Sakey a Taon ed “Maong a Dalin”

NEN 1908 et walay makapainteres ya adiskobre diad sakey a syudad ya asalambit ed Biblia, say Gezer, a walad patar ya asingger ed baybay diad sagur na Jerusalem. Aromog ditan so sakey a melag a baton-dena a naukitan na kadaanan a Hebreon sulat, a papanisiaan a ginawa sanen koma-samplon siglo B.C.E. Samay akasulat ditan et ipapasen a sakey a pinasimplin deskripsion ed nanduruman kimey ed uma diad loob na sakey taon. Saya so akabkabat a Kalendaryo na Gezer.

Sayan bato et walaan na sakey a pirma: Abias. Anggaman agmipakna so amin ya arkeologo, dakel so mangipapasen a ginawa itan na sakey ya ugaw a maneeskuela, ya insulat ton singa anlong. * Labay mo ta’n nilitrato ed nonot mo so pantutumbokan na saray tiempo unong ed pakatalos na sakey ya ugaw a nambilay ed saman a panaon? Nayarin makatulong itan pian nanonotan mo so pigaran agawgawa a sinaglawi na Biblia.

Duaran Bulan a Panagtipon

Say panagtipon na ani diad nanduruman pasen ed Insipan a Dalin so unonan insulat na samay nanggawa ed sayan kadaanan a kalendaryo. Anggaman satan so unaan a nisulat ed sayan kalendaryo, natalosan mo no akin ya ipapasen na saray Israelita a sayan panagtipon et kapantokan, odino kasampotan la, na manunan kabiangan na taon na kimkimey ed uma. Say bulan na Ethanim (a tinawag ed saginonor a Tishri) so mipetekan ed baetan na Setyembre tan Oktubre diad kalendaryo tayo natan. Diad sayan panaon et asumpal la so maslak ya aanien, kanian makapalikliket a tuloy iyan panaon a nayarin akibiangan nen ugaw ya Abias. Isipen pa so panliket to sanen iibaan toy ama to a manggawa na abung-abung a panayaman na pamilya ra ed loob na sakey simba legan a maliket iran misasalamat ed si Jehova lapud bungabunga na uma ra!​—Deuteronomio 16:13-15.

Diad saya met a panaon, saray olibo so magano lan burboren na pamilya nen Abias panamegley na  pamaspas da ed saray sanga, sakey a kimey a nayarin mairap parad malangwer nin Abias balet ta panliketan ton bantayan. (Deuteronomio 24:20) Insan da dokdoken iray olibo tan awiten da iratan ed sankaasinggeran a darapilan pian mamawalay larak. Nayari met a makapawala na larak so sakey a pamilya diad mas simplin paraan, salanti, iyan da ed danum iray pinitpit odino abetag-betag ya olibo insan da kalaosen so tinmapew a larak. Antokaman so ginawa ra, sayan mablin larak so aglabat kinmana a tagano. Inusar met itan parad lamparaan tan pamaabig ed saray sireg odino sugat a nayarin resulta na panggagalaw-galaw na sakey ya ugaw, a singa si Abias.

Duaran Bulan a Panagtanem

Sano pinmelag la so primeron uran, nayarin manliket si Abias lapud sikatoy makapan-ames la na ambetel a danum na uran. Nayarin imbaga ed sikato nen tatay to so kaimportantian na uran parad dalin. (Deuteronomio 11:14) Say dalin, ya inmawet lapud pigay bulan a tiagew, so onlemek tan nayari lan bunagen. Say managbaka nensaman so marundunong a mamebemben ed kiew a lukoy, a nayarin nantarem na balatyang, legan a guguyoren itan na sakey ya ayep. Say gagala et pian maptek a nabaka so dalin a pantaneman. Makanakanan tuloy so dalin, kanian anggan saramay angkelag a lote, pati saray alosadsar, et tataneman na saray dumaralos ya Israelita. Balet ta nakaukolan ditan iray panagbukalkal.

Bektaman ya abaka la so anlemek a dalin, nayari lan taneman itan na trigo tan sebada. Et dugaruga met ta say tinmumbok a nisulat ed Kalendaryo na Gezer et say duaran bulan a panagtanem na trigo tan sebada. Nayarin  ikuyabo na tomatanem iray ilik insan to iratan isib-sibwag.

Duaran Bulan ya Unor a Panagtanem

Say “maong a dalin” so agbalot ontutundan manbubunga. (Deuteronomio 3:25) Diad Disyembre et kakkaksilan na uran kanian mabirdi la’d satan so kaliberliber. Satan so panaon na unor a panagtanem ed saray bukel ya ipipising, a singa say gisantes tan garbansos, ontan met ed arum niran pisipising. (Amos 7:1, 2) Diad samay baton nansulatan, saya so tinukoy nen Abias bilang “panaon na itutuboy karikaan” odino, say “unor a panagtanem,” unong ed sananey a patalos, a diad sayan peryodo et daakan so mananam a pisipising.

Sano mansampot la so panaon na ambetel, say kiew ya almendras, a panatandaan na panaoy panagrosas tan panagsimit, so manrosas la na amputi tan de-rosa. Nayarin manrosas la itan bektaman a medyo pinmetang lay tiempo, anggan diad kaentra ni labat na Enero.​—Jeremias 1:11, 12.

Sakey Bulan a Panag-ala na Lino

Insublay a sinalambit nen Abias so lino. Nayarin ipanonot na satan ed sika so sakey ya inkagawa manga pigaran siglo sakbay na panaon nen Abias diad banda’d bukig na saray pukdol na Judea. Diad syudad na Jerico, inyamot nen Rahab so duaran espiya diad “saray sengeg na lino, ya inggaton to ya inuksoy” diad atep na abung to pian namagaan. (Josue 2:6) Say lino et makanakana ed bilay na saray Israelita. Pian naala iray aramey na lino, kaukolan nin nabulok iray sengeg na satan. Saya so kalkalnan nabulok panamegley na linaew odino ta pian mas maples, italem itan diad linok odino kulos. Sano binmiig la iray aramey na lino, pagmaliwen la iratan ya abel, a gagawaen a layag na baloto, tolda, odino kawes. Uusaren met so lino a pabilo na lamparaan.

Agpanisiaan na arum a saray lino et ontutubo diad Gezer lapud aliwan maranum ditan. Ibabaga met na arum a diad panampot labat na taon so itutubo na saray lino. Satan so rason no akin a sisiaen na arum a say salitan “lino” ya asalambit diad Kalendaryo na Gezer et sananey a salita parad “dika” ya ipapakan ed ayayep.

Sakey Bulan a Panag-ani na Sebada

Kada taon, kayari na panag-ala na lino, nanenengneng nen Abias so birdin dawa na sebada, tan satan so insublay ton sinaglawi diad kalendaryo to. Diad Hebreo, say bulan a kapetekan na satan et Abib, a mankabaliksay “Birdin Dawa,” a posiblin manutukoy ed panaon sano naluluto la iray dawa balet ta anlemek ni. Oniay ingganggan nen Jehova: “Ngilinan mo so bulan ya Abib, tan unoren mo so pasko a pampiesta ed Jehova.” (Deuteronomio 16:1) Say Abib (tinawag a Nisan diad saginonor) so mipetekan ed saray kabiangan na Marso tan Abril natan. Nayarin say panaon a naluluto la iray sebada so manunan panatandaan ya onggapo la iyan bulan. Anggad natan, saray  Karaite a Judio so mangigapo la ed balon taon da sano nanengneng dan naluluto la iray sebada. Antokaman so kipapasen, saray unonan bunga na sebada so kaukolan ya ipayapay ed si Jehova diad koma-16 ya agew na Abib.​—Levitico 23:10, 11.

Say sebada so makanakana ed inagew-agew a kabibilay na maslak ya Israelita. Lapud mas mamura nen say trigo, satan so mabetbet ya uusaren ed panggaway tinapay, nagkalautla na saray mairap-bilay.​—Ezequiel 4:12.

Sakey Bulan a Panag-ani tan Panagsukat

No isipen mo imay panaon na impanbilay nen Abias, nilitratom ed nonot mo a diad sakey a kabkabuasan et naimano ton naaandi la iray makapal a lurem, tan temporaryon naandi so uran. Kanian, saray tanaman ed maong a dalin so mandependi la ed linaew. (Genesis 27:28; Zacarias 8:12) Amta na saray dumaralos ya Israelita a say dakel a tanaman ya aanien legan na ampetapetang iran bulan ed taon et mankaukolan na kabkaabigan a siplog na dagem anggad isabi na Pentecostes. Say ambetel a dagem a manlalapud amianen et nayarin maabig parad saray ombabaleg iran tanem a singa say trigo tan sebada, balet ta makaderal iratan ed saray manbubungan kakiewan bektaman a nanrosas lara. Say ampetang a dagem a manlalapud abalaten so ontulong ed ibuskag tan kapagpag na buro na saray rosas.​—Uliran 25:23; Kanta nen Solomon 4:16.

Si Jehova, a makayarin mangontrol ed saray klima, so angigapo ed dugarugan sistema ed dalin a manusustuni na bilay. Diad panaon nen Abias, say Israel et talagan “sakey a dalin a napan-anian na trigo tan sebada; napamborboran na ubas, igos, granada, tan olibo, tan napanalaan met na dilo.” (Deuteronomio 8:8, Maung a Balita) Nayarin naistorya ed sikato nen laki to imay panaon na pirmin inkadaakan legan na uley na makabat ya Arin Solomon​—a malinew a pakapatnagan na panamendisyon nen Jehova.​—1 Arari 4:20.

Kayarin sinalambit na kalendaryo so panag-ani, walay nisulat ditan a salita ya ipapasen na arum a mankabaliksan na “panagsukat.” Nayarin tutukoyen na satan so panagsukat ed saray ani pian niiter so apag na saray akan-uma tan saray kasamak odino pian pambuis ni ingen. Balet say pakatalos na arum ya iskolar ed sayan Hebreon salita et “pampiesta” tan iisipen dan manutukoy iya ed samay Piesta na Simsimba, a nagagawa ed bulan na Sivan (Mayo/Hunyo).​—Exodo 34:22.

Duay Bulan a Panagbawas na Bulong

Onsublay ya insulat nen Abias so duay bulan a panag-asikaso na kaubasan. Kasin angiba met si Abias a mamawas ed makapal a bulong na kaubasan pian nasinagan na agew iray monil na ubas? (Isaias 18:5) Insan la’d satan onsublay so panagburbor, a makapalikliket a panaon parad sakey ya ugaw nensaman. Seguradon masamsamit iramay primeron aluto a bunga! Nayarin nadngelan nen Abias imay nipaakar ed 12 espiya ya imbaki nen Moises ed Insipan a Dalin. Linma ra diman sanen aluto la iray primeron bunga na ubas pian nanengneng da  no panon kaabig iman a dalin. Diad saman et walay sakey a monil na ubas ya ontan lan kabaleg kanian kinaukolan a duaran too so manakbat!​—Numeros 13:20, 23.

Sakey a Bulan na Prutas ed Panaon na Tiagew

Say unor ya akalista ed samay kalendaryo nen Abias et nipaakar ed saray prutas ed panaon na tiagew. Diad Middle East nensaman, say tiagew et sakey a panaon a say kaslakan ya aasikasoen ed uma et saramay mamapawalay prutas. Kayari na panaon nen Abias, inusar nen Jehova so balikas a “belyag a bunga ed panaon na tiagew” pian iyilustra a ‘sinmabi lay anggaan ed baley ton Israel.’ Marundunong ton inusar ditan iray Hebreon salita parad “bunga ed panaon na tiagew” tan “anggaan.” (Amos 8:2) Saya so maseguron angipanonot ed saray agmatoor ya Israelita ya asabi lay anggaan da tan ukomen la ra nen Jehova. Seguradon kabiangan so igos ed saramay bunga ed panaon na tiagew a tinukoy nen Abias. Saray igos ed panaoy tiagew et nayarin gilingen pian gawaen a bibingka odino pampalkap ed saray pelsa.​—2 Arari 20:7.

Say Kalendaryo na Gezer tan Sika

Maseguron akapibiang a mismo so malangwer nin Abias ed saray kimey ed uma diad bansa to. Diad tua et satan so trabaho na maslak ya Israelita nensaman. Balet anggano agmo ni asali so akibiang ed ontan iran kimey, saramay akasulat ed bato ya aromog ed Gezer et makatulong pian magmaliw a mabilabilay so pambabasam ed Biblia, diad ontan et mas natalosan tan magmaliw a makabkabaliksan itan.

[Paimano ed Leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 11]

SAY POSIBLIN PATALOS NA SAMAY AKASULAT ED KALENDARYO NA GEZER:

“Saray bulan na panagburbor na ubas tan olibo;

saray bulan na panagtanem; saray bulan na itutuboy karikaan kayari na panaoy betel;

bulan na panagbagot na lino;

bulan na panag-ani na sebada;

bulan na panag-ani tan panagsukat na trigo;

saray bulan na panagbawas na bulong;

bulan na saray prutas ed panaoy tiagew.”

[pirma nen:] Abias *

[Paimano ed leksab]

[[Credit Line]

Archaeological Museum of Istanbul

[Tsart/Saray litrato ed pahina 9]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

NISAN (ABIB)

Marso​—abril

IYYAR (ZIV)

Abril​—Mayo

SIVAN

Mayo​—Hunyo

TAMMUZ

Hunyo​—Hulyo

AB

Hulyo​—Agosto

ELUL

Agosto​—Setyembre

TISHRI (ETHANIM)

Setyembre​—Oktubre

HESHVAN (BUL)

Oktubre​—Nobyembre

CHISLEV

Nobyembre​—Disyembre

TEBETH

Disyembre​—Enero

SHEBAT

Enero​—Pebrero

ADAR

Pebrero​—Marso

VEADAR

Marso

[Credit Line]

Dumaralos: Garo Nalbandian

[Litrato ed pahina 8]

Say pasen a nankotkotan diad Gezer

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[Saray litrato ed pahina 10]

Kiew ya almendras

[Litrato ed pahina 10]

Lino

[Credit Line]

Dr. David Darom

[Litrato ed pahina 10]

Sebada

[Credit Line]

U.S. Department of Agriculture