Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Dia Ku Twin Towers A Basha Abou

E Dia Ku Twin Towers A Basha Abou

E Dia Ku Twin Towers A Basha Abou

E SUSESONAN ku a tuma lugá dia 11 di sèptèmber 2001, na New York City, Washington, D.C., i Pennsylvania lo keda permanentemente grabá den mente di miónes, si no ta míles di miónes di habitante di mundu. Unda bo tabata ora bo a mira òf tende e notisia dje atake kontra World Trade Center na New York i kontra Pentagon na Washington?

E destrukshon inkreiblemente rápido di asina hopi propiedat i, muchu mas importante ainda, di asina hopi bida, a duna humanidat motibu pa para ketu i reflekshoná.

Kiko nos a siña tokante nos prioridatnan i loke nos ta skohe p’e den bida? Kon e susesonan trágiko ei a saka na kla algun di nos bon kualidatnan komo hende, manera sakrifisio propio, kompashon, perseveransia i inegoismo? E artíkulo aki i esun ku ta siguié lo purba kontestá e último pregunta ei.

Sobrebibientenan Ta Konta Nan Eksperensia

Inmediatamente despues dje desaster na New York, e sistema di metro a stòp di funshoná, i míles di hende a sali for di Manhattan na pia. Hopi di nan a krusa e brùgnan di Brooklyn i di Manhattan i nan por a mira bon kla e edifisionan di ofisina i di fábrika dje sede mundial di Testigunan di Yehova. No a tarda muchu ku algun persona ku a skapa dje desaster a kohe rumbo pa e edifisionan ei.

Alisha (na man drechi), yu muhé di un Testigu, tabata entre e proménan ku a yega. Su kurpa tabata tur na stòf i shinishi. * El a splika: “Mi tabata den trein riba kaminda pa trabou, i mi por a mira huma ta sali for di World Trade Center. Ora mi a yega na e área di desaster, tabatin glas tur kaminda riba suela, i mi por a sinti e kayente. Hende tabata kore den tur direkshon, miéntras ku polis tabata purba evakuá e área. E tabata parse un zona di guera.

Mi a kore skonde den un edifisio eibanda. Anto mi a tende e eksploshon ora e di dos avion a dal den e toren zùit. E esena tabata indeskriptibel, i tur kaminda tabatin huma pretu. Nan a bisa nos pa sali for dje zona di peliger. Mi a subi un fèri ku a krusa East River bai Brooklyn. Ora mi a yega e otro banda, mi a hisa kara ariba i a mira skirbí ku lèter grandi ‘WATCHTOWER.’ Ta e sede dje religion di mi mama! Mesora mi a kohe kaminda pa e edifisio di ofisina. Mi tabata sa ku lo mi no por ta den mihó man. Mi a haña chèns di limpia mi kurpa anto bèl mi mayornan.”

Wendell (na man drechi) tabata pòrtir dje Marriott Hotel ku tabata keda meimei dje dos torennan. El a splika: “Mi tabata na warda den lòbi ora e promé eksploshon a tuma lugá. Mi a mira baranka di piedra, heru i glas ta kai tur kaminda. Mi a wak na otro banda di kaya, i tabatin un hòmber na kandela drumí abou. Mi a kita mi bachi ku mi kamisa i kore bai serka dje pa purba paga e vlamnan. Un otro hende ku a pasa ei banda a yuda mi. Tur e hòmber su paña a kima na nada for di su kurpa ku eksepshon di su meanan ku su sapatu. Despues bomberonan a bini i a bai kuné p’e haña asistensia médiko.

Djis despues di esei, Bryant Gumbel dje kanal di notisia di televishon CBS a bèl pa papia ku un hende ku por a konta kiko tabata pasando. Mi famia na Islanan Vírgenes a tende mi reportahe na televishon i asina nan a haña sa ku mi ta na bida.”

Donald, un hòmber kurpa grandi di 1,95 meter, tabata na piso 31 di World Financial Center, kaminda e ta traha. E edifisio tabata nèt enfrente di Twin Towers i Marriott Hotel. El a bisa: “Mi a keda di shòk i hororisá ku loke mi a mira. Hende tabata kai i bula for dje bentananan di e toren nort. Mi a bira histériko i a kore sali pafó mas lihé posibel.”

Un otro eksperensia tabata di un mama di 60’i piku aña ku su dos yu muhénan di 40’i piku aña. Ruth ku su ruman muhé Joni tabata kedando huntu ku nan mama, Janice, na un hotèl pegá ku Twin Towers. Ruth, un verplegster diplomá, ta konta kiko a pasa: “Mi tabata bañando. Di ripiente mi mama ku mi ruman muhé ta grita mi pa sali for di den baño. Nos tabata na piso 16, i nan por a mira barankanan di piedra tabata pasa bai abou dilanti nos bentana. Mi mama a asta mira kurpa di un hòmber bula pasa over di un dak eibanda komo si fuera el a ser saká for di algu i bentá afó.

Mi a bisti lihé-lihé, i nos a kuminsá baha trapi. Tabatin hopi gritamentu. Nos a sali riba kaya. Nos a tende kos ta eksplotá i a mira chispanan di kandela. Polis a manda nos bai purá den direkshon zùit pa yega Battery Park, kaminda e fèri di Staten Island ta situá. Na kaminda nos a pèrdè Mama, kende tin asma króniko. Kon lo e por sobrebibí den tur e huma, shinishi i stòf aki? Nos a pasa mei ora ta busk’é, pero sin éksito. Sin embargo, na promé instante nos no a preokupá mashá pasobra e ta un hende hopi kapas i trankil bou di preshon.

Despues polis a dirigí nos pa bai n’e brùg di Brooklyn i krusa bai otro banda. Imaginá bo nos alivio ora nos a yega na e banda di Brooklyn i nos a mira e lèternan grandi ‘WATCHTOWER’! Nos tabata sa ku nos ta sano i salvo.

Nan a risibí nos ku brasa habrí i a duna nos alohamentu. Tambe nan a duna nos paña, ya ku nos tabatin solamente esnan na nos kurpa. Pero unda Mama tabata? Henter anochi nos a purba hañ’é na hospitalnan, pero sin éksito. Rònt di mitar di diesdos su siguiente mainta, nos a haña un mensahe. Mama tabata abou den lòbi! Ta kiko a pas’é?”

Janice, e mama, ta sigui konta: “Ora nos a pura sali for di hotèl, mi a keda preokupá pa un amiga hende grandi ku no a logra sali pareu ku nos. Mi kier a bai bèk i kargu’é saka afó mi mes. Pero esei tabata muchu peligroso. Den e konmoshon mi a pèrdè mi yu muhénan for di bista. Sin embargo, mi no a preokupá mashá ya ku nan ta hende trankil i Ruth ta un verplegster diplomá.

Unda ku mi a bira, tabatin hende ku mester di yudansa, foral mucha i beibi. Mi a yuda mas tantu di nan posibel. Mi a bai n’e área kaminda nan tabata parti e víktimanan i trata nan segun e gravedat di nan leshonnan. Mi a yuda laba man i kara dje polis i bomberonan. Nan man ku kara tabata tur na rut i stòf. Mi a keda te su manisé banda di tres or di mardugá. Anto mi a kohe e último fèri ku a bai Staten Island. Mi a pensa ku kisas mi yu muhénan a bai buska refugio einan. Pero mi no a haña nan.

Mainta mi a purba kohe e promé fèri pa bai bèk Manhattan, pero komo ku mi no tabata un trahadó di reskate nan no kier a laga mi subi. E ora ei mi a mira un polis ku mi a yuda. Mi a yam’é: ‘John! Mi tin ku bai Manhattan bèk.’ El a kontestá: ‘Ban ku mi.’

Ora mi a yega Manhattan, mi a kohe kaminda pa Marriott Hotel. Podisé ainda mi tabatin chèns di yuda mi amiga. Lubidá! E hotèl tabata un ruina. Henter e área di downtown tabata morto-morto; no tabatin aktividat niun kaminda. Polis ku bombero so, ku nan karanan morchá i masha tristu.

Mi a kana bai n’e brùg di Brooklyn. Segun ku mi tabata yega e otro banda mi por a mira e lèternan grandi konosí: ‘WATCHTOWER.’ Podisé mi yu muhénan ta einan. Asina mes, i nan a baha bini den lòbi pa kuminda mi. Nos a brasa otro i yora sin fin!

Sorprendentemente, mi no a haña ni un solo atake di asma, apesar di tur e huma, stòf i shinishi. Mi tabata hasi orashon, pasobra mi kier tabata útil, no un karga.”

“No Tin Niun Kaminda pa Aterisá!”

Rachel, un mucha muhé di 24 aña, a konta un redaktor di Spièrta!: “Mi tabata kanando den mi kaya den e parti mas abou di Manhattan ora ku mi a tende un avion riba mi kabes. E tabata zona asina duru ku el a pone mi hisa kara wak. Mi no por a kere mi bista: Un djèt masha grandi bahando tur ku tin. Mi a puntra mi mes dikon e tabata bula asina abou. No tin niun kaminda pa aterisá! Podisé e piloto a pèrdè kòntròl. Anto m’a tende un señora grita: ‘E avion a dal den e edifisio!’ Un inmenso bola di kandela a sali for dje toren nort. Mi a mira un buraku pretu grandi den e toren.

Tabata e kos di mas horibel ku mi a yega di mira den mi bida. E no a parse real. Boka habrí mi a keda pará einan. Djis despues un otro avion a dal den e di dos toren, i mas lat ámbos toren a basha abou. Mi a bira histériko. Esei tabata mas di loke mi por a soportá!”

“Si Ta Landa Mi Tin ku Landa, Mi Ta Landa”

Denise di 16 aña, a kaba di yega su skol ku tabata situá pegá ku American Stock Exchange (Bolsa di Balor Merikano), tres blòk pa zùit di World Trade Center. E ta konta: “Nueb’or a kaba di bati. Mi tabata sa ku algu a sosodé, pero mi no tabata sa ta kiko. Mi tabata na piso 11 dje skol, hañando lès di historia. Tur alumno tabata morto spantá. Tòg e yùfrou tabata kier pa nos traha un prufwèrk. Pero nos kier a sali for djeinan bai kas.

Anto nos edifisio a sagudí ora e di dos avion a dal den e toren zùit. Pero ainda nos no tabata sa ta kiko a sosodé. Di ripiente mi a tende un stèm riba wòkitòki di yùfrou bisa: ‘Dos avion a dal den Twin Towers!’ Mi a pensa den mi mes: ‘Ta kiko nos ta keda hasi aki den? Esaki ta akto di terorismo, i e siguiente lugá lo ta Stock Exchange.’ Pues nos a sali afó.

Nos a kore bai Battery Park. Mi a drei wak patras pa mira loke tabata pasando. Mi por a mira ku e toren zùit tabata serka di basha abou. Anto m’a pensa ku lo bai tin e efekto di dominó, esta, ku tur e otro edifisionan haltu tambe lo basha abou. Kasi mi no por a hala rosea, ya ku mi nanishi i garganta tabata verstòp ku shinishi i stòf. Mi a kore bai den direkshon di East River, pensando den mi mes: ‘Si ta landa mi tin ku landa, mi ta landa.’ Segun ku mi tabata hui, mi tabata resa pidi Yehova spar mi.

Finalmente mi a subi un fèri rumbo pa New Jersey. A tuma mas ku sinku ora promé ku mi mama a haña mi, pero a lo ménos mi tabata sano i salvo!”

“Esaki Ta Mi Último Dia di Bida?”

Joshua di 28 aña, di Princeton, New Jersey, tabata na piso 40 di toren nort ta duna lès na un klas. E ta kòrda: “Di ripiente nos a sinti manera ta un bòm a eksplotá. Ora nos a sinti vários sagudimentu, mi a pensa: ‘No, ta un temblor.’ Mi a wak pafó, i tabata inkreibel: huma i barankanan di piedra tabata zuai rònt dje edifisio. Mi a bisa e klas: ‘Tur hende laga tur kos para. Ban for djaki!’

Nos a kuminsá baha e trapinan ku tabata yenando ku huma, i awa tabata sali for dje sprinklernan. Pero no tabatin pániko. Mi tabata resa pidi pa ohalá nos a skohe e trapinan korekto pa asina nos no haña nos kara-kara ku e kandela.

Segun ku mi tabata kore baha trapi, mi a puntra mi mes: ‘Esaki ta mi último dia di bida?’ Mi a keda hasi orashon na Yehova, i mi a sinti un pas straño a baha riba mi. Nunka mi no a eksperensiá e tipo di pas interno ei. Nunka lo mi lubidá e momentu ei.

Ora ku porfin nos a sali for dje edifisio, polis tabata manda tur hende pa sigui kana. Mi a hisa kara wak e torennan i m’a mira ku tabata manera nan a slais e dos edifisionan habri. Tabata manera un soño.

Anto m’a tende un zonido straño: un silensio misterioso komo si fuera míles di hende tabata tene nan rosea aden. A parse manera kos ku New York a para ketu. Despues a bini gritu. E toren zùit tabata basha den otro! Un ola grandi di huma, shinishi i stòf a basha bini riba nos. Tabata manera e efektonan spesial den un pelíkula. Pero esaki tabata bida real. Apénas nos por a hala rosea ora e nubia a alkansá nos.

Mi a logra yega e brùg di Manhattan, i ei mi a bira wak patras i mira kon e toren nort ku su inmenso antèna di televishon ta basha abou. Segun ku mi ta krusa e brùg, mi a sigui resa pa mi por yega Bètel, e sede mundial di Testigunan di Yehova. Nunka den henter mi bida mi tabata asina kontentu di mira e lugá ei. I riba e muraya dje fábrika tabatin skirbí ku lèter grandi loke míles di hende por mira diariamente: ‘Lesa e Palabra di Dios e Beibel Santu Tur Dia’! Mi a pensa: ‘Mi ta serka di yega. Sigui un poko mas!’

Meditando riba e susesonan ei, mi a keda konvensí ku realmente mi tin ku pone mi prioridatnan na nan lugá: e kosnan mas importante den bida mester ta na promé lugá.”

“Mi A Mira Hende Bula for dje Toren”

Jessica di 22 aña, a mira e susesonan ora el a sali for dje metro pegá ku World Trade Center. E ta konta: “Mi a hisa kara i mira shinishi, barankanan di piedra i tur tipo di pida di metal ta bini abou. Tabatin fila di hende pa usa e telefonnan públiko i nan tabata bira mas i mas histériko pasobra nan mester a warda. Mi a resa pidi Dios pa mi keda kalmu. Anto nos a tende un otro eksploshon. Stal ku glas tabata kai fo’i laira. M’a tende hende grita: ‘Ta un avion mas!’

Mi a wak ariba, i tabata horibel pa mira: hende bulando for dje pisonan ariba kaminda huma i vlam tabata sali. Ainda mi por mir’é mi dilanti: un hòmber ku un muhé. Nan a tene na un bentana pa un ratu. Despues nan mester a laga bai i nan a keda kai, kai, kai. Tabata un bista insoportabel.

Despues ora mi a yega e brùg di Brooklyn, mi a kita mi sapatunan inkómodo i a kore krusa e riu bai n’e banda di Brooklyn. Mi a kana drenta e edifisio di ofisina di Watchtower, i mesora nan a yuda mi kalma.

E anochi ei na kas, mi a lesa den Spièrta! di 22 di ougùstùs 2001 (na spañó), e seri di artíkulo ‘Kon pa Superá e Trastorno di Strès Post-troumátiko.’ Mi tabatin mester dje informashon ei!”

E magnitut dje desaster a impulsá hende pa yuda den tur manera ku nan tabata por. E siguiente artíkulo ta splika un parti dje historia.

[Nota]

^ par. 7 Spièrta! a entrevistá hopi mas sobrebibiente di loke nos por inkluí den e repaso breve aki. Nan aporte a yuda kompletá i konfirmá e relatonan aki.

[Diagram/Plachinan na página 8, 9]

(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikashon)

DESTRUÍ

1 TOREN NORT 1 World Trade Center

2 TOREN ZÙIT 2 World Trade Center

3 MARRIOTT HOTEL 3 World Trade Center

7 7 WORLD TRADE CENTER

DAÑO SEVERO

4 4 WORLD TRADE CENTER

5 5 WORLD TRADE CENTER

L ONE LIBERTY PLAZA

D DEUTSCHE BANK 130 Liberty St.

6 U.S. CUSTOMS HOUSE 6 World Trade Center

N S BRÙG NORT I ZÙIT PA HENDE NA PIA

DAÑO PARSIAL

2F 2 WORLD FINANCIAL CENTER

3F 3 WORLD FINANCIAL CENTER

W WINTER GARDEN

[Rekonosementu]

Mapa 3D di Lower Manhattan di Urban Data Solutions, Inc.

[Plachinan]

Te ariba: E toren zùit a basha abou promé

Ariba: Tabatin hende ku a kore buska refugio na e edifisionan di Watchtower

Banda drechi: Sentenáres di bombero i trahadó di reskate a traha inkansablemente na Ground Zero

[Rekonosementu]

AP Photo/Jerry Torrens

Andrea Booher/FEMA News Photo

[Rekonosementu pa Potrèt na página 3]

AP Photo/Marty Lederhandler

[Rekonosementu pa Potrèt na página 4]

AP Photo/Suzanne Plunkett