Kasin Antam La?

Siopa si Arin Asuero na Persia ya abitla ed libro na Biblia ya Ester?

▪ Unong ed libro na Ester, pinili nen Asuero so sakey ya Judion marikit a si Ester ya magmaliw ya asawa to, tan nanggawa na paraan si Ester pian makaliktar iray kabaleyan to ed planon pamatey ed sikara. Abayag lan nandurumay opinyon no siopan talaga si arin Asuero na Persia. Balet singa asolusyonan itan lapud impanaral ed saray salitan akaukit ed taloran lenguahe diad saray monumento ed Persia. Apaneknekan ed satan ya si Asuero et si Xerxes I lanlamang, say ilalak nen Darius the Great (Hystaspis). No ipatalos ed salitan Hebreo, say ngaran a Xerxes ya inyukit ed salitan Persian et ngalngali pareho so inkisulat tod Hebreo diad libro na Ester.

Amin ya nisulat ed libro na Ester nipaakar ed si Asuero et miparad deskripsion nipaakar ed bilay nen Xerxes I. Manlapud palasyo tod Susa (Susan), diad Elam, sakop na ari na Persia so Media, ontan met ed India anggad saray isla ed Mediteraneo. (Ester 1:2, 3; 8:9; 10:1) “Si Xerxes labat so akagawa ed satan, anggapo lay arum ed saray nanari ed Persia,” so inkuan na scholar a si Lewis Bayles Paton. ‘Say inkatoo nen Asuero, a singa ed impaneskribe na libro na Ester et talagan mipara ed salaysay nen Herodotus tan arum ni ran Griegon historian nipaakar ed si Xerxes.’

Antoy ebidensya ya manggagawa ray laryo ed Egypt nensaman?

▪ Nabasa ed libro na Biblia ya Exodo a panggagawaen na saray Egyptian iray aripen dan Hebreo na laryo. Walay bilang ya kaukolan dan gawaen ed sanagew, ya usaran day pitek ya halo tan dayami.​—Exodo 1:14; 5:10-14.

Say panaggaway laryo et importantin trabaho ed Patar na Nilo diad panaon na Biblia. Anggad natan et wala ni ray dagdaan lan monumento ya gawad satan a materyal diad Egypt. Diad sakey a wall painting nen koma 15 century B.C.E. ed pantyon nen Rekhmire diad Thebes, ya ngalngali kabansag na saray ebenton akarekord ed libro na Exodo, nilitrato so proseso na panaggaway laryo.

Onia so impaneskribe na The International Standard Bible Encyclopedia ed sayan painting: “Aasolen so danum; kikiwalen so pitek insan aawiten ed pasen a kombeniente ed managgaway laryo. Ikakargay pitek ed sukogan a gawad kiew ya ipuepuesto na managgaway laryo ed dalin. Insan to ekalen so sukogan, natilak so aporman laryo pian naagew. Pandarasigen iray laryo tan no amaga la, ikamada ya anggad usaren iratan. Onia nin siansia so paraan na panaggaway laryo ed Middle East.”

Nabasa met ed saray nanduruman dokumento ya papiro manlapud komaduan milenyo B.C.E. so panaggaway laryo na saray aripen, panag-usar na dayami tan pitek, ontan met ed bilang na laryo a nepeg dan gawaen kada agew.

[Litrato ed pahina 22]

Inyukit ed bato, si Xerxes (akaalagey) tan si Darius the Great (akayurong)

[Credit Line]

Werner Forman/Art Resource, NY

[Litrato ed pahina 22]

Kabiangay wall painting na pantyon nen Rekhmire

[Credit Line]

Erich Lessing/Art Resource, NY