Panon a Mangunggona ed Sikatayo Natan so Panarian na Lydia?

NAYARI palagin agmo nin balot nadngelan so nipaakar ed Lydia, a sakey a panarian nensaman, kanian nasurprisa ka no naamtaan mon wala manayay adiskobre diman a baleg so agawaan to ed panagnegosyo. Ompan pati saray managbasa na Biblia et nikelawan met sano nakabatan dan saray taga Lydia et akadiskobre na bengatlan makatulong pian natalosan so sakey a makapawetwet a propesiya diad Biblia. Anto ta so adiskobre ra? Antis tayon ebatan iya et marakep no amtaen tayo nin magano so pigaran bengatla nipaakar ed sayan alingwanan la lawarin empiryo.

 Say kawalaay palasyo na saray arari na Lydia et diad kapital to a Sardis, say mamasagur a kabiangan na Asia Minor a natan et tatawagen lay Turkey. Say sankaunoran ya ari na Lydia a si Croesus et akatipon na amayamay a kayamanan, balet ta nen manga 546 B.C.E., say empiryo to et sinamsam na manuley na Persia a si Ciro​—samay Ciro a diad kalabas na pigaran taon et anakop ed Empiryo na Babilonya.

Nibagan saray negosyante ed Lydia so sakey ed saray sankaunaan ya angusar na sinsilyo. Abayag lan uusaren ed saman so kuartan balitok tan pilak, ingen ta nisengeg ed agnanpaparan kabelat tan kabaleg na saray balitok, nakaukolan da ni iratan a kiloen kapagno manbayar odino mansukli ira. Singa bilang, diad Israel nensaman, sanen angaliw si propeta Jeremias na dalin et oniay insulat ton ginawa to: “Sinimbang ko ed sikato so pilak, a labinpito lanlamang a siklo a pilak.”​—Jeremias 32:9.

Diad Lydia, akadiskobre iray kapanaonan nen Jeremias na sakey a bengatlan amasimpli ed panagnegosyo​—say panangusar na sinsilyo, a say espisipikon belat to et gagarantiyaan na sakey ya opisyal a tatak ed kada sinsilyo. Say sankaunaan iran sinsilyo ed Lydia et gawa ed metal a tatawagen ya electrum, a nanlaok a balitok tan pilak. Sanen nagmaliw ya ari si Croesus, sinalatan to iratan na saray sinsilyon gawad puro lawarin pilak tan puro lawarin balitok. Akanonot iray taga Lydia na sakey a sistemay panangusar na sinsilyo ya uusaran na duaran klase na metal, a diad satan et say 12 pilak a sinsilyo et kasimbangan toy sakey a balitok a sinsilyo. Balet linmesa iray problema sanen wala laray piken sinsilyon balitok a nilaokan na abeban klase na metal. Kanian kaukolan na saray negosyante so mainomay a paraan pian nasubok so inkapuro na saratan.

Adiskobre na saray taga Lydia so solusyon ed problema ra: sakey a klase na andeket a baton tatawagen a bato na Lydia. Sano say sinsilyo et igusgos ed sayan bato a singa makinis ya ubolan, walay natilak a marka. Natan, pankomparaen da imay atilak a marka tan saramay markay sampel na metal a nandurumaay karakel na laok dan balitok, insan da’d satan nadetermina no kaunongay karakel na balitok a laok ton’may sinsilyo. Diad panamegley na onian sistema na panag-seguro ed balor na saray sinsilyo et nagmaliw a matalona so panangusar na sinsilyo. Natan, anto ta so nitulong na impakaamta tayo nipaakar ed sayan bato?

Say Simbolikal ya Andeket a Bato Diad Biblia

Sanen kaslakan lan uusaren na saray negosyante iyan andeket a bato pian suboken so inkapuro na balitok, say nagmaliw lan kabaliksan na say termino a parad sayan baton pangigogusgosan (touchstone) et paraan na panagsubok. Diad Griego, a sakey a lenguahen nausar ed impangisulat na Biblia, sayan termino et manutukoy met ed panagpairap ed lalakin susuboken panamegley na panagduksa.

Lapud saray managkulong so managpairap ed saray priso, say salitan inala manlapud samay terminon parad sayan bato et onaaplika met ed saray managkulong. Kanian, diad Bibla et walay ilustrasyon nen Jesus nipaakar ed sakey ya aripen ya andiay utang na linawa, a niyawat ed saray “managpairap,” odino diad arum a patalos et inusar so “managkulong.” (Mateo 18:34; American Standard Version, Darby, King James Version) Nipaakar ed sayan teksto, oniay inkomento na The International Standard Bible Encyclopaedia: “Maseguron say mismon pakapriso et ipapasen lan ‘kapairap’ (a talaga met ya ontan), tan talosan tayo sirin a say balikas a ‘managpairap’ et ontutukoy ed saray managkulong.” Sarayan impormasyon so makatulong ed kiliwawa na sakey a makapainteres a teksto ed Biblia.

Linminew so Bengatlan Makawetwet

Abayag lan iisipen na saray masimoon a managbasa na Biblia so pansumpalan nen Satanas. Oniay inkuan na Biblia: “Say tukso [“Diablo,” NW] . . . nibantak ed dayat na apuy tan azufre, a sikato so kawalaan na ayep tan aliwan tua a propeta; tan sikara so napairap ed agew tan labi ed ando lan ando.”  (Apocalipsis 20:10) Siempre, talagan misumlangan ed aro tan inkahustisya nen Jehova so pamairap ed sakey diad andi-anggaan. (Jeremias 7:31) Kaaruman to ni, ag-ipapakabat na Biblia so bilay ya andi-anggaan bilang sakey a dusa, noagta sakey a regalo. (Roma 6:23) Malinlinew sirin a say Apocalipsis 20:10 et simbolikal odino walay arum a kabaliksan to. Kanian, say atap ya ayep tan dayat na asufre et aliwan literal. (Apocalipsis 13:2; 20:14) Samay panamairap ey, simbolikal met kasi? Antoy posiblen kabaliksan na saya?

Singa akabatan tayo la, say Griegon salita parad “panagpairap” et inala manlapud samay salitan parad samay andeket a bato tan nayari met ya ontukoy ed kapairap diad kipriso. Sirin, say agmanampot a kapairap nen Satanas so nayarin ontukoy ed andi-anggaan a pakakulong to ed sakey a prisoan ya aglan balot natakasan, salanti, say ipapatey a mismo.

Samay bato ed Lydia ya uusaren ed panagseguroy inkapuro na balitok et ontulong met ed sikatayon natalosan so sananey nin bengatla nipaakar ed andi-anggaan a kapairap nen Satanas a mitunosan ed aro na Dios. Diad arum iran lenguahe, uusaraen da imay termino ra parad sayan bato bilang panukoy ed pinagka-estandarte odino basiyan sano surien iray bengatla. Singa bilang, diad Ingles, say kabaliksan na saya et “sakey a panagsubok odino panangibasiyan pian nasukat so kalidad odino inkapuro na sakey a bengatla.” Sirin, no panon a samay bato ed Lydia et inusar a pinagkabasiyan pian suboken odino seguroen iray sinsilyo, say andi-anggaan a ‘pamairap’ ed si Satanas et onkanan magnayon a pinagkabasiyan ed no antoy pansumpalan na saray manrebelde ed si Jehova diad arapen, no wala man bilang. On, aglan balot abuloyan nen Jehova ya onlabas ni andukey a panaon ta pian napruebaan a lingo imay mankukuestion ed inkasoberano To.

Say impakatalos tayo no akin ya amayamay a negosyante so angalig ed metodo na saray taga Lydia ed panagsubok na sinsilyo tan ed say piguratibon balikas a nanlapud satan a metodo et akatulong pian nagkalalo tayon natalosan no antoy pansumpalan nen Satanas. Say pansumpalan to so onkanan pinagkabaton panangigusgosan, salanti basiyan na panangukom, tan sirin et agla kaukolan nin itepel odino pabayagen ni na Dios so panagrebelde.​—Roma 8:20.

[Blurb ed pahina 23]

Ipapatnag na simbolikal a kapairap nen Satanas a say panangukom ed sikato et andi-anggaan lan onkana a pinagkabaton panangigusgosan

 [Mapa ed pahina 21]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Andeket a Dayat

LYDIA

SARDIS

Dayat a Mediteraneo

[Litrato ed pahina 21]

Saraya labat lay akera ed Sardis

[Litrato ed pahina 22]

Nensaman, uusaren iray simbangan pian kiloen iray kuarta

[Credit Line]

E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY

[Saray litrato ed pahina 22, 23]

Anggad natan et wala ni iramay baton panangigusgosan

[Credit Lines]

Coins: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; touchstone: Science Museum/Science & Society Picture Library

[Picture Credit Line ed pahina 21]

Say sinsilyon electrum: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.