Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Suèter pa Pingwin

Boluntarionan di rònt mundu a hak mas ku 1.000 suèter pa manda Tasmania, Oustralia. Pa ken bisti? Pingwin enano (dwergpinguïn), un para chikí ku ta pisa un kilo i ku ta biba den un área ku hopi bes ta ser asotá pa derame di zeta krudo. E korant di Kánada National Post ta splika: “Ora nan ta drecha nan pluma ku nan boka, nan ta guli e zeta venenoso ku tin pegá na nan pluma. Boluntarionan ta bisti e paranan muhá ku zeta un suèter pa stroba nan di guli e zeta [promé] ku haña chèns di limpia nan.” Ademas, segun Post, e suèternan ta yuda tene e pingwinnan kayente. Jo Castle, bosero dje Departamento di Konserbashon di Tasmania, ta bisa ku den e Hemisferio Nort tambe nan a yega di usa suèter pa para di laman, pero ku nan a kambia e patronchi “pa e pingwinnan chikí den hemisferio sur.”

Kontroversia di Slùrp

Slùrp òf no slùrp. Esei ta e kuestion⁠—⁠a lo ménos pa kliente di restorantnan na Hapon ku ta sirbi e popular sòpi di aletria. Hopi hapones di 40 aña bai ariba, ta haña ku aletria largu ta smak mihó si bo slùrp e huntu ku e buyon ora e ta kayente ainda. Nan ta haña ku ta masha normal pa slùrp duru ora bo ta kome i ku esei ta mustra ku realmente bo ta disfrutá dje kuminda. Pero tin un generashon nobo di hapones ku tin un otro punto di bista pa loke ta etikèt di kome aletria. The Japan Times ta informá: “Haponesnan mas hóben ta mas preokupá pa sòpi no lèk riba nan dashi di seda òf riba nan bistí [di marka]. Komo ku nan a lanta ku etikèt oksidental i ta kome kuminda mas dje tipo oksidental, ta probabel ku nan ta sinti nan mes ofendí ora hende rònt di nan ta slùrp.” E kuestion di slùrp aki a bira parti dje diferensia grandi ku tin entre e generashonnan di Hapon. E ta pone ku hende mas grandi ta sinti nan inkómodo pa laga otronan tende nan slùrp ora nan ta kome aletria den públiko. Tumando parti pa e generashon mas bieu, un korant grandi di Hapon a lamentá: “Lo bo sinti bo realmente solitario ora bo no ta tende niun hende ta slùrp mas.”

Peligernan di Alkohòl

“Den último añanan, leshon, desabilidat i morto relashoná ku alkohòl entre gruponan di edatnan mas hóben na Europa a oumentá alarmantemente,” segun e korant médiko di Gran Bretania The Lancet. Na Europa, kaminda konsumo di alkohòl ta mas haltu na mundu, alkohòl ta mata 55.000 hóben tur aña. Ora a puntra studiantenan tokante nan kustumbernan di bebe, un tersera parti di esnan entrevistá na Dinamarka, Finlandia, Gran Bretania, Groenlandia i Irlanda, a atmití ku e luna anterior nan tabata fuma por lo ménos tres biaha. Segun un estudio di 100.000 studiante entre 15 pa 16 aña den 30 pais europeo, e mayor oumento di konsumo di alkohòl serka hóbennan a tuma lugá na Lituania, Polonia, Repúblika Slovako i Slovenia. Manera e korant Independent di Lònden a informá, Universidat Real di Médikonan di Gran Bretaña ta spièrta ku awor nan ta ‘diagnostiká mucha muhénan di 20 i piku aña ku kanser avansá di higra, algu ku tradishonalmente a ser hañá serka hòmbernan di 40 i 50 i piku aña ku ta bebedó pisá.’ E universidat “a identifiká alkohòl komo un dje problemanan di salubridat públiko mas karu na Gran Bretania.”

Krusando Oséano Pasífiko den un Boto di Rema

Sin yudansa di bela òf motor, un hòmber a rema su so krusa oséano Pasífiko den un boto chikí ku un pida dak. E britániko Jim Shekhdar a sali for dje kosta di Perú na yüni 2000, segun e korant El Comercio di Lima. E nabegante aventurero a hiba huntu kuné un aparato portátil pa kombertí awa salu den awa dushi, un radio, kuater sistema di komuniká via satélite i un bateria ku ta traha riba solo pa duna tur e aparatonan koriente. Na mart 2001, despues di nuebe luna i 15.000 kilometer, e hòmber ku algun hende a yama “e nabegante loko,” a baha na kosta di Oustralia. Durante su biahe el a sobrebibí dies atake di tribon i kasi a dal den un tankero. Pero su último reto a bini riba e último dia, ora ku ola a bòltu su boto di rema i e tabatin ku landa e lastu 100 meter bai kantu kaminda su famia tabata sper’é brasa habrí.

Un Trato Amigabel Ta Stimulá Rekuperashon

“Un dòkter amigabel i animante ku ta trata su pashèntnan ku bon manera ta ègt haña mihó resultado,” segun e korant The Times di Lònden. Despues di analisá 25 rapòrt ku a trata e asuntu aki, investigadónan di universidatnan di York, Exeter i Leeds, na Inglatera, a konkluí: “A resultá ku dòkternan ku ta trata na forma un relashon kariñoso i amistoso ku nan pashèntnan, i ku ta sigurá nan ku pronto nan lo bira bon, ta mas efektivo ku dòkternan ku ta mantené nan konsulta den un forma impersonal, formal i insigur.” Na Suesia un estudio a mustra ku pashèntnan “a rekuperá mas lihé i tabata mas satisfecho ora nan a ser tratá dor di un dòkter ku a sigurá nan ku nan lo bira bon, a animá nan pa hasi pregunta i a keda un par di minüt èkstra serka nan.”

E Balor di Ehersisio Regular

Hopi hende ta hasi ehersisio vigoroso de bes en kuando pa purba prevení gordura, malesa di kurason i otro problemanan di salú ku ta bini di sinta muchu den ofisina. Sin embargo, un estudio resien ta indiká ku ehersisio moderá pero frekuente ta mihó pa stimulá e metabolismo dje kurpa ku ehersisio intenso pero de bes en kuando, segun e korant aleman Süddeutsche Zeitung. E investigadó hulandes dr. Klaas Westerterp a studia e gastamentu di energia di 30 boluntario minüt pa minüt. E resultadonan a indiká ku en bes di un persona purba “balansá etapanan di inaktividat ku seshonnan di aktividat ekstremo,” ta mas efektivo pa inkorporá mayor aktividat físiko den bida di tur dia. E informe ta sugerí: “Mas tantu posibel purba interkambiá sintamentu i paramentu ku aktividat moderá manera kanamentu òf korementu di baiskel.”

Treinnan Rápido na Fransia

Na 1867 e biahe ku trein di Paris pa Marseilles den zùit a dura mas ku 16 ora. Den añanan ’60 di siglo 20, ainda e tabata dura shete ora i mei. Pero na yüni 2001, Kompania di Trein Nashonal Franses a start un konekshon nobo di spoorban di velosidat haltu entre e dos statnan. Awor pasaheronan por biaha riba 300 kilometer pa ora i por kubri e distansia di 740 kilometer den tres ora so. A lo largu di un ruta di 250 kilometer na zùit di Lyons, treinnan ta krusa mas ku 500 brùg, pasa riba 17 kilometer di viadùkt elegante i ta kore dor di un tùnel di kasi 8 kilometer largu. Si ta nesesario, te ku “20 trein pa ora por kore den tur dos direkshon bou di kondishonnan di siguridat optimal,” segun e korant franses Le Monde. Esei ta nifiká un trein kada tres minüt.

Mucha ku Strès

“Infansia no ta e etapa klásiko mas di hunga pafó, di tempu liber i trankilidat, manera e tabata añanan pasá,” segun e korant El Universal di Siudat di Mèksiko. Investigadónan a konkluí ku awe un mucha di 10 aña tin ku trata ku un nivel di strès similar na loke un persona di 25 aña a konfrontá na 1950. Hopi dje strès aki ta bini di lès di skol i otro aktividatnan ku mayornan ta spera lo yuda nan yu tin un mihó futuro. Pero e karga èkstra “ta afektá su salú, su sosiegu i asta su desaroyo,” e korant a remarká. E informe ta sugerí pa mayornan reevaluá e kompromisonan ku nan yunan tin ya asina e muchanan por pasa mas tempu na kas. Pero en bes di keda kas sin hasi nada òf keda klabá na televishon òf kòmpiuter despues di skol, “e idea ta pa nan sali pafó i hunga ku otro mucha, kore rònt, kore nan baiskel, traha pùzel òf pinta.”

Laman Mas Kayente Ta Influensiá Naturalesa

Durante un bishita resien na Isla Heard, situá 4.600 kilometer zùitwèst di Oustralia, sientífikonan a deskubrí kambionan dramátiko den e poblashon di mata i bestia riba e isla. “E kantidat di pingwin real, kachó di awa i deklá a multipliká, i áreanan ku un tempu tabata kubrí ku gletsjer awor ta bèrdè-bèrdè ku mata,” segun e korant West Australian. Biólogo Eric Woehler a bisa ku na 1957 nan a mira solamente tres par di pingwin real ta brui riba e isla. “Awor nos tin mas ku 25.000,” el a komentá. Woehler a bisa ku e temperatura di superfisie di laman a subi ku 3⁄4 grado Celsius durante e último 50 añanan. El a agregá: “Ounke esei no ta parse masha hopi, e ta sufisiente pa kousa e tipo di kambionan ku nos ta mirando.” Woehler a spekulá ku e klima dje isla ku tempu lo por bira muchu kayente pa algun mata i bestia sigui eksistí einan.