Bai na kontenido

Bai na kontenido

Hende Su Moral Ta Pió Cu Antes?

Hende Su Moral Ta Pió Cu Antes?

Hende Su Moral Ta Pió Cu Antes?

SI BO mester puntra historiadónan: “Awe hende su moralidad ta mihó of pió cu ántes?” tin kisas ta contestá cu ta difícil pa compará moralidad di periodonan distinto. Nan por ta di opinion cu mester husga cada época den su propio contexto.

Considerá por ehempel, e desaroyo di crímen violento na Europa for di siglo 16. Asesinato no tabata algu dje inusual ei 400 aña pasá. Hopi bes hende a tuma ley den nan mes man, i rivalidad entre famianan tabata comun.

Tog, historiadónan Arne Jarrick i Johan Söderberg ta skirbi den e buki Människovärdet och makten (Dignidad i Poder Humano) cu e periodo entre aña 1600 i 1850, den algun lugá a ser “caracterisá pa un bida social cu di berdad a bira mas civilisá.” Hende a bira ta tene mas cuenta cu necesidadnan di otro hende, nan a cuminsá mustra mas empatia. Por ehempel, otro historiadónan ta comentá cu ladronicia i crímennan contra propiedad tabata hopi ménos comun den siglo 16 cu awe. Bandanan organisá di ladron tabata raro, foral den e poblacion pafó di stad.

Naturalmente a existí sclabitud, i esei a resultá den algun dje crímennan mas serio den historia, esta, e secuestro di hende na Africa dor di comerciantenan europeo i e trato brutal dje miyones di catibunan aki den e paisnan caminda a hiba nan.

Pues, si nos wak bek riba e siglonan cu a pasa, probablemente nos lo ripará cu ora mira asuntunan den e perspectiva histórico, algun condicion tabata mihó, miéntras cu otronan tabata pió. Pero, algu masha distinto i masha serio, sí algu sin precedente, a tuma lugá durante siglo 20 i ta tumando lugá te ainda.

Siglo 20—Un Tempu Crucial

Historiadónan Jarrick i Söderberg ta observá: “Den añanan di 1930 e frecuencia di asesinato i homicidio a bolbe aumentá, i, lamentablemente, for dje tempu ei e tendencia aki ta sigui pa mas cu mei siglo caba.”

Segun hopi comentarista, tabatin un deterioro moral na gran escala durante siglo 20. Un artículo skirbí tocante filosofia moral ta bisa: “Un hende por mira bon cla cu sociedad su punto di bista di sex i di loke ta moralmente aceptabel a cambia mashá durante e último 30 pa 40 añanan. El a cambia for di un sociedad cu tabata laga sa bon cla kico ta moralmente corecto, mediante reglanan estricto, pa un sociedad cu un punto di bista mas liber i individualista.”

Esaki kier men cu awor, conducta sexual i otro aspectonan di moralidad ta asuntunan cu mayoria hende ta haña cu nan mes por dicidí riba dje. Pa ilustrá esaki, e artículo ta cita estadística cu ta mustra cu na 1960 ta 5,3 porciento so di tur mucha cu a nace na Merca a nace pafó di matrimonio. Na 1990 e cantidad tabata 28 porciento.

Senador Joe Lieberman, durante un charla na Universidad di Notre Dame, Merca, a describí e moral di nos tempu como un “bashí pa loke ta trata balornan, . . . caminda ideanan tradicional di loke ta bon i malu a disparcé poco-poco.” Segun Lieberman, “ya caba pa gran parti di dos generacion,” e fenómeno aki “ta den proceso di formacion.”

Seglarisacion

Kico segun historiadó i otro analistanan tabata e motibu pa e desaroyo remarcabel aki den siglo 20? Segun e buki Människovärdet och makten: “Un dje cambionan mas importante den sociedad durante e último dos siglonan ta seglarisacion.” Seglarisacion a nificá cu “hende lo a haña e chens pa riba nan mes, tuma nan posicion riba diferente punto di bista. E idea aki . . . a originá cerca filósofonan di siglo 18 dje época di Iluminacion, kendenan tabata e proménan pa . . . rechasá Bijbel como e único fuente di berdad.” Pues, hende no ta acudí dje hopi ei mas na religion, foral na esnan di cristiandad, pa guia moral manera nan tabata haci na ántes.

Pero di con un filosofia cu a ser formulá den siglo 18 a tuma mas cu 200 aña pa bira popular? “E ideanan aki no a plama fácilmente n’e público,” segun e buki mencioná ariba. “E movementu den direccion di seglarisacion tabata lento.”

Maske e tendencia pa bandoná normanan moral tradicional i balornan cristian a desaroyá lentamente pa casi 200 aña, durante siglo 20 sí el a acelerá. Esaki tabata e caso foral durante e último décadanan. Con bini ta asina?

Egoismo i Golosidad

Un factor fuerte cu a contribuí na esei ta e desaroyo tecnológico i económico rápido den sociedad cu a tuma lugá durante siglo 20. Un artículo den e revista aleman Die Zeit a declará cu nos ta biba den un “época dinámico i no, manera den siglonan anterior, den un mundu caracterisá como stancá.” E artículo a splica cu esaki a hiba na un sistema di economia di mercado, cu ta basá riba competencia i impulsá dor di egoismo.

E artículo a sigui bisa cu “nada no por a para e egoismo aki. Un resultado di dje ta e aumento di brutalidad cu ta caracterisá nos bida di tur dia, i tambe corupcion, cu den hopi pais a yega te den gobiernu. Hende ta pensa riba nan mes i e satisfaccion máximo di nan deseonan.”

Sociólogo Robert Wuthnow, di Universidad Princeton, a descubrí mediante encuestanan profundo, cu e mericanonan djawe ta mas enfocá riba placa cu nan tabata un generacion anterior. Segun e estudio: “Hopi mericano tin miedu cu e anhelo pa placa a dominá tur otro balor, manera, hende su respet pa otro, onrades na trabou i participacion den nan comunidad.”

Golosidad den sociedad a aumentá mas ainda pasobra hopi ehecutivo di negoshi a duna nan mes aumentonan haltu di salario i beneficionan di penshon masha lucrativo, miéntras cu nan ta urgi nan empleadonan pa ta moderá den nan demandanan di salario. Segun Kjell Ove Nilsson, co-profesor di ética i director teológico dje Conseho Cristian di Suecia: “E problema di core tras di ganashi cerca lidernan di negoshi ta cu nan actitud ta contagioso i cu nan ta baha e nivel moral den hende en general. Di mes esaki tin un efecto devastador riba moralidad, tantu den sociedad como riba nivel personal.”

Medionan di Comunicacion

Un otro factor principal cu a contribuí n’e deterioro rápido di moral den e último parti di siglo 20 ta medionan di comunicacion. Segun senador Lieberman: “E transmisornan nobo di balor ta productornan di television, magnatenan di cine, esnan cu ta haci propaganda di moda, rappernan ‘gangsta’ i un cantidad di otro hende cu influencia cu ta enbolbí den e compleho electrónico cultural di medionan di comunicacion. E hendenan aki cu ta establecé cierto tendencia ta ehercé un gara sumamente poderoso riba nos cultura i foral riba nos yunan, i hopi bes nan tin tiki respet of ningun sentido di responsabilidad pa e balornan perhudicial cu nan ta plama.”

Lieberman ta cita como un ehempel un disco grabá pa un banda di música ‘heavy-metal’ cu yama Cadaver di Canibal. E cantantenan ta describí en detaye violacion di un muher bou di menasa di cuchú. E cu un colega a suplicá e compania di disco pa saca e disco for di circulacion. Pero manera Lieberman ta conta, esei tabata en bano.

P’esei awe mayornan responsabel ta haña nan atrapá den un competencia intenso cu medionan di comunicacion pa loke ta ken lo influenciá i lanta nan yunan. Pero kico di famianan caminda e mayornan no ta conciencial? Segun Lieberman: “Den casonan asina, medionan di comunicacion sin ningun obhecion ta bira esnan cu ta establecé norma, i e mucha su sentido di loke ta bon i malu i su prioridadnan den bida ta ser formá principalmente dor di loke e ta siña na television, riba pantaya di cine i di CD player.” I último tempu por agregá Internet tambe n’e lista aki.

Bek na “un Epoca di Piedra den Sentido Moral”

Con e efectonan dje influencianan negativo aki ta bira bisto den hóbennan? Pa cuminsá, den añanan recien mas mucha i tiener a cometé actonan cruel di violencia contra otro mucha i tambe contra adulto.

Un caso spantoso a tuma lugá na Suecia na 1998. Dos mucha homber di cincu cu shete aña a choca un mucha di cuater aña cu nan tabata hunga cuné, mata! Hopi hende a puntra: Mucha no tin un frena natural cu ta bisa nan pa stop ora nan ta bai muchu leu? Un sikiatra di mucha a duna e comentario revelador aki: “Un frena pa no bai muchu leu ta algu cu hende mester siña. Esei por tin di haci cu . . . ki clase di role model muchanan tin i kico nan ta siña for di adultonan rond di nan.”

Nos por nota un fenómeno similar den criminalnan violento. Segun Sten Levander, profesor di sikiatria na Suecia, entre 15 pa 20 porciento di tur prezu awe ta sicópata, esta, hende cu ta egoista te den extremo, cu no tin empatia i no por of no kier comprendé e concepto di loke ta bon i malu. Asta entre mucha i hóbennan cu ta parce normal, observadónan a ripará cu nan sentidonan moral a perde heful. Christina Hoff Sommers, profesor di filosofia, a declará cu “nos a ser tirá bek den un Epoca di Piedra den sentido moral.” El a comentá cu ora su alumnonan hóben haña nan confrontá cu e pregunta kico ta bon i kico ta malu, mayoria di nan ta reaccioná dor di bira masha insigur. Despues nan ta contestá cu bon of malu no ta existí. Nan ta kere cu cada persona tin cu wak loke ta mihó pa su mes.

Ultimo tempu, hopi di su alumnonan tabatin obhecion contra e principio di cu bida humano tin balor i un dignidad único. Por ehempel, ora a puntra nan kico nan lo haci si nan haña nan tin cu scoge entre scapa e bida di nan bestia di cas of e bida di un hende cu nan no conocé, hopi di nan a bisa cu nan lo scoge pa scapa e bestia.

“E problema no ta cu hóbennan ta ignorante, desconfiá, cruel of traicionero,” segun profesor Sommers. “Stret bisá, nan no tin un concepto di loke ta bon i malu.” E ta afirmá cu hopi hóben awe eigenlijk ta cuestioná si tin un bon of un malu i e ta sinti cu e actitud aki ta un dje menasanan mas grandi pa sociedad.

Pues, ta un realidad cu moral ta debilitando den nos tempu. Hopi hende ta teme cu esei por tin resultadonan desastroso. E artículo den Die Zeit mencioná anteriormente ta bisa cu e economia djawe di mercado liber poco-poco lo por “degenerá i kisas cai den otro un dia, mescos cu a pasa cu e sistema socialista recientemente.”

Kico tur esaki ta nificá realmente? I ki clase di futuro nos tin cu anticipá?

[Plachinan na página 6, 7]

“E transmisornan nobo di balor ta productornan di television, magnatenan di cine, esnan cu ta haci propaganda di moda, rappernan ‘gangsta’ . . .”