Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Desperdisio Kombertí den Oro

Un kompania minero na Hapon a haña un manera fásil i mas rendabel pa atkerí metalnan presioso. En bes di gasta hopi tempu i plaka en buska di mineral, un fábrika di refiná i dirti metal na Prefektura di Akita awor ta dirti desperdisio di metal di telefòn selular i kòmpiuter ku hende a benta afó, pa saka metal presioso, segun e korant IHT Asahi Shimbun di Tokio. Segun presidente di e kompania, “1 tòn di telefòn selular usá—sin konta bateria—por generá vários shen gram di oro.” Kompará ku e métodonan tradishonal di mina metal, kada tòn di e “mina metropolitano” aki por produsí dies biaha mas tantu ku for di mineral. Ademas, no tabatin nodi hasi invershon adishonal pa kambia e ekipo pa prosesá metal, ya ku pa saka oro for di telefòn selular no ta masha distinto di saka metal for di mineral.

Lama Komo Wardadó

Awor rancheronan norteamerikano ta usa lama komo wardadó di karné. Segun e korant The Globe and Mail di Canada, lama “ta pega masha fuerte na otro bestia ku nan ta pasa tempu kuné.” Nan ta protehá nan tou agresivamente dor di saka un zonidu di alarma, rondia e karnénan, kore ku intruso i skòp bestianan yagdó. Algun kriadó di bestia asta ta preferá lama na lugá di kachó wardadó pasobra nan ta relativamente barata pa kumpra. Ademas, segun e korant, “no tin èkstra gastu pa nan kuido, komo ku lama ta kome yerba i drumi huntu ku e karnénan, i nan por biba hopi mas largu ku rasanan popular di kachó wardadó.” Un kriadó di karné kanades ku tin lama a deskribí e bentaha asina’kí: “Nan no ta kosta bo nada,” i “nan no ta blaf.”

Un Supstansia Natural Ku Ta Fria

Un tim di investigashon na Alemania a deskubrí un kímiko natural ku tin 35 biaha mas tantu kapasidat di fria ku mèntòl, pero sin e sabor di menta. E kímiko aki ta presente di forma natural den serbes i wiski. Nan a deskubrié na e Sentro di Investigashon Aleman pa Kímiko di Kuminda, na Graching, Munich. E revista New Scientist ta sita Thomas Hofmann, direktor di e tim di investigashon, kende a bisa: “Lo e duna un sabor fuerte pero superfriu na un variedat grandi di produkto, entre otro, serbes, awa emboteyá, bebida di sitrùs, chukulati i mangel.” I komo ku e supstansia ta friu riba kueru di hende den un konsentrashon ku ta 250 bes mas tiki ku di menta, lo e por duna kosmétika i krema di kurpa un kualidat stimulante.

Mèst i Supermikrobio

“Kunukunan rònt Europa ta kontaminá ku nivelnan peligroso di antibiótika ku nan ta duna bestia di krio,” segun un informe den e revista New Scientist. Na Union Europeo i Merka, nan ta duna bestia di krio mas ku 10.000 tòn di antibiótika pa aña pa stimulá nan kresementu i prevení malesa. “Pero investigashon di último tempu a deskubrí un konekshon direkto entre e oumento den uso di e remedinan aki pa bestia di krio i e aparishon di mikrobionan resistente na antibiótika ku ta infektá hende,” e revista a bisa. “E remedinan, ku ta ser hañá den mèst ku nan a sprùit riba kunuku komo fertilisante, kisas ta drentando den nos kuminda i awa . . . , [i nan] ta kontaminá kosecha, ku despues hende ta kome,” segun New Scientist.

Por “Adoptá” Wela òf Tawela

Algun famia na Spaña a hasi areglo pa “adoptá” 66 persona di edat ku no tin famia, segun e korant spañó El País. “E meta di e programa aki . . . ta pa ofresé esnan ku no por biba nan so mas un alternativa pa nan no tin nodi bai kas di ansiano,” segun e korant. Entre esnan ku a pidi pa tuma hende di edat den kas, tin parehanan kasá ku tin 50 i piku aña i ku kier kompartí nan bida ku un persona di edat. Famianan ku yu chikí ta bisa ku nan lo kier tin un wela òf tawela na kas. Marisa Muñoz-Caballero, direktor general di e programa, a splika ku ounke ta asina ku e famianan ku adoptá un ansiano ta risibí un supsidio, “loke realmente ta motivá nan no ta e plaka, pasobra si tabata asina nan lo a fada masha lihé, ya ku kuida un ansiano ta hopi trabou.”

Violensia Doméstiko na Europa

“Un di kada sinku hende muhé europeo ta eksperensiá violensia na man di su kompañero di bida na un momentu òf otro den su bida,” segun Anna Diamantopoulou, komisario europeo enkargá ku labor i asuntunan sosial. Na e Konferensha Ministerial di Violensia Kontra Hende Muhé ku nan a tene na Spaña na prinsipio di aña 2002, Daimantopoulou a remarká: “Mundialmente, hende muhé entre 15 pa 44 aña di edat tin mas chèns di muri òf ser manká dor di violensia maskulino ku dor di kanser, malaria, aksidente di outo òf guera, huntu.” Na Reino Uní, “kada tres dia un hende muhé ta muri a konsekuensia di violensia doméstiko,” miéntras ku “na Irlanda, mas ku mitar di muhénan asesiná a ser matá dor di nan kompañero di bida òf nan kasá.” I segun e korant franses Le Monde, na Oustria “mitar di tur kaso di divorsio ta basá riba keho di maltrato ku esposanan ta risibí na man di nan kasá.”

Prevení Hogamentu Serka Mucha

Den 26 di e paisnan mas riku na mundu, hogamentu ta e di dos kousa mas frekuente di morto serka muchanan te ku 14 aña di edat, segun e revista BMJ (anteriormente yamá British Medical Journal). Segun e revista, “beibi tin mas chèns di hoga na kas (por lo general den batkùip); mucha chikí den masa di awa serka di kas manera den pisina òf vijver; i muchanan mas grandi den masa di awa natural manera lago i riu.” Pa prevení tal aksidente, ekspertonan ta rekomendá lo siguiente: Sòru pa semper tin supervishon riba beibi den batkùip òf banda di hopi awa; pone un kurá rònt di vijver den hardin òf rònt di pisina di tal manera ku bo no por yega na nan dirèkt for di kas; no permití mucha landa nan so òf landa un kaminda isolá; bai un lès di promé ousilio i reanimashon.

Pubertat Trempan

“Pubertat ta kuminsando kada bes mas trempan,” e korant aleman Berliner Zeitung ta informá. Ya no ta straño mas pa infansia terminá, por lo ménos biológikamente, ora ku muchanan tin entre 10 pa 12 aña di edat òf asta mas promé. Investigadónan rònt mundu a opservá e tendensia aki pero nan no sa sigur kon bini ta asina. Nan ta menshoná mihó nutrishon i un redukshon di malesanan kontagioso komo algun posibilidat. Otro eksperto ta kulpa produktonan venenoso den medio ambiente, foral e supstansianan ku ta imitá e efekto di e hormon femenino estrógeno. Sea kual sea e kousa, madures seksual trempan por hiba na aktividat seksual trempan. “Hopi bes, entre hunga den baki di santu i e promé eksperensia seksual tin djis un par di aña,” segun e korant.

Rabiamentu Por Matá Bo

“Hende ku ta rabia lihé tin hopi mas chèns di haña un atake selebral,” segun e korant spañó Diario Médico. Pa hopi tempu dòkternan a asosiá komportashon agresivo ku mayor riesgo di malesa di adernan di kurason. Investigashon resien a demostrá ku tal komportashon tambe por oumentá e riesgo di atake selebral. Den un enkuesta hasí entre 14.000 adulto, e riesgo di atake di selebro tabata tres biaha mas haltu serka hende bou di 60 aña, ku ta rabia lihé. Dikon? Parse ku rabiamentu por kousa un “oumento grandi” den preshon di sanger, den seramentu di ader i den supstansianan ku ta kuaha sanger, loke “ku tempu, por afektá e sirkulashon di sanger den e selebro,” segun e informe.