Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

‘No Konta Karné’

Rònt mundu 1 di kada 10 hende tin e problema króniko di falta di soño, segun e revista New Scientist. Sientífikonan ta kalkulá ku na Merka so insomnio ta kosta e ekonomia 35 mil mion dòler pa aña na hende ku ta ‘mèldu ziek’ pa trabou i na aksidente di outo. Kiko por yuda hende ku ta sufri di insomnio pega soño? Investigadónan di Oxford University a pidi un grupo di persona ku ta sufri di insomnio pa pensa riba un esena plasentero i relahante, manera un waterval òf un destinashon faborito pa pasa fakansi. Nan a pidi un di dos grupo pa ‘konta karné,’ miéntras ku nan a laga un di tres grupo hasi kiko ku nan kier. E di dos ku e di tres grupo a tuma un tiki mas tantu tempu pa pega soño, pero e promé grupo, komo promedio, a pega soño mas ku 20 minüt mas trempan ku normal. Allison Harvey, miembro di e tim di investigashon, a bisa ku ‘konta karné’ no ta yuda mashá pasobra e “no ta sufisiente interesante pa bo logra lubidá bo preokupashonnan.”

Selvanan Ku Ta Kolektá Awa for di Nubia

Selvanan tropikal di yobida ku ta krese riba 900 meter por kolektá “te 40 porshento mas tantu awa for di nubia ku loke ta ser midí komo áwaseru,” segun e sientífikonan oustraliano Dr. Paul Reddell i Dr. David McJannet. Di akuerdo ku e Organisashon di Mankomunidat Sientífiko i Investigashon Industrial, “nubia abou i neblina ta pasa konstantemente dor di selva, ta kondensá riba e palunan i ta bira drùpel di awa ku ta kai na suela,” agregando asina miónes di liter di awa n’e fluho di riunan tropikal. Sin embargo, “ora kap e selvanan di yobida, e kantidat di humedat ku ta alkansá e suela ta baha drástikamente.”

Konsumo Fuera di Proporshon

Aktualmente binti porshento di e poblashon di tera ta konsumí 86 porshento di tur produkto i servisio na mundu, segun The State of World Population 2001. E informe ku e Fondo di Poblashon di Nashonnan Uní a produsí, ta spièrta tokante “un enorme ‘desigualdat den konsumo’ ” entre esnan ku ta biba den paisnan industrialisá i esnan ku ta biba den paisnan den desaroyo. Por ehèmpel, “un mucha ku nase awe den un pais industrialisá lo konsumí mas i lo kousa mas polushon den su bida ku 30 pa 50 mucha ku nase den paisnan den desaroyo. Aktualmente, un kinta parti di poblashon di mundu ku ta biba den nashonnan industrialisá ta produsí mas ku mitar di e ‘koolzuurgas’ ku ta ser mandá den atmósfera, miéntras ku e kinta parti di mas pober ta produsí solamente 3 porshento,” e rapòrt ta bisa. Ademas, e área di tera produktivo òf laman nesesario pa sostené e estilo di bida di un individuo den un pais riku ta kasi kuater biaha mas grandi ku esun ku ta nesesario pa sostené un individuo den un pais den desaroyo.

Bakatòr Ingenioso

Resientemente investigadónan a deskubrí kon e bakatòr dje famia di stenocara ta haña su awa di bebe den e Desierto di Namib, na zùitwèst Áfrika. Pa sobrebibí den e desierto, kaminda por lo general rònt di un centimeter di awa ta kai pa aña, e bakatòr aki ta kolektá awa di bebe for dje neblina pisá ku ta supla subi tera for di Oséano Atlántiko. Kon e ta hasié? Segun e revista Natural History, “lomba di e bakatòr ta kubrí ku bòlòbònchi,” ku bou di un mikroskop, “ta parse un paisahe di punta haltu i vaye.” E puntanan haltu ta trèk awa, miéntras ku e vayenan kubrí ku was ta rechasá awa. “E bakatòr ta bira kara pa bientu, hisa su kurpa parti patras un tiki segun ku e bòlòbònchinan ta fangu e humedat for dje neblinanan. Una bes un gota di awa ku e fangu bira sufisiente pisá, e ta lora bai abou i kai den boka dje insekto,” e revista ta deklará.

Promé Síntomanan di Anoreksia

“Mayornan por detektá e promé etapanan di anoreksia òf bulimia den nan yunan for di nan kustumbernan di kome,” The Times di Londen ta informá. E Asosiashon di Apnormalidat ku Komementu (AAK) a publiká un guia ku ta yuda mayornan i esnan ku ta duna kuido identifiká problema ku komementu promé ku nan yega muchu leu. E promé señalnan di spièrtamentu ta inkluí kòrta ko’i kome chikíchikí na un manera opseshoná òf tuma kasi sinku minüt pa kou e kuminda. Algun persona ku tin apnormalidat ku komementu ta usa triki, manera bisti paña hanchu pa skonde kuminda ku nan no a kome bou di dje. Tambe nan por pidi pa warda òf deshasí di potrèt di nan, riba kua nan ta mustra salú i ku peso normal. E guia di AAK ta konsehá mayornan pa no ignorá e señalnan aki i pa ta franko tokante loke nan a ripará.

Venenu di Tèrmometer

“E merkurio den un solo tèrmometer por kontaminá un lago di un grandura di 40 hèktar, i tur aña tèrmometernan kibrá ta manda rònt di 17 ton di merkurio den e sistema di kloaka merikano,” segun e revista National Geographic. Piská ta apsorbé e merkurio i dor di esei hende ku ta kome piská ta haña e metal den nan kurpa, loke por kousa daño neurológiko. Ya kaba vários stat, manera Boston, a prohibí uso di tèrmometernan di merkurio. Einan algun establesimentu ta kambia tèrmometer ku ta kontené merkurio pa tèrmometernan digital i otro aparatonan ménos peligroso.

Hasi Ehersisio ku Moderashon

“Ta bon pa hasi ehersisio (manera jog, kore baiskel òf landa) tres bes pa siman 30 minüt òf un ora largu,” e revista di notisia franses L’Express ta bisa. Pero si bo kier evitá problema serio di salú, e ehersisio no mester ta muchu pisá. Demasiado aktividat atlétiko por gasta bo djòintnan di wesu, garna kraakbeen, kousa hernia, fraktura di wesu, preshon haltu, problema ku digestion, osteoporósis na edat yòn i asta atake di kurason. L’Express ta informá ku “tur aña na Fransia, esfuerso físiko ta kousa morto repentino di 1.500 deportista ku ta den óptimo kondishon.” Dr. Stéphane Cascua, un spesialista di medisina pa deportista na e hospital Pitié-Salpêtrière na Paris, ta duna e konseho aki na vários “deportista di djadumingu” ku ta bin haña nan ta rekuperá den hòspital: Hasi ehersisio regularmente, pero solamente na mas o ménos 75 porshento di bo máksimo kapasidat kardiovaskular.

Fruta di Padestul, Palu i Potoroos

Ekspertonan ta kere ku ta potoroos​—⁠un buideldier masha raro mes ku parse djaka​—⁠ta indirektamente responsabel pa e eksistensia di algun di e selvanan di eucalyptus mas impreshonante di Oustralia, segun The Bulletin, un revista di notisia di Sydney. Potoroos ta biba den e mondinan haltu di e área di Gippsland na Victoria. Por lo ménos 90 porshento di e dieta dje animal aki ta konsistí di fruta di padestul ku ta krese bou di suela na Oustralia. E ‘schimmel’ ku ta produsí fruta di padestul ta koperá ku e palunan den besindario dor di forma un kaska rònt di nan rais i plama un ret ekstenso di fibra den e suela pa saka awa i supstansianan nutritivo. En buèlta, e palunan ta duna e schimmel suku produsí dor di fotosíntesis. Ki papel e potoroos ta hunga? Despues ku e kaba di saboriá e fruta dje padestul, ku tin un holó fuerte, e animal ta kana plama su sushi tur kaminda riba suela dje selva. E sushi aki ta kontené spor bibu dje schimmel. Dje manera ei, fruta di e padestul, e palunan i potoroos ta sigui bona huntu.

E Peliger di Bochincha den Laman

“Tin un miedu kresiente ku e oséanonan a bira drùk ku hopi tráfiko di boto, zonido i konfushon pa bayena, dòlfein i otro mamífero marino,” e korant di Londen The Independent ta informá. Ekspertonan ku a investigá e morto di seis bayena i un dòlfein ku a drif yega kosta di Bahámas a haña ku nan a muri di bludumentu serebral severo, kousá posiblemente pa transmishonnan sonar for di barku di guera den serkania. Barku komersial, konstrukshon riba laman, boto di motor i jetski tambe ta pone e pober mamíferonan marino sufri. Nan ta ser afektá pa nivelnan di zonido ku no ta afektá hende. “Ora bayena i dòlfein ta bai abou, e aire di nan pulmon ta bai den sierto kanalnan den nan kurpa,” e artíkulo ta splika. “E bolitanan di aire será den nan kurpa por amplia ondanan di zonidu te ku 25 biaha, i esei ta hiba na . . . daño masivo di tehido na un nivel di zonido muchu mas abou i na un distansia mas largu riba laman ku nan a kere tabata posibel.” Tambe e zonido den oséanonan “ta pone ku bayena i dòlfein lo mester grita mas duru pa komuniká ku otro,” manera e investigadó Doug Nowacek ta bisa. “Esei por stroba nan di topa otro i forma pareha, i si nan no por tende mas, nan no por dirigí nan kurso.”