Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Posponementu i Bo Salú

“Posponé kos por hasi bo malu,” segun un estudio ku a aparesé den e korant Vancouver Sun. Un estudio di 200 studiante di universidat na Kánada a keda presentá na un konferensia resien di Sosiedat di Sikologia Merikano na Toronto. E estudio ta mustra ku “hende ku gusta posponé kos ta pone nan mes bou di asina tantu preshon, ku nan ta sufri di mas enfermedat ku tin di haber ku strès ku otro hende. . . . Ora e fecha di eksamen a yega serka, e nivel di strès dje hendenan ku gusta posponé kos a subi drástikamente. Na lugá di nan aktitut despreokupá, awor nan tabatin mas tantu doló di kabes, doló di lomba, verkout, problema pa drumi i alergia. Nan a sufri di mas tantu problema respiratorio, infekshon i migraine.”

Un Piská Ku Ta Subi Baranka!

E revista Natural History ta informá ku un tim di iktiólogo di Brazil⁠—⁠sientífiko ku ta studia piská⁠—⁠a opservá un sorto di ‘baars’ suramerikano ku ta logra hasi algu ku ta parse imposibel: subi baranka muhá tras di un waterval di un altura di sinku piso. “E sientífikonan a opservá kon e piskánan di kuater sèntimeter aki por subi baranka den e riunan brutu di Espírito Santo, na parti ost di Brazil.” Nan ta usa nan dos par di ven grandi pa gara na e barankanan na pia dje waterval. Pokopoko nan ta subi 15 meter haltu “dor di bati nan rabu vigorosamente” i sosegá kada tantu ratu. Segun e relato, “e sientífikonan ta pensa ku e komportashon aki ta yuda gruponan di baars sobrebibí den partinan isolá.” Pero no ta baars ta e úniko tipo di piská ku por subi baranka. Gobi tropikal (aalgrondel) i un sorto di ‘modderkruiper’ asiátiko tambe por.

Tomati Ku Por Kontra Salu

Ku ingenieria genétiko, sientífikonan a traha e promé tipo di tomati na mundu ku por krese den awa salu. Esaki ta un logro ku por yuda solushoná un dje problemanan di mas grandi den agrikultura, segun washingtonpost.com. E tomati ku por kontra salu aki a ser trahá ku un gene for di un mata ku ta famia di kolo. Ku e gene agregá aki, “e mata por warda e salu apart, di manera ku e por krese riba tereno ku normalmente lo ser konsiderá mal tera pa planta.” Segun e informe, “e tomati diseñá ku ingenieria genétiko aki por krese den tera muhá ku awa ku ta rònt di 50 bes mas salu ku normal.” Nan ta spera ku mata asina ku por kontra salu por krese den tera kaminda áwaseru no ta kai regularmente. E informe ta menshoná tambe ku “un otro posibel uso pa e tomatinan adaptá aki (òf otro mata adaptá dje mes manera) ta pa drecha mal tera pa planta dor di chupa e salu saka afó.”

Mucha Ku Kier Kometé Suisidio

The Guardian di Lònden ta informá ku ChildLine, un liña di telefon Britániko ku ta yuda mucha, a risibí dos bes mas yamada di telefon di mucha ku kier a kometé suisidio durante e periodo di 1990/91 (346 yamada) kompará ku e periodo di 1998/99 (701 yamada.) “E muchanan a kai den desesperashon ekstremo debí na intimidashon dor di otro studiantenan, abusu seksual òf físiko, morto di un ser kerí òf strès di eksamen.” Segun e organisashon karitativo, “e punto di bista komun di ku intento di suisidio ta djis pa hala atenshon, ta algu peligroso. No ta bèrdat ku hende ku papia di suisidio no ta hasié, manera hende ta bisa. Hopi dje muchanan ku ta yama ChildLine ku gana di mata nan kurpa a bisa ku nan a bira mas desesperá dor ku ta parse ku nan mayornan òf esnan ku ta responsabel pa nan no ta preokupá ku nan situashon.” Despues ku un mucha purba mata su kurpa pa di promé bes, “e famia ta keda asina aliviá ku e mucha a sobrebibí, . . . ku nan ta pensa ku e problema a pasa. Pero trágikamente, e ta bolbe sosodé,” hopi bes den un par di luna despues dje promé intento. Maske mucha muhé ta purba kometé suisidio 4 bes mas tantu ku mucha hòmber, mucha hòmber tin mas chèns di logra mata nan kurpa. Mayoria dje muchanan ku a yama e institushon tabatin entre 13 pa 18 aña, pero esnan di mas chikitu tabatin apénas 6 aña.

Despistá Sangura

Un negoshi na Singapur ta produsí un aparato pa kaba ku sangura sin usa insektisida. E ta un kaha di plèstik pretu di 38 sèntimeter haltu ku “ta saka kalor i kooldioxide meskos ku kurpa di hende,” segun The Economist di Lònden. Ya ku sangura ta lokalisá nan víktima dor di bai tras di nan kalor di kurpa i e kooldioxide den nan rosea, e aparato ta “nèk e sanguranan, pone nan kere ku tin kuminda pa nan.” E kaha ta ser keintá ku koriente, i e ta saka kooldioxide for di un paki chikitu ku bo por kambia. Lus ta sende paga pa lòk e insekto den e kaha. E ora ei un fèn ta supl’é den un baki di awa, i e ta hoga. E aparato por gara te 1.200 sangura den un anochi. Por stèl e pa gara sea Anófeles, sangura djanochi ku por kousa malaria, òf Aedes, sangura di den dia ku ta portador di keintura hel i dengue. Otro bentaha dje aparato ta ku e no ta mata insekto inofensivo manera barbulètè.

Hende Hòmber Ta Ser Animá pa Kome Piská

Hende hòmber ku ta kome gran kantidat di piská ku hopi zeta manera salmou, haring i makrel, tin dos te tres biaha ménos chèns di haña kanser na prostat, ku hòmbernan ku no sa kome piská, segun investigadónan na Karolinska Institute na Stockholm. E investigashon a dura 30 aña largu i a inkluí 6.272 hende hòmber. Faktornan ku ta oumentá rísiko di kanser, manera humamentu, a ser tumá na konsiderashon. E konklushon dje investigadónan ta ku “aparentemente vetzuur omega-3 [ku ta presente partikularmente den piská ku hopi zeta] ta stroba desaroyo di kanser na prostat.” Segun e informe, e mesun vetzuurnan aki ta “redusí e rísiko di atake di kurason” tambe. P’esei ekspertonan ta konsehá hende pa kome piská “un òf dos bes pa siman.”

Flishi di Aros Ta Skapa Palu

Den nort di Perú nan ta usa flishi di aros komo kombustibel alternativo den fábrika di blòki, i esei ta yuda skapa hopi palu di bonchi di ser usá pa kandela, segun e korant peruano El Comercio. Bintiun fábrika di blòki ta usa flishi di aros, ku ta un desperdisio di agrikultura, i esaki a yuda baha produkshon di kooldioxide tambe. Ademas, dor di pleister muraya dje fòrnunan ku un meskla di santu, klei i stropi di molases, e fòrnunan ta wanta kayente mas mihó, i nan efisiensia a subi ku 15 porshento. Tambe nan ta eksperimentando ku hinka shinishi di flishi di aros den e blòkinan pa purba hasi nan mas fuerte. “Ademas, uso di flishi di aros ta redusí polushon i problema pa warda desperdisio,” segun El Comercio.

Mucha i Salú Mental

“Statistik ta mustra ku un di kada sinku mucha ta haña un problema sikológiko promé ku e pasa 11 aña di edat,” segun e korant The Gazette di Montreal, Kánada. E ta bisa ku “bo por papia di bon salú mental ora ku e persona sa di balansá e partinan sosial, físiko, spiritual i emoshonal di su bida.” Sandy Bray, un kordinadó di kontakto entre komunidat i gremio di edukashon ku ta traha pa e Asosiashon Kanades di Salú Mental, ta bisa ku nos mester tin mes tantu interes den salú mental, ku nos tin den salú físiko. Bray ta bisa: “Si semper nos ta pone salú mental te na último riba nos lista di prioridat, nos tin chèns di bira deprimí, sufri di ansiedat òf haña strès.” Mayornan ta ser animá pa traha mas preventivo ku e salú mental di nan yunan dor di planea tempu pa ta huntu komo famia, i kome huntu. Otro sugerensianan pa yuda tur hende tin bon salú mental ta entre otro, drumi sufisiente, kome bon, keda den bon kondishon físiko, traha tempu pa hasi kos ku bo ta gusta, pasa tempu ku amigu, hari, hasi trabou boluntario, duna i aseptá elogio, skucha otro hende ku atenshon i no ser muchu severo ku bo mes ora bo faya.

E Konsekuensia Lamentabel di Piska di Mas

“Hende a okashoná un apokalípsis marino manera niun hende por a imaginá. Un estudio a revelá ku míles di espesie a disparsé dor ku hende ta piska di mas,” segun The Times di Lònden. “Rasa humano ta yag asina efikas riba bestia grandi di laman i marisko, ku nos a afektá kadenanan alimentisio i a daña ekosistema asina tantu, ku awor e aspekto di laman a kambia pa semper,” segun e investigashon. E informe ta menshoná ku na 1607, ora kapitan John Smith (un kolonisadó ingles) a nabegá drenta Chesapeake Bay, na kosta ost di Merka, un kañon a kai for dje barku i “nan por a mir’é bon kla drumí den fondo, nuebe meter bou di awa.” E sientífikonan ku a hasi e investigashon ta bisa ku ta e bankinan grandi di uster ku tabatin e tempu ei tabata tene e awa asina limpi dor ku nan ta filtra tur e awa den e bahia kada tres dia, kontrolando asina e nivel di mikrobio i lima den e awa. E tempu ei “tabatin masha hopi bayena, dòlfein, manatí, òter, turtuga, kaiman i steur gigante” den e region ei. Awendia, ta “un par dje espesienan” ku tabatin ántes so a sobra den e área.