Bai na kontenido

Bai na kontenido

Un Siglo di Violensia

Un Siglo di Violensia

Un Siglo di Violensia

ALFRED NOBEL a kere ku mundu lo por a mantené pas basta e nashonnan tabatin armanan mortal. Pasobra den tal kaso e nashonnan lo por a uni rápidamente i kaba na un manera horibel ku kualkier agresor. “Esaki lo ta un forsa ku lo hasi guera imposibel,” el a skirbi. Segun e punto di bista di Nobel, ningun nashon na su sano huisio lo provoká un konflikto si e konsekuensianan pa su mes lo ta devastador. Pero kiko siglo 20 a revelá?

Ménos ku 20 aña despues di Nobel su morto, Promé Guera Mundial a kuminsá. Durante e konflikto aki nan a usa armanan mortal nobo, manera mitrayùr, gas venenoso, lansadó di kandela, tanki di guera, avion i supmarino. Kasi 10 mion sòldá a muri, i mas ku dos biaha e kantidat ei a ser heridá. E krueldat di e Promé Guera Mundial a bolbe lanta hende su interes den pas. Esaki a hiba na formashon di e Liga di Nashonnan. Presidente merikano Woodrow Wilson, kende tabata un figura prominente tras di formashon dje Liga, a gana e Premio Nobel di Pas na 1919.

Sin embargo, tur nan speransa di kaba ku guera permanentemente a kai na awa ora ku na aña 1939, Segundo Guera Mundial a kuminsá. Den hopi aspekto esaki tabata asta mas horibel ku Promé Guera Mundial. Durante e konflikto aki Adolf Hitler a ekspandé e fábrika di Nobel na e stat Krümmel, i a hasié un dje fábrikanan di munishon mas grandi na Alemania, ku mas di 9.000 empleado. Anto na fin di e guera, un atake aéreo di e forsanan aliá a destruí e fábrika di Nobel kompletamente, tirando mas ku mil bòm riba dje. Ta un ironia ku e bòmnan ei a ser desaroyá ku yudansa di e inventonan di Nobel.

E siglo ku a sigui despues di morto di Nobel tabatin no solamente dos guera mundial, sino tambe un kantidat inkontabel di konfliktonan menor. Armanan a oumentá sinfin durante e periodo ei, i tin di nan a bira asta mas hororoso. Konsiderá un par di e ekiponan militar ku a destaká den e dékadanan despues di morto di Nobel.

Arma chikitu i arma leve. Esakinan ta inkluí revòlver, rifel, granada, mitrayùr, mortero i otro armanan portátil. Arma chikitu i arma leve ta barata, fásil pa mantené i asta mas fásil pa usa.

E presensia di e armanan aki⁠—⁠i e menasa ku nan ta forma pa hende sivil⁠—⁠a prevení guera? Niun tiki! Den e revista Bulletin of the Atomic Scientists, Michael Klare ta skirbi ku arma leve a bira “e arma prinsipal di kombate den e gran mayoria di konfliktonan ku a tuma lugá despues di e era di Guera Friu.” De echo, te ku 90 porshento di víktima den gueranan resien tabata kousá pa arma chikitu i arma leve. Mas ku kuater mion hende a ser matá ku e armanan ei durante dékada di 1990 so. Den hopi kaso armanan leve ta den man di hóbennan ku no tin entrenamentu militar i ku no ta vasilá pa violá reglanan tradishonal di guera.

Minanan di tera. Na fin di siglo 20, minanan di tera tabata manka òf mata un promedio di 70 hende pa dia! Mayoria di nan tabata sivil, no sòldá. Hopi bes nan ta usa mina di tera no pa mata, sino pa manka hende i krea miedu i teror entre esnan ku eksperensiá e daño kruel ku e minanan ta okashoná.

Ta sierto ku hende a hasi hopi esfuerso den último añanan pa eliminá mina for di den tera. Pero tin eksperto ta bisa ku pa kada mina ku nan eliminá, 20 mas ta ser derá den tera, i ku rònt mundu por tin un 60 mion mina derá den tera. E echo ku minanan di tera no por hasi un distinshon entre e stap di un sòldá i e stap di un mucha ku ta hunga riba un tereno, no a stroba hende di traha i usa e artefaktonan horibel aki.

Armanan nuklear. Ku e invento di arma nuklear tabata posibel pa promé bes pa destruí henter un stat den un par di sekònde, sin un solo enfrentamentu entre sòldánan. Por ehèmpel, konsiderá e destrukshon horibel ku tabatin ora nan a tira bòm atómiko riba Hiroshima i Nagasaki na 1945. Tin hende a bira siegu dor di e lus intolerabel. Otronan a ser venená dor di e radiashon. Hopi a muri dor di e kandela i kayente. E total di morto pa e dos statnan aki a ser kalkulá na kasi 300.000 persona!

Klaro ku tin hende lo argumentá ku e bòmnan ku nan a tira riba e dos statnan aki a prevení hopi morto ku lo a kai si e guera a sigui usando armanan tradishonal. Sin embargo, di shòk pa e tremendo kantidat di bida ku a bai pèrdí, algun hende a kuminsá lòbi pa bini un kòntròl mundial riba e arma horibel aki. Sí, hopi persona a kuminsá teme ku hende a desaroyá e kapasidat di destruí su mes.

E desaroyo di armanan nuklear a hasi pas mas probabel? Tin hende ta bisa ku sí. Nan ta señalá na e echo ku pa mas ku 50 aña hende no a usa e armanan poderoso aki den guera. Pero tòg Nobel su idea ku armanan di destrukshon masal lo a prevení guera no a resultá bèrdat, pasobra guera a sigui ku armanan tradishonal. Ademas, segun e Komité di Polítika Nuklear, tur momento tin míles di artefakto nuklear ku ta kla pa ser aktivá mesora. I den e era aki ku terorismo ta un preokupashon serio, hopi hende tin miedu di loke lo pasa si material nuklear kai den e mannan “robes.” Asta den e mannan “korekto,” hende tin miedu ku un solo aksidente lo por kousa un katástrofe termonuklear mundial. Ta bisto anto ku pa loke ta armanan destruktivo, esaki no ta e pas ku Nobel a imaginá.

Armanan biológiko i kímiko. Guera bakteriológiko ta inkluí uso di bakteria mortal manera antraks, òf un vírus, manera bruera (un tipo di sendepaga). Foral bruera ta masha peligroso pasobra e ta sumamente kontagioso. Tambe ta eksistí e menasa di armanan kímiko, manera gas venenoso. E supstansianan venenoso aki ta bini den hopi forma, i ounke lei ta prohibí nan ya pa dékadanan, esaki no a prevení hende di usa nan.

E armanan horibel aki i e menasa ku nan ta trese a pone hende reakshoná manera Nobel a pronostiká: “hala atras tur hororisá i disolvé nan tropanan”? Al kontrario, nan a oumentá e temor ku un dia e armanan aki lo ser usá, asta dor di amatùr. Mas ku un dékada pasá, e direktor di e Agensia Merikano di Kòntròl di Arma i Desarmamentu a deklará: “Armanan kímiko por ser fabriká den ken ku ta su garashi, basta bo a haña un poko scheikunde na skol sekundario.”

No tin duda ku durante siglo 20 tabatin gueranan mas destruktivo ku den kualkier otro era. Awor ku nos ta na prinsipio di siglo 21, e speransa di pas ta parse mas un ilushon ku nunka, foral despues di e atake terorista ku a tuma lugá na New York City i Washington, D.C., dia 11 di sèptèmber 2001. Steven Levy a skirbi den e revista Newsweek: “Kasi niun hende no ta tribi puntra si no ta asina ku en bes di usa teknologia sofistiká pa metanan probechoso, lo e por ser usá pa duna malbadonan mas poder. Ken lo tin un idea kon pa manehá e situashon ei? Ta konosí ku hende ta sigui tras di loke nan ta mira komo progreso i despues nan ta bai analisá e asuntu. Miéntras ku nos ta nenga di pensa lo Impensabel [ku un suseso katastrófiko di bèrdat por sosodé], nos ta krea sirkunstansianan ku ta pèrmitié tuma lugá.”

Pues te asina leu, historia a siña nos ku e invento di eksplosivonan teribel i armanan mortal no a trese e mundu aki niun tiki mas serka di pas. Kier men anto, pas mundial ta djis un soño?

[Kuadro/Plachinan na página 8]

Dominando Nitrogliserina

Na aña 1846, e kímiko italiano Ascanio Sobrero a deskubrí nitrogliserina, un zeta pisá ku ta eksplotá lihé. E supstansia a resultá di ta peligroso. Pidanan di glas a laga Sobrero su kara keda mal kòrtá despues di un eksploshon, i ku tempu el a stòp di traha ku e supstansia. Ademas tabatin un problema ku e líkido ku Sobrero no por a solushoná: Si bo bash’é abou i dal e ku un martin, solamente e parti di e líkido ku risibí e sla di martin ta eksplotá, sin afektá e restu dje zeta.

Nobel a solushoná e problema ora el a inventá un manera práktiko pa usa un kantidat chikitu di un tipo di eksplosivo ku por sende un gran kantidat di un otro eksplosivo. Anto na 1865, Nobel a inventá un kápsula chikitu ku kwikfulminaat (slaghoedje) ku nan a hinka den algu ku a kontené nitrogliserina i despues a send’é ku un mecha.

Sin embargo, traha ku nitrogliserina a keda algu peligroso. Por ehèmpel, na 1864 un eksploshon den e tayer di Nobel situá pafó di Stockholm a mata sinku hende, entre nan Emil, e ruman hòmber mas chikí di Nobel. E fábrika di Nobel na Krümmel, Alemania, a ser destruí dos biaha pa eksploshon. Tambe tabatin hende ku a usa e líkido komo zeta pa lampi, pa limpia sapatu òf komo zeta pa wil di garoshi, tur esei ku konsekuensianan serio. Asta ora nan a us’é pa bula serunan, zeta di mas por a lèk den e skernan i kousa aksidente despues.

Na 1867, Nobel a kombertí e zeta den un supstansia sólido dor di kombiná nitrogliserina ku kieselguhr, un supstansia ku ta apsorbé líkido i ku no ta eksplotá. Nobel a traha e nòmber “dinamit” for di e palabra griego dynamis, ku ta nifiká “poder.” Ounke despues Nobel a desaroyá eksplosivonan mas avansá, hende ta konsiderá dinamit komo un di su inventonan mas importante.

Klaro ku a usa e eksplosivonan di Nobel tambe pa propósitonan ku no ta militar. Por ehèmpel, nan a hunga un papel importante den konstrukshon dje tùnelnan di St. Gotthard ku ta pasa dor di serunan di Alpen (aña 1872-82), pa bula e klepnan bou di awa ku tabatin den East River na New York (aña 1876, 1885) i pa koba e Kanal di Korinto na Gresia (aña 1881-⁠93). Apesar di esei, dinamit a haña for di prinsipio e reputashon di ta un instrumento di destrukshon i morto.

[Plachi]

Warda di polis na Kolombia destruí dor di eksplosivonan yen di dinamit

[Rekonosementu]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Plachi na página 4]

Ménos ku 20 aña despues di Nobel su morto, hende a usa armanan mortal nobo durante Promé Guera Mundial

[Rekonosementu]

U.S. National Archives photo

[Plachinan na página 6]

Víktimanan di mina di tera na Kambodia, Irak i Azerbashan

[Rekonosementu]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158314C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Plachi na página 6]

Segun e Komité pa Polítika Nuklear, tur momento tin míles di artefakto nuklear ku ta kla pa ser aktivá mesora

[Rekonosementu]

NASHONNAN UNÍ/PHOTO BY SYGMA

[Plachinan na página 7]

E naturalesa spantoso di armanan kímiko a haña hopi publisidat ora ku nan a usa e gas venenoso sarin den e metro di Tokio na 1995

[Rekonosementu]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Rekonosementu pa Potrèt na página 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac