Bai na kontenido

Bai na kontenido

Kico Nos Por Siña for di Pasado?

Kico Nos Por Siña for di Pasado?

Kico Nos Por Siña for di Pasado?

“E cos di mas importante pa historiadónan ta pa delineá cu exactitud causa i efecto.”—GERALD SCHLABACH, PROFESOR ASISTENTE DI HISTORIA.

HOPI bes historiadónan ta puntra: Con i pakico cierto sucesonan a tuma lugá? Por ehempel, historia ta conta nos cu e Imperio Romano a cai. Pero pakico el a cai? Tabata debí na corupcion, of buscamentu di placer? Ta e imperio a bira demasiado ingobernabel of su ehércitonan a bira demasiado costoso? Ta e enemigunan di Roma a bira simplemente muchu hopi i muchu poderoso?

Mas recientemente, den un pais tras di otro comunismo di Oost Europa—cu un tempu a ser considerá como un menasa pa West—a cai den otro aparentemente den un drumi lanta. Pero di con? I ki lesnan por siña for di esei? Esakinan ta e tipo di preguntanan cu historiadónan ta purba contestá. Pero te na ki grado prehuicio personal ta influenciá nan opinion ora di duna contesta?

Por Confia Historia?

Historiadónan ta mas manera reshershi cu nan ta científico. Nan ta investigá, cuestioná i reta registronan di pasado. Nan ta mik riba e berdad, pero hopi bes nan blanco ta vago. Parti dje motibu ta cu pa gran parti nan trabou ta tocante hende, i historiadónan no por lesa mente, foral no mente dje mortonan. Tambe historiadónan kisas tin prehuicio i ideanan preconcibí. P’esei tin biaha e mihó trabou ta realmente un interpretacion for dje perspectiva dje propio escritor.

Ta claro cu e echo cu un historiadó tin su propio punto di bista no ta nificá necesariamente cu su trabou ta inexacto. E naracionnan bíblico di Samuel, Reynan i Crónicanan ta contené relatonan paralelo cu a ser skirbí dor di cincu diferente persona, i tog por ser mustrá cu nan no ta contené contradiccion ni inexactitud significante. Mescos ta cierto dje cuater Evangelionan. Hopi escritor bíblico a asta registrá nan propio falta i erornan bobo; algu cu rara bes bo ta mira den obranan seglar.—Númeronan 20:9-12; Deuteronomio 32:48-52.

Un otro factor importante pa considerá ora di lesa historia, fuera di posibel prehuicio, ta e motibu dje escritor. Michael Stanford ta bisa den A Companion to the Study of History: “Cualkier historia contá dor di esnan cu ta na poder, of dor di esnan cu ta en busca di poder of dor di nan amigunan, mester ser considerá cu sumo sospecho.” Motibu cuestionabel ta bisto tambe ora bukinan di historia ta contené un yamada sutil of asta abierto pa nacionalismo i patriotismo. Lamentablemente, bo ta haña esaki tin biaha den bukinan di scol. Den un cierto pais, un decreto di gobiernu a declará abiertamente cu e propósito di duna les di historia ta “pa fortalecé e sintimentunan nacionalista i patriótico den curason dje pueblo . . . pasobra conocimentu dje nacion su pasado ta un dje incentivonan mas importante pa comportacion patriótico.”

Historia Falsificá

Tin biaha historia no ta parcial so, sino tambe ta falsificá. Por ehempel ex-Union Soviético “a eliminá e nomber Trotsky for di registro, di manera cu datonan tocante existencia dje comisario ei a disparcé,” segun e buki Truth in History (Berdad den Historia). Ken Trotsky tabata? E tabata un lider den e revolucion ruso di bolshevik i na di dos lugá despues di Lenin. Despues cu Lenin a muri, Trotsky a clash cu Stalin, nan a expuls’é for dje Partido Comunista i despues el a ser asesiná. Nan a asta eliminá su nomber for di enciclopedianan soviético. Tal trocementu di historia, asta te n’e punto di kima bukinan cu no a sigui e regla general, tabata un práctica comun di hopi régimen dictatorial.

Sin embargo, falsificá historia ta un práctica antiguo cu ta data por lo ménos for di tempu di Egipto i Asiria. Fárao, rey i emperadornan orguyoso i banidoso a haci sigur cu e historia cu a keda atras tocante nan, tabata papia bon so di nan. P’esei normalmente nan tabata exagerá nan logronan, miéntras cu cualkier cos bergonsoso of desonrabel—manera derota den guera—a ser minimisá, eliminá of tin biaha ni sikiera a raportá nan. Na contraste skerpi, e historia di Israel registrá den Bijbel ta incluí tantu e fracasonan como e glorianan di tantu rey como súbdito.

Con historiadónan ta controlá e exactitud di obranan skirbí mas bieu? Nan ta compará nan cu cosnan manera registronan bieu di belasting, códigonan di ley, propagandanan pa findishi di catibu, carta i registronan privá i comercial, inscripcionnan riba pidanan di pochi di klei, diarionan di nabegacion, i artículonan hañá den graf. Hopi bes e diverso cosnan aki ta tira lus adicional of un lus diferente riba skirbimentunan oficial. Caminda keda buracu of cosnan insigur, bon historiadónan por lo general lo bisa esei, maske kisas nan ta ofrecé nan propio teorianan pa yena e buracunan. En todo caso, lectornan sabí ta consultá mas cu un buki di referencia si nan kier un interpretacion balansá.

Apesar di tur e retonan cu e historiadó ta confrontá, su trabou por tin hopi di ofrecé. Un buki di historia ta splica: “Aunke historia di mundu ta duru pa skirbi, . . . e ta importante, asta esencial, pa nos.” Fuera di percurá un bentana cu ta wak den pasado, historia por amplia nos comprendimentu dje condicion humano actual. Por ehempel, nos ta descubrí den poco tempu cu hende di antigwedad a desplegá e mésun característicanan humano cu hende ta desplegá awe. E característicanan aki cu ta keda bini bek, tabatin un impacto grandi riba historia, i kisas a hiba n’e dicho cu historia ta ripití su mes. Pero esei ta un conclusion basá riba echo i lógica?

Historia Ta Ripití Su Mes?

Nos por usa pasado pa predicí futuro cu exactitud? Ta berdad cu cierto tipo di sucesonan ta bolbe sosodé. Por ehempel, Henry Kissinger, ex-secretario di estado mericano, a bisa: “Tur civilisacion cu a yega di existí, na final a cai den otro.” El a agregá: “Historia ta un relato di esfuersonan cu a fracasá, di aspiracionnan cu no a ser realisá. . . . Pues, como historiadó, bo tin cu biba cu e sintimentu di cu tragedia ta inevitabel.”

No tin dos imperio cu a cai dje mésun manera. Babilonia a cai di un dia pa otro den man dje medo i personan na aña 539 P.E.C. Grecia a parti den vários reino despues di morto di Alexander e Grandi, i cu tempu a entregá na Roma. Sin embargo, Roma su caida ta controversial. Historiadó Gerald Schlabach ta puntra: “Na ki tempu Roma a cai? El a cai mes? Algu a cambia den West Europa entre añanan 400 E.C. i 600 E.C. Pero hopi cos a sigui.” * Ta keda claro anto cu algun aspecto di historia ta bolbe sosodé, miéntras cu otronan no.

Un les cu consistentemente ta bolbe bini dilanti den historia ta e fracaso di gobernacion humano. Den tur época bon gobernacion a ser frustrá dor di interes propio, poco vision pa futuro, golosidad, corupcion, trato preferencial i foral e deseo intenso pa obtené i keda cu poder. Pues, pasado ta yen di careda di armamentu, aliansa kibrá, guera, disturbio social i violencia, distribucion inhustu di rikesa i economianan fracasá.

Por ehempel, nota kico The Columbia History of the World ta bisa dje influencia di civilisacion occidental riba e resto di mundu: “Despues cu Columbus i Cortes a habri wowo di hende na West Europa pa e posibilidadnan, esei a lanta nan apetit mashá pa combertí hende, haña ganashi i fama, i generalmente a introducí civilisacion occidental a la fuersa riba casi henter e planeta. Ekipá cu un gana implacabel di expandé i cu armanan superior, conkistadónan a combertí e resto di mundu den un anexo indispuesto dje gran potencianan europeo . . . E pueblonan dje continentenan aki [África, Asia i América] tabata, cu poco palabra, e víctimanan di un explotacion cruel i implacabel.” Ki cierto ta e palabranan hañá den Bijbel na Eclesiástes 8:9: “Hende a dominá hende pa su perhuicio”!

Kisas ta e registro lamentabel aki ta loke a impulsá un filósofo aleman pa comentá cu e único cos cu nos por siña for di historia ta cu hende no a siña nada for di historia. Jeremías 10:23 ta bisa: “E kaminda di hende no ta di djé mes; tampoko no ta keda na hende pa dirigí su pasonan.” (Beibel Santu) E inabilidad aki pa dirigí nos pasonan mester preocupá nos foral awendia. Di con? Pasobra nos ta ser afligí dor di problemanan cu tantu na cantidad como na escala, ta sin precedente. Pues con nos lo por tin éxito den trata cu nan?

Problemanan sin Precedente

Den henter e historia di humanidad, nunca promé henter e tera a ser menasá dor dje forsanan combiná di destruccion di selva, erosion di suela, aumento di desierto, extincion en masa di especienan di mata i bestia, destruccion di ozon den atmósfera, contaminacion, keintamentu mundial, océanonan cu ta muri i explosion di poblacion humano.

“Un otro desafio cu sociedadnan moderno ta confrontá ta e pleno velocidad di cambio,” segun e buki A Green History of the World. Ed Ayres, redactor dje revista World Watch, ta skirbi: “Nos ta ser confrontá cu algu asina completamente fuera di nos experencia colectivo cu nos no ta ègt mir’é, ni ora e evidencia ta abrumador. Pa nos, e ‘algu’ ei ta un atake intenso di enorme cambionan biológico i físico den e mundu cu tabata sostené nos.”

En bista di e problemanan aki i otronan relacioná cu nan, historiadó Pardon E. Tillinghast ta declará: “E direccionnan den cua sociedad ta moviendo ta birando infinitamente mas complicá, i pa hopi di nos e dilemanan ta spantoso. Ki guia historiadónan profesional por duna hende confundí awe? Ta parce cu no ta mashá.”

Historiadónan profesional kisas no sa kico pa haci of kico pa consehá, pero esei sigur no ta e caso cu nos Creador. De echo, el a profetisá den Bijbel cu den e último dianan, mundu lo experenciá “tempu crítico, duru pa trata cuné.” (2 Timoteo 3:1-5) Pero Dios a bai asta mas leu i a haci algu cu historiadónan no tin poder pa haci: el a mustra cua ta e salida, manera nos lo mira den e siguiente artículo.

[Nota]

^ par. 16 Loke Schlabach a comentá ta na armonia cu loke profeta Daniel a predicí, esta, cu e Imperio Romano lo a ser remplasá pa un taki cu lo a sali for dje mes. Wak capítulo 4 i 9 di e buki Presta Atencion na e Profecia di Daniel!, publicá dor di Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

[Komentario na página 5]

“Cualkier historia contá dor di esnan cu ta na poder . . . mester ser considerá cu sumo sospecho.”—MICHAEL STANFORD, HISTORIADÓ

[Plachi na página 4]

Emperador Nero

[Rekonosementu]

Roma, Musei Capitolini

[Plachinan na página 7]

Den tur época “hende a dominá hende pa su perhuicio”

[Rekonosementu]

“E Conkistadónan,” di Pierre Fritel. Ta incluí (di robes pa drechi): Ramses II, Atila, Aníbal, Tamerlan, Julio César (meimei), Napoleon I, Alexander e Grandi, Nabucodonosor i Karel e Grandi. For dje buki The Library of Historic Characters and Famous Events, Vol. III, 1895; avionnan: USAF photo