Bai na kontenido

Bai na kontenido

Observando Mundu

Observando Mundu

Observando Mundu

Planeta Tera Ta Único

Astrónomonan ta informá cu nan ta sigui descubrí planetanan nobo segun cu científiconan ta midi e sagudimentu leve di strea leu. E forsa di gravedad dje planeta cu ta drei rond dje strea ta causa e sagudimentu aki. Nan ta bisa cu te cu 1999, tin 28 planeta asina ta existí pafó di nos sistema solar. E nobonan cu nan ta bisa cu nan a descubrí, ta tamaño di Jupiter of mas grandi. Jupiter su masa ta un 318 bes mas grandi cu esun di Tera. Nan ta kere cu e planetanan ta consistí di gas helio i hidrógeno, mescos cu Jupiter. Debí n’e distancia dje órbita dje planetanan ei, científiconan ta bisa cu ta sumamente improbabel cu cualkier planeta tamaño di tera lo por coexistí huntu cu nan. Ademas, distinto di Tera su órbita circular di 150 miyon kilometer, nan ta circulá nan streanan den órbita oval. De echo, un cierto órbita ta move di 58 miyon kilometer te 344 miyon kilometer leu for di su strea. Un astrónomo a bisa: “Ta cuminsá parce manera cos cu órbitanan circular, nèchi di stapel riba otro, manera nos ta mira den nos mes sistema solar ta relativamente raro.”

Comunicá dor di Fluit

Segun informe di The Times di Londen, muchanan spañó riba e isla Gomera, un parti di Islanan Canaria, mester siña na scol e idioma di fluit cu pa siglonan e wardadónan di carné local a usa. Originalmente e silbo, of fluitmentu, di Gomera a desaroyá como un medio pa comunicá atrabes di vayenan den e tereno yen di ceru. E ta usa zonido pa imitá sílaba di palabra papiá. Fluitdónan ta pone nan dede den nan boca pa varia e tononan, i ta pone nan mannan na cada banda di nan boca pa asina e zonido bai mas leu, te cu 3 kilometer. Durante añanan 1960 casi e silbo a bai perdí, pero el a bolbe bira popular atrobe, i awor e isla tin un dia anual pa fluit. Sin embargo, fluitmentu tin su limitacionnan. “Bo por hiba un combersacion, pero no tin hopi cos cu bo por papia di dje,” segun Juan Evaristo, un director local di educacion.

Mucha i Soño

“Mayornan mester pone límite, no solamente te con lat mucha di edad escolar por keda lantá, sino tambe kico nan tin mag di haci promé cu bai drumi,” segun e revista Parents. “Wak television, hunga wega di computer i di video, i surf riba Internet, ta actividadnan stimulante cu ta laga un mucha su mente traha overtime. I un programa yen di actividad despues di scol ta stroba nan di caba cu nan huiswerk na un ora razonabel.” Investigacion ta mustra cu falta di soño tin un efecto distinto riba mucha mas chikitu, nan ta bira hiperactivo i incontrolabel, miéntras cu adultonan ta haña soño i ta bira ketu. Como resultado, ora mucha cu falta soño ta na scol, nan no por concentrá, paga tinu, keda corda loke nan ta siña ni traha som. Expertonan ta bisa cu mayornan tin cu pone un ora pa nan yunan bai drumi i haci esei un prioridad, i no un último recurso despues cu e muchanan su energia, of cosnan di haci, a caba.

AIDS Mundialmente

Segun un raport nobo di Nacionnan Uní, mundialmente “mas cu 50 miyon hende a ser infectá cu HIV-AIDS—ekivalente na e poblacion di Reino Uní—i 16 miyon a muri,” segun The Globe and Mail di Cánada. “Investigacion den nuebe pais africano a revelá cu 20 porciento mas tantu hende muher cu hende homber ta infectá awor cu e malesa” i cu “mucha muhernan tiener [tin] casi cincu biaha mas chens di ser infectá cu HIV-AIDS cu mucha hombernan tiener.” Peter Piot, director ehecutivo dje Programa Conhunto di Nacionnan Uní Riba HIV/AIDS, ta describí e situacion den Oost Europa como “explosivo.” E raport ta indicá cu “e porcentahe di infeccion di HIV na ex-Union Soviético a bira mas cu dòbel den e último dos añanan, e aumento mas haltu na mundu.” Expertonan ta bisa cu esei ta un refleho dje aumento di uso di droga via angua den e region ei. Rond mundu mas cu mitar di esnan infectá cu HIV-AIDS “ta haña e malesa na edad di 25 aña i generalmente nan ta muri promé cu nan haci 35 aña.”

Protector Solar i Cancer

“Uso di protector solar cu factor haltu di proteccion ta duna hende un sintimentu falsu di siguridad i por aumentá nan riesgo di cancer di cueru,” segun The Times di Londen. “Esaki ta asina pasobra nan ta keda mas largu den Solo i ta absorbá mas radiacion.” Investigadónan dje Instituto Europeo di Oncologia na Milan, Italia, a descubrí cu hende cu ta usa crema of locion di protector solar cu un factor di proteccion 30, a pasa 25 porciento mas tantu tempu den solo cu esnan cu a usa factor 10. Segun Phillipe Autier, autor dje estudio: “E efecto protectivo di uso di protector solar contra cancer di cueru, foral melanoma, no a keda demostrá den e poblacion general, pero tin datonan convincente cu ta mustra un relacion fuerte entre e duracion di tuma solo pa recreo i cancer di cueru.” Profesionalnan di salú ta spierta awor contra keda hopi den solo, sin importá e nivel di proteccion cu un protector solar ta duna. Christopher New, manager dje campaña di cancer dje Autoridad Educativo di Salu di Gran Bretania, ta consehá: “No stop di usa protector solar, pero corda cu bo no mester usa nan pa asina bo por tuma solo mas largu.”

E Transporte Ideal?

Taxi di baiskel, conocí tambe como trishaw of riksha, pa décadanan ta ser usá na India. Sin embargo, e revista Outlook ta comentá cu nan no a cambia, nan tin “un structura pisá di palu, chasis grandi di heru bashá, asientonan incómodo cu ta lèn patras i sin transmision.” Den añanan recien, tabatin hopi oposicion contra nan uso, pasobra nan ta forsa e shofernan, cu hopi biaha ta hombernan bieu, malnutrí. Awor, cu contaminacion di aire ta alcansando nivelnan peligroso na India, e riksha di baiskel a bolbe haña un chens pa sigui existí. Un compania situá na Delhi, a bini cu un diseño cu tin un structura mas leve i mas elegante cu ta reducí e forsa di bientu, un sistema di transmision cu ta mengua hopi e esfuerso pa core e baiskel, sia cu ta pas cu curpa di hende, stuur di baiskel cu ta reducí tension di pols, i asientonan di pasahero cu ta mas hanchu i cómodo. Segun T. Vineet, lider dje proyecto, “e diseño ta pas den e senario políticamente corecto djawe, caminda derechonan humano i un medio ambiente liber di contaminacion ta e lemanan di momento.” Segun Outlook: “E humilde riksha lo por resultá di ta e medio di transporte ideal den siglo 21.”

Post Iremplasabel

Te cu awe, “tecnologia no a logra remplasá e impacto di un carta,” segun e korant Le Figaro. Na 1999 e servicio postal di Francia a entregá un récord di 25 mil miyon carta. Di esakinan, 90 porciento tabata carta di negoshi, i 10 porciento so tabata cartanan personal. Casi mitar di tur carta cu a manda tabatin un of otro forma di propaganda, i 98 porciento di esnan entrevistá a bisa cu nan a lesa nan cuidadosamente. Tur dia, Francia su 90.000 partidónan di carta (di cua 40 porciento ta hende muher) tin mas cu 72.000 ruta pa entregá e 60 miyon cartanan di post diariamente.

Compania di Seguro Preocupá

E korant frances Le Monde ta informá cu 1999 tabata “un aña maldicioná pa seguro.” Catástrofenan natural na 1998 a causa 90 mil miyon dollar di daño, i di esei companianan di seguro mester a paga 15 mil miyon. Sin embargo, 1999 lo por costa seguronan asta mas, ya cu e aña ei tabata marcá pa temblor na Turkia i Taiwan, tifon na Hapon, inundacionnan na India i Vietnam, i otro desasternan. Companianan di seguro ta preocupá cu e creciente probabilidad di catástrofenan grandi den áreanan hopi poblá. E compania di seguro principal na mundu ta spierta p’e “efectonan devastador” di keintamentu dje planeta i pa “e consecuencianan di actividad humano riba condicionnan di clima.”

Mount Everest Awor Asta Mas Haltu

“Mount Everest, e ceru mas haltu na mundu, ta asta mas haltu di loke científiconan a pensa, i ta sigui crece,” segun un informe recien di Reuters. “Usando sistemanan sofisticá di satélite, subidónan di ceru a midi cu Everest ta 8.850 meter—rond di 8,9 kilometer haltu . . . Esei ta 2 meter mas cu e midí oficial anterior di 8.848 meter, cu nan a midi na 1954.” E midí nobo ta e haltura dje punta tapá cu sneu. E haltura real dje top bou dje sneu, ainda ta desconocí. E Sociedad Nacional Geográfico ta bai usa e cifra nobo riba su mapanan. Ademas di crece bai laira, e ceru—eigenlijk henter e cadena di ceru di Himalaya—ta moviendo den direccion nortoost, direccion di China, 1,5 milimeter pa 6 milimeter pa aña.