray taga-Berea lapud nensaman ni et diodiosen da la si Alejandro a Baleg, a sakey met ya emperador. Oniay inkuan na sakey a Griegon reperensya: “Lapud ugali da lan diosen so sakey ya ari legan a mabilay ni, saray [Griego nensaman] ed mamabukig ya Empiryo so maliket ya angigalgalang met ed saray Romanon emperador ya ipapasen dan dirios, . . . Diad saray sinsilyo ra et inrepresenta ra so emperador bilang dios, a walaan na masnag a korona. Sikatoy idadayew da panamegley na saray dasal tan kantan parad sakey a dios.” Wala met iray impaalagey ya altar tan templo, a nambabagatan da parad sikato. Anggan saray emperador et onaatendi ed saray piesta na kulto na empiryo, a walaray pagalaw, parakepay ukit tan pinta, tan kontis ed panagsulat na anlong, nobela, tan arum nira.

Akin a say Berea et sentro na paganon panagdayew? Lapud ditan so kawalaan na Koinon na Macedonia. Say Koinon et sakey a pandaragup na saray manangilaman na saray syudad ed Macedonia. Saraya so regular a mandaragup ed Berea pian pantongtongan iray pamaakaran ed syudad tan probinsya, ya aaregloen da iratan diad panangiwanwan na Roma. Say sakey a manunan betang na Koinon et say pangidirehi ed saray selebrasyon na kulto ed empiryo.

Kanian onia so kipapasen na syudad a nakar di Pablo tan Silas kayari na intakas da manlapud Tesalonica. Diad saman, say Berea so duaran siglo lan uuleyan na Roma.

Nipasabi ed Berea so Maong a Balita

Diad sinagoga na syudad so unonan nampulongan nen Pablo. Panoy impangawat da ed sikato? Unong ed impuyan a salaysay, saray Judio diman so mas ‘mapagalang nen saray wala ed Tesalonica, ta inako ra so salita ed sipaparaan a nonot tan inagew-agew ya inusisa ra so sulat, no peteg irayan bengatla.’ (Gawa 17:10, 11) Lapud “mapagalang” irayan totoo, ag-ira nampaawet ya anumbok ed saray tradisyon da. Anggaman balo ed sikara so nadngelan da, ag-ira naninap odino sinmanok. Agda impulisay so mensahe nen Pablo, noagta sikaray tinmalineng, a lukas so nonot da tan anggapoy impuera ra.

Panon ya apaneknekan na saraman a Judio a katuaan iray imbangat nen Pablo? Diad mapetepet tan maseet ya impangusisa ra ed amin a nadngelan da no kasin mitukoyan iratan ed sankanapanmatalkan a basiyan, say Kasulatan. Oniay inkuan na sakey ya iskolar na Biblia a si Matthew Henry: “Lapud nankatunongan si Pablo panamegley na kasulatan, tan imbaga ton walad Daan a Sipan so paneknek na saray imbaga to, sikaray tinmupleg ed Biblia ra, ya imbukay da ed saramay tinukoy to, binasa ra so konteksto, tinebek  da iray kabaliksan na saratan, inkompara ra ed arum a kabiangan na kasulatan, inusisa ra no kasin lohikal tan katuaan iray impangipaliwawa nen Pablo ed saratan tan no kasin makakombinse iray katunongan to, insan ira akipakna.”

Seguradon aliwa labat itan ya aminpinsan tan ataptapew a panagaral. Saray taga-Berea so talagan nanseet tan nantultuloy a nanaral, a ginawa ra itan ed inagew-agew, aliwa labat a diad agew na Sabaton.

Tan nonoten pa so resulta na saya. Dakdakel a Judio ed Berea so nagmaliw a mananisia. Walaray anisia met a Griego, a nayarin pati saray pigaran Judion proselita. Balet ta sanen naamtaan iya na saray Judio ed Tesalonica, linma ran tampol ed Berea ‘pian sugsogan tan guloen so karaklan.’​—Gawa 17:4, 12, 13.

Kanian si Pablo so apaskar ya ontaynan ed Berea, balet ta intultuloy toy nampulong ed arum a pasen. Diad saya et sikatoy nambarkon amaarap ed Atenas. (Gawa 17:14, 15) Anggaman ontan, sikatoy maliket ta niletneg so Inkakristiano ed Berea lapud impanpulong to ditan. Tan ombubulaslas itan anggad natan.

On, wala nin siansia iray totoo ed Berea (Véroia) a mapetepet a manuusisa ed Kasulatan pian ‘nasali ra so amin a ganagana’ tan “mansiansia” ra ed no anto so petepeteg tan tua. (1 Tesalonica 5:21) Natan et walay duaran maaligwas a kongregasyon na saray Tasi nen Jehova ed satan a syudad a manpupulong, a singa ed ginawa nen Pablo, ya inanabang da ed arum so mensahe na Biblia. Aanapen da iray matuan-impanpuso tan mikakatunongan ira ed sikara manlapud Kasulatan, ya aabuloyan dan say pakayari na Biblia a mamakiwas so ontulong ed amin a malabay a makapikabat ed say tuan Dios, si Jehova.​—Hebreos 4:12.

[Mapa ed pahina 13]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Saray lugar a nila met nen Pablo diad komaduan impanbaroy to bilang misionaryo

MISIA

Troas

Neapolis

Filipos

MACEDONIA

Amfipolis

Tesalonica

Berea

GRESYA

Atenas

Corinto

ACAYA

ASIA

Efeso

RODAS

[Litrato ed pahina 13]

Si Alejandro a Baleg so inlitrato ed sayan pilak a sinsilyo bilang dios na Griego

[Credit Line]

Sinsilyo: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Litrato ed pahina 14]

Sakey a wangalan na ayaman na saray Judio ed Berea (Véroia)

[Litrato ed pahina 15]

Sakey a daan a sinagoga ed Berea (Véroia) natan