Impanlalayag na “Saray Sakayan na Kittim”

AMAYAMAY lay agawan impanlalaban ed dayat diad bandad bukig na Mediteraneo. Sali yo pan ilitrato ed nonot yo so sakey ed saratan, agawa itan limaran siglo antis na insabi nen Kristo. Nitan lay barko-de-guerra a main-inomay ya imaneobra, a tatawagen a trireme. Tan manga 170 lalaki so walad taloran balitang a mangiyuupot na kasil dan manbegsay. Sikaray atras-abante ed yurongan da tan akasinger ed ebet da so anlemek a katat.

Say kapeles na satan et manga 13-17 kilometro kada oras. Susubaen na satan iray daluyon pian arapen so kalaban a barko. Sanen onliliko so kalaban a barko pian ibatikan so trireme, nipariking laingen. Et nabetan tan dinuyok na akalupkopan na gansa a pinagkasungot na trireme so maimpis a kabalgan na kalaban a barko. Angigtot ed saray managbegsay na kalaban a barko iray binmabasyon tabla tan sipsipwak na binmubulson danum ed loob na barko. Insan inanamot a dinugpaan na pigaran armadon sundalo na trireme itan a barkon nipabenlag a mismo ed arapan da. Talagan pandinayewan so pigaran barko-de-guerra nensaman!

Saray manaaral na Biblia et naiintriga ed “Kittim” tan ed “saray sakayan na Kittim” a tinukoy na Biblia, a say arum ed saratan et propesiya. (Numeros 24:24; Daniel 11:30; Isaias 23:1) Iner ta so kawalaan na Kittim ed saman a panaon? Antoy amta tayo nipaakar ed saray barko to? Tan  akin a nepeg labat ya interesado kayo ed saray ebat?

Say Judion historyador a si Josephus et anukoy ed Kittim bilang “Chethimos,” ya insiglaot to itan ed isla a Cyprus. Say syudad a Kition (odino, Citium) diad mamaabalaten-bukig a parte na isla so sakey nin mangisisiglaot ed Kittim tan Cyprus. Lapud say Cyprus et walad nansangaan a dalan na saray negosyo nensaman, bali-bali kawalaan to ta asingger ed saray pier na mamabukig a Mediteraneo. Lapud lokasyon met na Cyprus, kapilitan a mamili na dapagan to ed saray mangueguerran nasyon, kanian satan so balanglan magmaliw a makapanyarin kaalyado odino makapaingongot a kalaban.

Saray Taga Cyprus tan say Dayat

Naamtaan tayo so itsura na saray barko na Cyprus nensaman panamegley na saray nalmoan na saray arkeologo ed dalem na dayat tan lubok, ontan met ed kadaanan a sulsulat tan desinyo a walad saray banga. Maong a manggawa na barko iray taga Cyprus ed saman a panaon. Say isla ra et matakel, tan saray makasalimbeng a baybay da et sipor lan main-inomay a pandaungan. Saray babatangen a kiew et aglabat gagawaen a barko, noagta uusaren met ed panagtunaw na gambang, a natural a yaman na Cyprus a sengegay imbantog da nensaman.

Sayan maaligwas a negosyo na Cyprus a panag-eksport et asiim na Fenicia, ya angiletneg na saray kolonya ed pigapigaran rotan dadalanen na saray negosyante na Cyprus. Say sakey a nagmaliw a kolonya ra et say Kition, diad Cyprus.​—Isaias 23:10-12.

Kayarin nagba so Tiro, ompatnag a binmabatik ed Kittim iray arum a taga ditan. Nayarin akatulong a maong irayan taga-Fenicia a managsakop tan eksperiensyado ed panaglayag diad panaggawa ed saray barko-de-guerra na Cypus. Ontan met, lapud marakep a lokasyon na Kition, protektado iray barko na Fenicia.

Maong a Minegosyo ed Interon Mundo

Diad mamabukig a Mediteraneo ed saraman a panaon, aliwa labat a simsimpli so panagnegosyo. Saray ankablin produkto et ibabarko manlapud Cyprus paonla’d Creta, Sardinia, tan Sicily, ontan met ed saray isla na Aegean.  Walaray adiskobrin pasig tan banga na Cyprus ed saratan a pasen, tan dakdakel so nalmo ya alay dakep iran buyog na Mycenaean (Gresya) diad Cyprus. Inusisa na pigaran iskolar iray bareta na gambang ya adiskobre ed Sardinia et panisiaan dan nanlalapu iratan ed Cyprus.

Nen 1982, samay barkon linmereg sani nen koma-14 a siglo B.C.E. so nalmo ag-arawi ed baybay na mamaabalaten a Turkey. Sanen nilegep da itan, asukayan so nambabangil a klase na kayamanan, wala kan bare-baretan gambang a papanisiaan a nanlapu ed Cyprus, amber, saray buyog a nanlapud Canaan, ankablin tabla, garing, koleksion na balitok tan pilak ya alahas na Canaan, ontan met ed saray palabor ya uhas sibaweng tan arum niran bengatlan nanlapud Ehipto. Sanen inusisa so langa na saramay wadtan a banga, walaray angibaga a nayarin barko itan na Cyprus.

Makapainteres ta samay akalkulan panaon na inlereg na sayan barko et sinaglawi met nen Balaam iray barko a nanlapud Kittim diad indalatdat ton “alimbawa.” (Numeros 24:15, 24) Ompatnag a nagmaliw a bantog ed Middle East iray barko na Cyprus. Anto kasi itsura na sarayan barko?

Saray Barkon Pannegosyo

Walaray adiskobren dakel a minomoldin pitek a barbarko tan balbaloto diad saray panteon diad syudad nensaman ya Amathus ed Cyprus. Baleg so nitulong na saratan pian naamtaan iray nanduruman klase na barkoy Cyprus nensaman, tan arum ed saratan et walad museo.

Ipapanengneng na saratan a saray akadkaunan barko et parad pannegosyo. Saramay medyo angkelag et kaslakan lan walaan na 20 a managbegsay. Say inkadisenyo to et malapar tan aralem, ta pian walay pangikamadaan na saray produkto tan panluganan na pasahero ed antikey a biyahe diad baybay na Cyprus. Sinalambit nen Panguloan a Pliny a nanggawa iray taga Cyprus na melag tan anlemew a barko a bebegsayen tan makakarga na anggad 90 a tonelada.

Insan wadtan met iray mas babaleg a barkon pankomersyo a singa samay nalmo diad asingger ed baybay na Turkey. Nakarga na arum ed saratan so anggad 450 a tonelada diad kadayatan. Saramay angkakabaleg a barko et walaay anggad 50 managbegsay, a say balang dapag et 25, tan nayarin anggad 30 metro so karukey to, a say posten pangikakabitay layag to et masulok a 10 metro katagey.

 Saray Barko-de-Guerra na “Kittim” Diad Propesiya na Biblia

Diad panamegley na espiritu nen Jehova et niyabawag iyan panangukom: “Onsabi naani so saray sasakayan a manlapu ed saray giligilig na Kittim. Et sikara panermenen da naani Assur” odino Asirya. (Numeros 24:2, 24) Tinmua kasi iyan prediksion? Panon ya akapibiang iray barko na Cyprus ed inpakasumpal na saya? Saraman a “sasakayan a manlapu ed saray giligilig na Kittim” et aliwan parad negosyo a singa saramay nanlalayag ed Dayat a Mediteraneo. Para guerra irayan barko ya amairap ed saray totoo.

Lapud impanguuman na paraan na pambabakal, intukoy iray desinyo pian makapawala na mas maples tan mas mabiskeg iran barko. Saray sankaunaan a barko-de-guerra na Cyprus et nayarin inrepresenta na samay painting a nalmo ed Amathus. Say itsura to et pandukey tan say beneg to et kinmawet, a mipadpara ed barko-de-guerra na Fenicia. Say arap to et de-duyok tan walay kurbadan samper ed arap tan beneg.

Nen koma-walon siglo B.C.E., sankaunaan so Gresya a nanggawa na saray bireme (barkon duaran balitang so panagbegsayan to). Manga 24 metro so karukey tan 3 metro so kaawang na sarayan barko. Dati, uusaren labat irayan mangitulor ed saray bumabakal tan diad dalin so panlalabanan da. Ag-abayag, amoria ran mas maabig no gawaen da lan taloran balitang so panagbegsayan, tan salpakan so arap to na kinalupkopan na gansa a duyok. Satan a balon barko et tinawag a trireme, unong ya imbaga ed gapo na sayan artikulo. Sayan klase na barko et binmantog lapud bakal ed Salamis (480 B.C.E.) sanen tinalo na saray Griego so armada na Persia.

Diad saginonor, sanen onlulubak si Alejandro a Baleg, saray pangkat to a trireme so amaarap ed bukig. Saratan a barko et denisenyo para guerra, aliwan parad andukey a biahe diad kadayatan, lapud kulang so napanginay suplay. Kanian kaukolan day ontunda ed saray isla na Aegean pian mangalay abasto tan manpaapiger. Getma nen Alejandro a deralen iray barko-de-guerra na Persia. Balet, pian nagawaan to itan, kaukolan ton taloen so protektadon maong ya islan Tiro. Tan legan a manlalayag, makasamar iran magano ed Cyprus.

Dinmapag iray taga Cyprus ed si Alejandro a Baleg legan na pangukobkob to ed Tiro (332 B.C.E.), tan angitarya ira na 120 a barko. Taloran arari na Cyprus so angimando ed saray pangkat na barko pian mitulongan ed si Alejandro. Kaiba iran angubkob ed Tiro diad loob na pitoy bulan. Nagba so Tiro, tan asumpal so impropesiya na Biblia. (Ezequiel 26:3, 4; Zacarias 9:3, 4) Lapud pisasalamat nen Alejandro, inikdan to irayan arari na Cyprus na nikaduman autoridad.

Pandinayewan a Kasumpalan

Inkuan na historyador nen inmunan siglo a si Strabo ya imbaki nen Alejandro iray barko na Cyprus tan Fenicia diad inlubak to ed Arabia. Anlemew tan mainomay a bagbagen irayan barko, kanian diad loob labat na pitoy agew et asabi ray Thapsacus (Tifsa) diad mamianen a Sirya. (1 Arari 4:24) Manlapud’man et sarag da lay manlayag ed ilog a paonla’d Babilonia.

Kanian samay singa mairap a talosan ya imbaga na Biblia et pandinayewan ya asumpal kayari samploran siglo! Mitunosan ed imbaga na Numeros 24:24, saramay panmilitar a barko nen Alejandro a Baleg a manlapud Macedonia so pursigidon amaarap ed bukig tan akubkob day dalin na Asirya. Tan atalo da a siansia so makapanyarin Imperyo na Medo-Persia.

Anggaman limitado labat lay impormasyon tayo nipaakar ed “saray sakayan na Kittim,” andi-saew a mangipapabitar iya ed makapainteres a kasumpalan na propesiya na Biblia. Saratan ya agawgawa ed apalabas so mamapabiskeg ed pananisia tayo a saray prediksion a naromog ed Biblia et napanmatalkan. Kaslakan ed saratan a propesiya et lalanoren toy mismon arapen tayo, kanian nepeg labat a seryosoen tayo iratan.

[Mapa ed pahina 16, 17]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

ITALYA

Sardinia

Sicily

Dayat Aegean

GRESYA

Creta

LIBYA

TURKEY

CYPRUS

Kition

Tiro

EHIPTO

[Litrato ed pahina 16]

Itsura na barko-de-guerra na Griego a trireme

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Litrato ed pahina 17]

Itsura na bireme a barko-de-guerra nensaman na Fenicia

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Litrato ed pahina 17]

Buyog ya akalitrato’y barko na Cyprus

[Credit Line]

Nipalapag lapud impangiyabuloy na Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Litrato ed pahina 18]

Saray barkon pangiluluganay kargamento, a singa saramay asalambit ed Isaias 60:9