Bai na kontenido

Bai na kontenido

Nan Por Horta Bo Identidad!

Nan Por Horta Bo Identidad!

Nan Por Horta Bo Identidad!

E MUCHA muher a cuminsá haña mensahenan sushi di vários homber riba su aparato di contestá yamada. Despues un homber a yam’é na telefon i bis’é cu e ta reaccionando riba e avisonan inmoral cu e mucha muher a pone riba Internet. Pero e mucha muher no tabatin ni sikiera un computer. A tum’é basta tempu pa descubrí cu ta un hende a usa su identidad riba Internet i tabata pone e avisonan. No esei so, e impostor desconocí tabata duna hende adres dje mucha muher i tambe con pa yega su cas i asta tabata consehá hende con pa evadí e alarma na su cas!

Mayoria di nos ta considerá nos identidad como algu gewoon. Nos sa ken nos ta, i si un persona ta cuestioná esei, nos por proba nos identidad. Loke hopi bes nos ta usa como prueba di nos identidad—papel di nacementu, number di cédula, * rijbewijs, pasport, karchinan di identificacion, etcétera—ta birando asina fácil pa falsificá of horta cu a surgi un término nobo den crímen: “robo di identidad.”

Un Epidemia di Fraude

E tipo di crímen aki ta complicá, sutil i potencialmente devastador. Di ripiente víctimanan ta descubrí cu un persona ta usando nan nomber pa haci debenan grandi, gaña creditornan, i causa otro daño. Den algun pais tin ley cu ta protehá víctimanan cu nan no tin cu paga e gastunan aki, pero nan por finalisá cu un mal reputacion i cu e nomber di ta mal pagadó.

Instancianan hudicial, companianan cu ta duna informe di un persona su reputacion como pagadó i fundacionnan pa consumidó ta reconocé tur caminda cu robo di identidad ta causa pérdida di miles di miyones di florin pa aña. No tin manera pa sa exactamente cuantu hende ta ser estafá dor di robo di identidad. Un dje problemanan di mas grandi ta cu kisas lunanan ta pasa promé cu un persona ripará cu nan a horta su identidad. Algun agencia di husticia ta yama robo di identidad e crímen cu ta creciendo cu mas velocidad na Merca. Otro paisnan ta informá di problemanan similar.

Pa haci e situacion pió, e ladronnan sa cu fraude di identidad ta difícil pa investigá i cu rara bes ta persiguí nan. Segun Cheryl Smith, un investigadó special: “P’e criminalnan, robo di identidad ta un crímen cu no ta perhudicá un persona individual. E víctima ta un banco of un pacus grandi. Nan no ta pensa cu nan ta haci daño na un persona individual.”

Nan Ta Yag Riba Bo Nomber

Por lo general, ladron di identidad ta horta un of mas parti clave di bo datonan personal, manera number di cédula of un rijbewijs. Despues nan ta haci como si fuera nan ta abo i ta habri cuentanan di crédito na bo nomber. Na mésun tempu nan ta laga e documentonan cu ta resultá for dje transaccionnan aki bai na nan postbus. Nan ta gasta mas tantu cu nan por mas lihé posibel. Lo bo no sa loke ta pasando, sino te ora e cobradónan cuminsá pasa.

Con e individuonan sin escrúpulo aki ta horta e informacionnan personal ei? Esei ta masha fácil. Hopi bes nan ta cuminsá cu coleccioná datonan personal cu hopi hende rutinariamente ta yena riba solicitud pa crédito of ta duna na esnan cu ta bende producto via telefon. Algun criminal ta recurí na co’i sushi—cobando den bo barínan di sushi en busca di papelnan di banco, di hipotek of di crédito. Otronan ta coge corespondencia cu tin di haber cu asuntunan financiero for di den brievenbus. Tin ladronnan ta wak over di bo scouder, i nan ta usa cámara of verrekijker pa wak nan víctimanan primi nan numbernan na bancomático (ATM) of na telefon público. Den algun pais, hopi informacion personal ta fácil pa haña den corte, den documentonan público of riba Internet.

Nan Ta Horta Bo Bon Nomber

Una bes e criminal tin bo number di cédula, lo e mester haña tambe otro datonan di identificacion, manera bo fecha di nacementu i bo adres i number di telefon. Cu e informacion aki, i podisé cu un rijbewijs falsu cu su potret riba dje e ladron por cuminsá cu su crímen. Pretendiendo di ta bo persona, un ladron lo solicitá en persona pa haña crédito mesora of via post. E ta duna su mes adres, hopi bes pretendiendo cu el muda. Den nan ansha pa duna crédito, no ta tur bes e companianan di crédito ta verificá e informacion of adres duná.

Pues, una bes e impostor a habri e promé cuenta, e por usa e cuenta nobo aki huntu cu otro detayenan di informacion cu ta identificá un persona pa aumentá su credibilidad. Esaki ta pone cu e fraude ta plama mas tantu. Awor e criminal ta bon riba caminda pa bira ricu i, miéntras e ta bezig, e ta ruinando bo bon nomber i chens pa haña crédito.

Pa drecha e daño por ta difícil, frustrante i ta tuma hopi tempu. Mari Frank, un abogado di California, a descubrí con duru esei por ta ora un impostor a acumulá 100.000 dollar di debe riba su nomber. El a bisa: “Mi mester a skirbi 90 carta i pasa 500 ora trahando pa limpia mi nomber. E ta un lucha pa bo keda cu bo nomber di bon pagadó i cu bo sano huicio. . . . Mayoria di biaha bo no sa ta ken ta hacié, i nunca ta gara esnan responsabel.”

Kico pa Haci

Si bo ta víctima di un ladron di identidad, tin vários paso cu bo por dal. Promé cu tur cos, ta recomendabel pa bo yama i notificá departamentonan di fraude di oficinanan di crédito, esta, oficinanan cu ta duna informacion tocante un persona su reputacion como pagadó, den bo área. Anto manda un declaracion por escrito pa nan caminda bo ta pidi nan tuma contacto cu bo pa verificá futuro peticionnan pa crédito.

Despues, haci denuncia na polis. Haci sigur cu bo ta haña un copia dje raport di polis pasobra lo bo por tin mester di dje pa notificá creditornan.

Tambe bo tin cu notificá e banco i companianan di karchi di crédito cu bo ta negoshá cuné. Asta si e ladron ta usa informacion hortá pa producí karchi di crédito nobo, lo bo ta mas safe si bo laga nan traha bo karchinan di crédito di nobo. Tambe, si nan a mishi cu bo cuentanan coriente i di spar, lo bo tin cu habri otro. Ademas, tal bes lo bo tin cu obtené karchi nobo di bancomático i numbernan nobo di identificacion.

Tin Solucion na Bista?

Gobiernu, instancianan hudicial i institucionnan di crédito ta luchando tenasmente pa haña manera pa prevení robo di identidad. Den algun área nan a saca decretonan di ley cu ta hacié un crímen grave i a pasa leynan pa protehá datonan personal mas mihó. Tambe nan a proponé medidanan di alta tecnologia. Esakinan ta incluí fingerprint digital riba karchi, karchinan di bancomático cu ta reconocé imprenta di plant’i man of di bo bos, karchi computerisá cu por warda informacionnan cu ta identificá un persona tal como tipo di sanger i fingerprint, i karchinan cu lugá pa pone un firma cu no por ser di veeg.

Fuera di e métodonan preventivo sofisticá ei, tin cosnan práctico cu bo por haci pa protehá bo mes. (Mira e cuadro “Con pa Protehá Bo Mes Contra Robo di Identidad.”) Dor di pensa i planea di antemano i cu cuidou, lo bo por reducí e riesgo di bira víctima di robo di identidad!

[Nota]

^ par. 3 Den hopi pais ta duna ciudadano i residentenan legal un tipo di number di identificacion. Por usa esaki no solamente pa identificá bo mes personalmente sino tambe pa asuntunan di belasting i tambe pa cuido médico. Na Merca e ciudadanonan ta ricibí loke nan ta yama un number di Siguridad Social. E término pa e tipo di numbernan ei di identificacion ta varia di un pais pa otro.

[Kuadro na página 30]

Con pa Protehá Bo Mes Contra Robo di Identidad

● Duna bo number di cédula solamente ora esaki ta absolutamente necesario.

● No cana cu karchi di crédito extra, ni cu bo cédula, papel di nacementu of bo pasport den bo tas of potmoni, si no ta necesario.

● Corta na pida-pida of sker solicitudnan di karchi di crédito cu ta bini aprobá caba, promé cu tira nan afó. Haci mescos cu statement di banco, recibu di telefon, recibu di karchi di crédito, etcétera.

● Usa bo man pa tapa ora bo ta usa bancomático of ora bo ta haci yamada di larga distancia cu bo karchi di telefon. Podisé den becindario tin ladron cu ta wak over di bo scouder cu nan verrekijker of cámara.

● Busca un brievenbus cu lok pa reducí ladronicia di post.

● Bai busca buki di chek nobo na banco en bes di laga nan mand’é cu post.

● Traha un lista of saca fotocopia di tur bo numbernan di cuenta di crédito, i ward’é na un lugá safe.

● Nunca duna bo number di karchi di crédito of otro informacion personal via telefon, a ménos cu ta un compania cu bo tin un relacion di confiansa cuné caba i ta abo ta esun cu a bel nan.

● Memorisá bo ‘pin code.’ No warda un registro skirbí di bo numbernan secreto den bo tas of potmoni.

● Si ta posibel busca un informe di bo posicion di crédito regularmente.

● Laga kita bo nomber for di lista di promocion di oficinanan cu ta duna informe tocante posicion di crédito i tambe di companianan cu ta duna crédito.

[Plachi na página 29]

‘Ladronnan cu ta wak over di bo scouder’ ta wak nan víctimanan primi e numbernan na telefon público of na bancomático

[Plachi na página 30]

Tin ladron ta coba den co’i sushi pa horta datonan personal