Bai na kontenido

Bai na kontenido

Observando Mundu

Observando Mundu

Observando Mundu

Mester Prepará pa Desaster

Un declaracion dje Federacion Internacional di Crus Corá i di Sociedadnan di Media Luna Corá ta bisa: “Segun e Informe di Desasternan Mundial 1999, e temporada di desasternan natural di aña pasá tabata esun pió registrá i a causa mas daño cu nunca promé.” Secura, ménos fertilidad di suela, inundacion i rosamentu di mondi a forsa 25 miyon hende pa hui for di nan cunucu i busca refugio den comunidadnan urbano ilegal. Esei a crea “mas ‘refugiado’ cu guera i conflicto.” E paisnan mas afectá tabata esnan den e mundu den desaroyo, caminda 96 porciento di tur morto debí na desasternan natural a tuma lugá. Durante e último cincu añanan, fondonan di agencia di yudansa a baha cu 40 porciento. Enfatisando cu mester di un cambio di punto di bista riba preparacion pa desaster, e federacion su director di maneho di desaster, Peter Walker, a comentá: “E reaccion automático riba desaster no ta funcioná . . . Nos no ta warda te ora un cas pega candela, pa e ora ei numa bai colectá placa pa un departamento di candela.”

Peliger ora Bambu Ta Florea

Areanan grandi di nortoost India ta cubrí cu mondi di bambu. Den estado di Manipur i di Mizoram miedu a lanta awor cu bambu einan a cuminsá florea. Di con? Debí cu e sorto di mata di bambu den e áreanan aki, cu yama mautang, ta florea un biaha den cada 50 aña i ta atraé djaka. E djakanan ta come e flornan i ta reproducí lihé i despues ta cuminsá atacá cosecha, loke cu tempu ta hiba na hamber. Segun The Times of India, na 1957 tabatin hamber despues cu e bambu a florea di 1954 pa 1955. Den un intento pa prevení un otro hamber, e gobiernu di Estado Mizoram a patrociná un campaña pa mata djaka. Nan a ofrecé un rupia pa cada rabu di djaka. Te cu april 1999, nan a colectá rond di 90.000 rabu, i nan ta pidi fondo pa sigui cu e campaña antidjaka.

Tomati Versus Cancer

Estudionan recien presentá dor dje Asociacion Mericano pa Investigacion di Cancer ta indicá cu tomati por tin un substancia cu ta stroba crecementu di cancer na prostat. E substancia cu ta duna tomati su color corá, licopene, por reducí e tamaño di tumornan canceroso dje prostat i reducí cu metastásis ta tuma lugá, esta, cu e cancer ta plama na otro tehidonan dje curpa. Un estudio publicá pa e Instituto Nacional di Cancer na Merca “a revelá cu tomati i tur su derivadonan tabatin un efecto positivo no solamente riba cancer di prostat, sino tambe riba cancer di páncreas, pulmon i tripa grandi.”

Problemanan Mental di Mucha

Un di cada cincu hóben británico bou di 20 aña di edad tin problema di salú mental, segun un informe dje Fundacion di Salú Mental. Segun directora dje fundacion, June McKerrow, miéntras cu “gobiernu, profesionalnan i medionan di comunicacion ta parce obsesioná cu e muchanan su bienestar físico i prestacion académico,” e muchanan “no ta desaroyá bon emocionalmente.” E informe ta mencioná cu vários factor kisas ta contribuí na esaki. Muchanan “ta ser forsá for di un edad cada bes mas yong pa compará nan mes cu nan contemporáneonan mediante examen i evaluacionnan,” i mayoria ta bandoná scol considerando nan mes como fracaso. Weganan den aire liber, cu ta yuda hóbennan “pensa bon riba decisionnan i haña mas confiansa propio i mayor resistencia,” a ser remplasá pa computer i television. Propaganda “ta stimulá deseo pa haña cosnan cu nan no tin of pa nan ser un hende cu nan no ta.” Ademas, cu e cantidad di divorcio cu ta casi 50 porciento i hopi mayor na trabou, stres dje muchanan ta “aumentá pasobra nan no por dependé riba e stabilidad emocional di nan famia,” segun e korant The Daily Telegraph.

Loke Bai Laira Ta Bin Abou

Den algun parti di Merca i na vários pais Latinoamericano ta comun pa paranderonan celebrá e comienso di aña nobo cu tirunan di scopet den laira. Pero polis ta urgi nan pa no haci esei. Segun hefe di polis di Los Angeles, Willie Williams: “Ora bo tira cu scopet den laira, e bala ei ta bin abou un caminda.” I e caminda ei por ta den cabes di un otro hende. Na Merca mas cu un dozein di hende a ser matá dje manera ei den un par di aña. Ademas, hende a raportá cientos di caso di lesion i daño na propiedad, tin biaha causá dor di balanan cu a bini for di kilometernan leu. Hopi bes, hende cu ta tira cu scopet den laira ta pensa ekibocadamente cu e bala ta desintegrá den laira of cu nan lo no haci niun hende daño ora nan cai abou. Pero si tira un bala stret den laira, e por bolbe bek cu un tremendo impacto cu segun Fred King, bocero dje Departamento di Polis di Houston, ta “suficiente pa penetrá e cueru, ciega un wowo of penetrá e parti moli di un baby su cabes.”

Intolerancia Religioso Ta Aumentá

E revista Catholic International ta informá cu segun e organisacion di derechonan humano, Federacion Internacional di Helsinki, na Europa a desaroyá ‘un patronchi variá cu eigenlijk ta persecucion’ di asina yamá religionnan nobo. Pa contrarestá religionnan minoritario, vários gobiernu ta purba tuma medidanan legal cu ta violá compromisonan pa promové libertad di concenshi i religion. Informenan parlamentario controversial i ‘black list’ di “sectanan peligroso” na Bélgica, Francia i Alemania a aumentá intolerancia i discriminacion. Sin embargo, Willy Fautré, presidente di Derechonan Humano sin Frontera, ta señalá cu solamente un “cantidad masha limitá” dje movementunan religioso aki ta un menasa pa sociedad i cu e miedunan ta exagerá. El a bisa cu iglesianan convencional a aumentá e problema dor di actua ‘tantu como partido na un banda dje disputanan i tambe como hues’ den e disputanan, i dor di a boga pa “confrontacion en bes di pa diálogo.”

Bo Ta Drumi Suficiente?

Hende cu “rutinariamente kier tira un cabes durante dia, ta cabishá durante reunionnan of tin dificultad pa concentrá” no ta drumi suficiente anochi, segun e korant Toronto Star. Mayoria hende tin mester di shete pa nuebe ora di soño consistente tur anochi pa funcioná bon durante dia. Ata aki algun sugerencia cu expertonan ta duna en cuanto con pa logra esei: Haci drumimentu un prioridad. Tuma tempu pa relahá promé cu ora di bai drumi. Un caminata trankil por yuda, pero evitá ehercicio vigoroso durante e último tres oranan promé cu bai cama. Bai drumi i lanta mainta n’e mésun ora tur dia. Si bo lanta den anochi, no kibra cabes riba un asuntu of purba solucioná problema, mas bien, pone bo mente riba cosnan agradabel. Si despues di mei ora ainda bo ta lantá, lanta i bai haci algu relahante, manera lesa algu placentero. Tene cuidou pa bo no come ni bebe demasiado djis promé cu ora di bai drumi, pero tampoco no bai drumi cu hamber.

Aumento den Delincuencia Hubenil

Aña pasá na Alemania, e cantidad di crímennan cometí pa hóbennan a aumentá, segun un informe den e korant Hessische-Niedersächsische Allgemeine. “E cantidad di mucha sospechá di causa daño físico” na otronan a subi cu 14,1 porciento. Loke foral ta remarcabel ta e aumento den e cantidad di sospechosonan hubenil bou di 14 aña—152.774—un aumento di 5,9 porciento. Otto Schily, Minister Federal di Asuntunan Interior, a yama e desaroyo aki “masha alarmante,” i el a enfatisá cu ta necesario pa tuma medidanan preventivo mas fuerte. El a señalá cu maske gobiernu por yuda, foral riba tereno di educacion i labor, ta particularmente e famia ta hunga un papel importante den prevencion di crímen.

Cánada Su Teritorio Mas Nobo

Dia 1 di april 1999, Cánada su teritorio norteño di mas nobo, Nunavut, a bini na existencia. Esaki ta promé biaha cu e mapa di Cánada a cambia despues cu Newfoundland a djoin e confederacion na 1949. Nunavut ta encerá rond di un kinta parti dje masa di tera di Cánada, segun un informe den e korant Toronto Star, i esaki ta hacié mas grandi cu Quebec, e provincia mas grandi dje pais. Tambe Nunavut tin e distincion di tin e poblacion mas chikitu i mas yong di Cánada. Rond di 27.000 hende, di cua 56 porciento ta bou di 25 aña di edad, ta biba den e teritorio aki. Nunavut, cu kier men “Nos Tera” na idioma inuktitut, ta e realisacion di un acuerdo entre e éskimonan i e gobiernu federal relacioná cu un convenio di tereno i derechonan dje pueblo nativo.