Sigui pa e contenido

Sigui pa e index

Un Les for di Historia Romano

Un Les for di Historia Romano

Un Les for di Historia Romano

SI COMO hende mi a bringa cu bestianan di mondi na Efeso.” Algun hende ta pensa cu e palabranan ei na 1 Corintionan 15:32 ta duna di conoce cu nan a sentencia apostel Pablo pa bringa den un arena Romano. Sea cu esei tawata e caso of no, batayanan te na morto den arena tawata masha comun den e tempo ei. Kico historia ta conta nos tocante arena y susesonan cu a tuma luga den nan?

Como cristian, nos kier pa nos consenshi ta un refleho di Yehova su manera di pensa, y esei por yuda nos determina cu kico nos por dibirti den e tempo moderno aki. Por ehempel, wak kico Dios ta pensa di violencia, manera e siguiente palabranan ta mustra: “No envidia un hende di violencia, y no scohe ningun di su camindanan.” (Proverbionan 3:31) E cristiannan di prome tawatin e spiertamento ei como guia den un tempo cu hopi hende rond di nan tawata encanta cu e Romanonan su competencianan di gladiado. Despues cu nos analisa loke tawata tuma luga na e evenementonan ei, laga nos mira ki les cristiannan djawe por saca.

Dos gladiado arma ta enfrenta otro den un arena Romano. Asina cu e prome sla di spada dal contra escudo, e multitud ta cuminsa grita den euforia pa anima nan faborito. Ta un bataya di desesperacion. Djis despues, un di nan, herida y incapas pa sigui, ta tira su arma abou y cai na rudia. E ta reconoce derota y pidi misericordia. E publico ta cuminsa grita asta mas duro. Algun ta grita pa clemencia, otronan pa su morto. Tur bista ta fiha riba e emperado. E ta paga bon tino den ki direccion e deseo di e multitud ta bai. E por sea libra e guerero derota of, cu e gesto di duim abou, ordena su morto.

E Romanonan tawata fanatico ferviente di espectaculonan di gladiado. Kisas lo bo keda sorprendi pa sa cu inicialmente nan tawata tene e batayanan ei na entiero di personahenan importante. Aparentemente e competencianan a haya nan origen den sacrificio humano entre e pueblonan Osko of Samnita di loke awe ta Italia central. Nan tawata haci sacrificio pa calma spirito di e defuntonan. Nan tawata yama e combatenan ei munus, of “regalo” (plural, munera). E prome weganan registra na Roma a tuma luga na aña 264 prome cu Era Comun ora tres par di gladiado a bringa den e plasa di buei. Na e entiero di Marco Emilio Lepido, tawatin 22 bataya. Na Publio Licinio su entiero, 60 par a enfrenta otro. Na aña 65 prome cu Era Comun, Julio Cesar a manda 320 par den arena.

“Entieronan aristocrat tawata ocasionnan pa logra ambicionnan politico”, segun historiado Keith Hopkins, “y e weganan na entiero tawatin conotacionnan politico . . . pa motibo di nan popularidad bou di e pueblo votado. Si, ta e competencia politico entre noblenan ambicioso a yuda duna exhibicionnan di gladiado mas y mas splendor.” Bou di e reinado di Augusto (27 P.E.C. pa 14 E.C.), ya e munera a bira regalonan generoso cu oficialnan rico di estado tawata ofrece pa promove nan careranan politico. Esakinan tawata a la bes dibirticion pa multitudnan.

E Participantenan y Entrenamento

Kisas bo ta puntra: ‘Ken tawata e gladiadonan?’ Wel, talbes nan tawata catibo, criminal condena na morto, preso di guera, of hewon personanan liber atrai pa e euforia of e speransa di haya fama y rikesa. Nan tur a haya nan preparacion den scolnan cu parce prizon. E buki Giochi e spettacoli (Weganan y Espectaculonan) ta informa cu “semper tawatin hende ta vigila e entrenamento di gladiadonan y nan tawata somete nan na disiplina rigido, e reglanan di mas severo y castigo particularmente pisa . . . Hopi bes e trato aki a hiba na suicidio, lantamento y rebelion.” E scol di gladiado mas grandi di Roma tawatin cel pa por lo menos mil hende. Cada homber tawatin su specialidad. Algun tawata bringa cu harnas, escudo y spada; otronan cu net y sper di tres punta. Tawatin un grupo cu a ser entrena pa enfrenta bestia salbahe den un otro tipo di exhibicion popular: matanza di bestia. Ta di e evenemento ei mes Pablo tawata papia?

Organisadonan di show por a busca yudansa di comerciantenan cu tawata recluta hoben di 17 pa 18 aña di edad, y entrena nan pa bira gladiado. Traficacion di hende tawata un negoshi lucrativo. Un show excepcional cu Trahano a ofrece pa celebra un victoria militar a presenta 10.000 gladiado y 11.000 animal.

Un Dia na Arena

Parti mainta na arena tawata dedica na matanza di bestia. Nan tawata manda tur tipo di bestia salbahe den arena. Publico tawata gusta specialmente pelea entre toro cu oso. Hopi bes nan tawata mara nan na otro pa nan bringa te ora uno muri. Despues un matado ta caba cu e otro. Otro confrontacionnan popular tawata di leon contra tiger, of olifanti contra oso. E matadonan tawata mustra con bon nan tawata den mata e animalnan exotico cu nan tawata trece for di tur parti di e imperio, manera leopardo, neushoorn, hipopotamo, zjiraf, hiena, camel, wolf, porco brabo y antiloop. E gastonan no tawata un problema.

E esenarionan crea tawata haci e matanzanan aki inolvidabel. Nan tawata pone baranca, plas di awa y mata pa imita mondi. Den algun arena, tawata presenta e bestianan cu hopi creatividad, por ehempel door di laga nan sali via lift y luik for di bou di tera. Ora un animal a comporta straño e publico a keda encanta, pero loke aparentemente a fasina e publico mas tawata e crueldad di e confrontacion- y matanzanan.

Despues a sigui e ehecucionnan. Nan a haci esfuerso pa duna esakinan un toke original. Tawata presenta dramanan mitologico den cua e actornan tawata muri di berdad.

Parti atardi, diferente grupo di gladiado cu distinto arma y entrena den e varios tecnicanan di pelea tawata lucha contra otro. Algun di esnan cu tawata lastra e cadavernan saca afo tawata bisti manera e dios di fierno.

E Efecto Riba Espectadornan

E publico su hamber pa accion tawata insasiabel. Pesei ora cu e luchadonan no tawatin gana di bringa, tawata suta nan of kima nan cu hero cayente pa lanta nan animo. Publico tawata grita: “Pakico e ta enfrenta spada manera cobarde asina? Pakico e ta dal sin smak? Pakico e no ta [dispuesto di] muri? Sut’e pa lanta su animo pa bringa! Laga nan golpia otro curpa habri na man di spada!” E estadista Romano Seneka ta skirbi cu un biaha durante pausa nan a anuncia: “Entre tanto lo corta un par di garganta, ya asina toch tin algo pa wak!”

Nada straño anto cu Seneka ta admiti cu el a regresa cas “mas cruel y mas inhumano.” E confesion franco ei ta pone nos pensa seriamente riba e asunto. Tin posibilidad cu algun di e deportenan djawe ta afecta e publico di mes manera, pone nan bira “mas cruel y mas inhumano”?

Algun di e espectadornan por a considera cu nan tawatin suerte mes di por a yega cas bek. Ora un espectador a haci bofon di Emperado Domiciano, esaki a laga lastr’e for di su asiento y tir’e pa cacho. Falta di criminal pa ser ehecuta a pone Caligula ordena pa gara henter un seccion di e publico y tira nan pa bestia salbahe. Y ora Claudio a haya cu e aparatonan di esenario no tawata funciona na su smak, el a laga manda e mecaniconan na encargo bai bringa den arena.

E fanatismo di e publico tambe a hiba na desaster y disturbio. Un anfiteater djis parti nort di Roma a basha den otro y segun informenan miles di hende a muri. Durante un espectaculo na Pompei na aña 59 di nos era a cuminsa un disturbio. Tacito ta informa cu e confrontacionnan entre e publico local y gruponan rival cu a bini for di un pueblo den bicindario a cuminsa cu un intercambio di insulto, despues tiramento di piedra y a caba na uzo di spada. Varios a ser desfigura of herida, y hopi a ser mata.

Un Les Masha Cla

Un exhibicion resien (Sangue e arena, “Sanger y Santo”) den e Coliseo di Roma a mustra riba e paralelonan moderno di e weganan di munera. El a pasa varios video clip di pelea di toro, boxeo profesional, chokenan horibel den careda di auto y motocicleta, peleanan entre atletanan cu ta sali for di control y disturbio bou di fanaticonan cu ta lanta contra otro. E presentacion a caba cu imagen di e Coliseo mira djariba. Kico bo ta kere cu e bishitantenan mester a conclui? Cuanto di nan lo a saca un les?

Pelea di cacho, di gai y di toro y deportenan violento ta comun den algun pais awe. Careda di auto y di motocicleta cu ta excita publico grandi ta pone bida di hende na peliger. Pensa tambe riba e shownan di tur dia na television. Estudionan den un pais Occidental a mustra cu pa tempo muchanan cu ta wak television yega dies aña, ya nan lo a mira 10.000 asesinato y 100.000 acto di agresion.

E placernan cu e espectaculonan tawata brinda no a “cuadra cu e religion berdadero y obediencia berdadero na e Dios berdadero”, segun Tertuliano, escritor di tercer siglo. El a considera esnan cu a asisti na e evenementonan ei como complice di esnan cu ta haci e matanzanan. Kico di awe? Bo por puntra bo mes: ‘Mi ta dibirti cu espectaculo di sanger, morto of violencia na television of riba Internet?’ Ta bon pa nos corda cu Salmo 11:5 ta bisa: “SEÑOR ta pone e husto y e malbado na prueba, ma esun cu ta gusta violencia Su alma ta odia.”

[Cuadro na pagina 28]

Bataya pa “Calma e Defuntonan”

Tertuliano, un escritor di siglo 3, ta bisa tocante e origen di combatenan di gladiado: “Hende di antiguedad a pensa cu mediante e tipo di espectaculo aki nan tawata rindi un sirbishi na e mortonan, despues cu nan a moder’e cu un forma mas civilisa di crueldad. Den pasado nan tawata kere cu mester a uza sanger humano pa calma alma di defunto. Pesei nan tawatin custumber di sacrifica esnan cu nan captura of e catibonan di mal calidad cu nan tawata cumpra. Mas despues nan a haya cu lo tawata bon pa tapa nan maldad door di hacie un cos di placer. Pues despues cu nan a entrena e personanan cu nan a busca cu e miho armanan cu nan tawatin e tempo ei, nan tawata mata nan na e grafnan riba e fecha stipula pa e entiero. Pues door di mata un otro hende nan tawata haya consuelo pa morto di nan ser keri. Esaki ta e origen di munus. Pero despues di poco tempo nan a rafina e aspecto cultural y a pon’e na mes nivel cu e crueldad di e espectaculo; pasobra e placer di e dia di fiesta lo no tawata completo si bestia salbahe tambe no a yuda scheur curpa humano na pida. Loke nan a ofrece pa calma e defuntonan a ser conta como un rito di entiero.”

[Plachi na pagina 27]

Helm y proteccion pa pia di gladiado di antiguedad

[Plachinan na pagina 29]

Cristiannan di pasado a haya cu dibirticion violento tawata inaceptabel. Abo ta pensa mescos?

[Reconocemento]

Boxeo: Dave Kingdon/Index Stock Photography; choke di auto: AP Photo/Martiu Seppala

[Reconocemento pa Potret na pagina 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library