Bai na kontenido

Bai na kontenido

Observando Mundu

Observando Mundu

Observando Mundu

Usadó Principal di Tabaco na Mundu

China ta “e productor i usadó mas grandi di tabaco na mundu,” segun The Journal of the American Medical Association. “Dje 1,2 mil miyon habitante di China, mas cu 300 miyon homber i 20 miyon muher ta humadó.” Na Beijing, dokternan dje Academia Chines di Medicina Preventivo i e Asociacion Chines di Humamentu i Salubridad huntu cu dokternan occidental a publicá e resultadonan di un encuesta nacional di mas cu 120.000 persona. Nan conclusion? China ta na “comienso di un epidemia di tabaco,” i “ta verwagt cu por lo ménos 50 miyon humadó chines na bida awe lo muri prematuramente.” Segun e raport, compará cu aña 1984, e edad promedio di hende cu ta huma pa promé bes na China a baha cu mas o ménos tres aña, di 28 pa 25 aña. Ta un minoria so a reconocé cu humamentu por causa cancer di pulmon i malesa di curason.

Ora Mayornan Ta Interesá

The Toronto Star ta declará cu “científiconan ta bisa awor cu e secreto di éxito di un mucha ta un mayor cu ta interesá den su educacion, i ta demostrá esei.” Conhuntamente e agencianan Estadísticanan di Cánada i Desaroyo di Recurso Humano di Cánada a sigui e desaroyo i salú di 23.000 mucha canades entre 4 pa 11 aña for di 1994. Evidentemente, mayoria mayor canades ta mustra un interes activo den nan yunan su educacion, foral den e promé klasnan. E raport ta declará cu “95 porciento di muchanan di 10 i 11 aña di edad ta bisa cu tur ora of casi tur ora nan mayornan ta animá nan pa haci nan best na scol” i 87 porciento di mayor “ta lesa cu nan yunan tur dia di eerste te cu derde klas.” Mary Gordon, administradó di programanan pa mayor dje Directiva di Scol di Distrito di Toronto, ta bisa: “Nos sa cu bo no mester ta ricu ni educá pa ta un bon mayor, pero bo mester ta presente, alerto i interesá.” E ta agregá: “Ta e relacion cu ta educá ta loke ta pone celebro crece, i esaki ta cuminsá promé na cas.”

Tiener i Telefon

Tienernan ta famoso pa nan papiamentu na telefon. Segun e revista polaco Przyjaciółka: “Nan ta papia na telefon pa pret of ora nan ta sinti nan laf.” Sin embargo, hopi tiener kisas no ta realisá con largu nan ta keda na telefon of no ta conciente dje costo di un yamada. Kico ta e solucion? E revista ta sugerí pa exigí dje hóben p’e paga por lo ménos parti dje recibu di telefon. E revista ta recomendá pa corda tienernan cu “telefon t’ei pa compartí i cu otro hende tambe lo kier us’é de bes en cuando.”

Bacatòr Pistolero

“Potretnan sacá na alto velocidad a duna científiconan un mihó bista dje mecanismo cu ta haci e bombardeerkever e pistolero mas exacto cu e arsenal mas eficas den mundu di insecto,” segun e korant Independent di Londen. Usando un par di cos cu parce escudo na punta di su barica, e bacatòr por mik un stral di ácido cayente riba un posibel enemigu i stik e den un fraccion di seconde. Como cu e bacatòr ta inmuno pa e efectonan dje líkido aki, e por defendé su mes dor di mik riba lugánan specífico riba su mes curpa, incluso riba su lomba, ora e ta ser atacá dor di grupo di insecto mas chikitu, manera por ehempel vruminga. Científiconan na Universidad Cornell, Ithaca, New York, cu a saca potret dje bacatòr den accion ta comentá: “Aunke tabata conocí cu bombardeerkever por mik su líkido dor di drei e punta di su barica, hende no a ripará nunca con precis e por mik e stralnan ei.”

Furia den Cushina

“Aparatonan doméstico di alto tecnologia cada bes mas complicá, ta ocasionando explosion di ‘furia den cushina,’ ” segun e korant Independent di Londen. Amanan di cas frustrá “ta descubrí cu nan no por microwave un kopi di sopi, laba un par di mea of usa e blender combiná cu mixer, sin pasa oranan largu ta lesa un manual.” Sicólogonan ta indicá cu tecnologia moderno ta permití diseñadónan hinca demasiado cos den aparatonan, i nan ta mencioná e aparato averahe di video como un bon ehempel di algu demasiado complicá. Cary Cooper, profesor di sicologia na Universidad Manchester, ta splica: “Hende ta haña nan confrontá cu tecnologia nobo tur caminda na trabou, i ora nan yega cas nan kier un bida mas simpel cu no ta recordá nan di trabou.”

Riesgo di Taugé Curú

Despues di un aumento den informenan di malesa causá dor di cuminda, FDA (Administracion di Alimento i Remedi) di Merca a consehá consumidó cu ken cu kier reducí e riesgo di malesa causá dor di cuminda mester evitá di come taugé i berduranan similar di simia curú, segun e revista FDA Consumer. Hopi hende gusta alfalfa, clover of taugé curú. Sin embargo, a relacioná e berduranan aki cu epidemia di infeccion bacterial den vários pais, segun The New York Times. Foral mucha chikitu, hende di edad i hende cu nan sistema inmunológico ta swak, ta vulnerabel. Investigadónan a test vários manera pa frena e bacteria, incluso laba e taugé cu awa cu clorox of cu alcohol, pero niun di nan no tabata totalmente eficas. Nan a splica cu “e humedad i temperatura cayente dje proceso di spruit ta percurá condicionnan ideal pa e organismo bona,” segun Times.

E Idiomanan di Londen

Muchanan di scol na Londen, Inglatera, ta papia por lo ménos 307 idioma, segun e korant The Times di Londen. Dr. Philip Baker, un dje autornan dje promé encuesta di idiomanan cu actualmente ta ser papiá na Londen, a keda sorprendí cu e diversidad di idioma. El a bisa: “Awor nos ta basta sigur cu Londen ta e stad mas multilingwe na mundu, asta mas cu New York mes.” E cifra di 307 idioma no ta incluí cientos di dialecto i kisas e por ta un cálculo mas abou cu realidad. Ta dos tercer parti so dje stad su 850.000 muchanan di scol ta papia ingles na cas. E gruponan mas grandi di idioma stranhero ta bini dje subcontinente di India. Por lo ménos 100 idioma africano ta ser papiá. Na un solo scol, alumnonan ta papia 58 idioma.

Atake di Schimmel!

Schimmel di pia, un infeccion doloroso di schimmel na tenchi i plant’i pia, ta plamando lihé na Alemania, segun e revista Der Spiegel. Un di cada 5 aleman ta sufri di dje, i den algun otro pais europeo, tin asta un nivel mas haltu di infeccion. E chens pa pega cuné ta grandi caminda hende ta cana pia abou den un área cerá, manera na sauna, pisina of asta algun edificio religioso. Como cu e schimmel ta masha resistente, mashin of bakinan cu ta spray pia cu desinfectante hopi bes ta promové e plamamentu di schimmel di pia mas cu nan ta previnié, ya cu e kímiconan tin solamente un par di seconde pa traha. Con abo por protehá bo pia? Dr. Hans-Jürgen Tietz, specialista di schimmel, ta recomendá pa usa slof di plestik tur caminda cu hende ta cana. Mas importante ainda ta pa tene bo pianan secu. Seca nan bon, foral entre bo tenchinan, ta stroba e schimmel di establecé su mes i bona.

Saca Salu for di Awa di Laman

Riba un isla chikitu dilanti costa di Sur Australia, tin un planta di desalinisacion cu ta combertí awa di laman den awa di bebe, segun e korant The Australian. Aunke e proceso aki no ta algu nobo, “nan a aclamá e tecnologia como un avance importante den desalinisacion pasobra no mester usa kímico,” segun e informe. Pa suministrá e comunidad Penneshaw di 400 hende riba Isla Kángaru, “nan ta saca awa for di océano i ta fors’é atrabes di un flishi na alto preshon pa kita e salu. Anto por benta e salu concentrá cu ta keda atras sin problema bek den laman.” Aunke tin gran speransa pa usa e sistema nobo aki riba un escala mas amplio, e ta keda caru, aunke e ta ménos costoso cu e métodonan tradicional di purificá awa, segun The Australian.

“E Ta den Reunion”

Den un encuesta di 148 secretaria cu ta traha pa ehecutivonan di companianan grandi, 47 porciento a bisa cu nan hefe a yega di pidi nan gaña hende de bes en cuando, segun The Wall Street Journal. Un secretaria, un asistente di mercadeo di Texas, a bisa cu pa e por a keda cu su empleo pa 30 aña, e tabatin cu bisa hende cu bel cu su hefe ta “den reunion,” maske e hefe tabata su so den oficina. Algun mentira por ta bastante explosivo, manera por ehempel bisa un casá cu bo no sa unda su esposo ausente ta. Un secretaria a perde su trabou despues cu onestamente el a bisa un hende cu a bel cu ainda nan no a manda e chek pa paga un cuenta atrasá.