Bai na kontenido

Bai na kontenido

Ki Tin di Malu den Spik?

Ki Tin di Malu den Spik?

Hóbennan Sa Puntra . . .

Ki Tin di Malu den Spik?

“Tur hende sa ku bo no mag di spik, pero ta fásil pa hasié.”—Jimmy di 17 aña.

BO A yega di sinti e tentashon pa tira un bista kuchikuchi riba e papel di un kompañero di klas durante un prufwèrk? Si ta asina, bo no ta e úniko. Jenna ta bai skol sekundario i el a menshoná e manera sin bèrgwensa ku su kompañeronan di klas ta spik. E di: “Nan ta broma kon nan ta hasié. Nan ta haña bo straño si abo no ta spik!”

Den un enkuesta tené na Merka, 80 porshentu di e teenagernan ku tin e mihó puntonan den nan klas a atmití ku nan ta spik, i 95 porshentu di e “mihó alumnonan” aki nunka a ser gará. Despues di a tene un enkuesta bou di mas ku 20.000 alumno di skol sekundario, e Instituto di Étika Josephson a konkluí: “Pa loke ta onestidat i integridat, kosnan ta bayendo di malu pa pió.” E kustumber di spik òf “kijk af” a bira asina komun ku e ta laga edukadónan babuká! E direktor di skol Gary J. Niels a bai asina leu di deklará: “Ta esnan ku no ta spik ta forma e grupo mas chikí.”

Mayoria mayor ta spera di nan yunan ku nan ta hasi nan tareanan di skol na un manera onesto. Pero desafortunadamente tin hopi hóben ta pèrdè nan onestidat dor di spik. Kua ta e métodonan nobo ku nan ta usando? Dikon algun hóben ta spik? Dikon abo no mester spik?

Spik ku Yudansa di Teknologia Sofistiká

Tin vários método engañoso ku e spikdó moderno ta usa. De echo, skirbi hùiswèrk over di un otro alumno òf usa blachi pa spik ta nada na komparashon ku e táktikanan djawendia usando teknologia sofistiká. E táktikanan ei ta inkluí risibí mensahenan skirbí via telefòn komo kontesta riba preguntanan di prufwèrk for di un persona ku ta bèl for di un otro kaminda; calculator preprogramá ku informashon ku normalmente bo no ta haña den nan; kámara miniatura skondí den paña, ku ta ser usá pa manda informashon na un ayudante ku ta na un otro kaminda; aparatonan sofistiká ku ta transmití mensahe infrarood pa kompañeronan sintá den e mesun klas; i asta tin website riba Internet ku ta kontené scriptie kompletu di kasi tur vak!

Edukadónan ta purba para i kambia e tendensia alarmante aki di spik. Pero esei no ta un tarea fásil, ya ku no ta tur alumno—òf dosente—ta di akuerdo ki ora bo ta konsiderá ku un hende a spik òf purba engañá su maestro di skol. Por ehèmpel, ora timnan di studiante ta traha huntu riba un proyekto, no ta fásil pa distinguí si tur a koperá onestamente òf si nan a sera kabes pa purba nèk e maestronan. Tambe tin esnan ku lo por probechá di e esfuerso di e grupo pa laga e otronan hasi tur e trabou. Yuji, kende ta bai un universidat di pueblo, a sklama: “Algun di e studiantenan aki ta masha floho mes, nan no ta hasi nada! Anto despues nan ta haña e mesun punto ku e otronan ku sí a traha. Ami ta haña ku esei tambe ta tramposo!”

Dikon Nan Ta Spik?

Den un enkuesta nan a deskubrí ku falta di preparashon ta e motibu prinsipal pakiko hopi alumno ta disidí di spik. Otro alumnonan ta konkluí ku nan no tin otro opshon, sea dor ku na nan skol tin un ambiente hopi kompetitivo òf dor ku nan mayornan ta ferwagt ku nan ta haña punto haltu so. Sam di 13 aña a bisa: “Tur loke ta konta pa mi mayornan ta e puntonan ku m’a haña. Nan ta puntra mi: ‘Kuantu bo a haña pa bo prufwèrk di wiskunde awe? Kuantu bo a haña pa bo òpstèl di ingles?’ Mi tin rabia riba e kos ei!”

Pa algun hóben, e preshon konstante pa haña bon punto ta pone nan spik. E buki The Private Life of the American Teenager (E Bida Privá di un Teenager Merikano) ta bisa: “Un sistema ku ta pone asina tantu preshon riba hende p’e haña bon punto—tin biaha asta via medionan desonesto—en bes di haña e plaser di siña, tin algu robes kuné.” Hopi alumno ta di akuerdo ku esaki. Kon ku bai bini, niun hende no kier haña mal punto pa un prufwèrk, muchu ménos pa henter e vak. Jimmy, un alumno di skol sekundario, a bisa: “Algun mucha tin hopi miedu ku nan lo traha un prufwèrk malu. Asta si nan sa e kontestanan, nan lo spik tòg, djis pa hasi sigur.”

E gran kantidat di hende ku ta dispuesto pa sakrifiká onestidat por duna e impreshon ku no ta nada malu si bo spik. I tin biaha ta parse ku e ta asta kumbiní bo. Greg di 17 aña a bisa: “Ayera mi a wak un mucha ta spik durante un prufwèrk. Awe nos a haña nos puntonan, i el a haña un punto mas haltu ku mi.” Hopi alumno ta ser influensiá pa e echo ku mayoria di nan pareunan ta spik. Yuji a bisa: “Tin alumno ta haña ku ‘si otronan ta hasié, ami tambe tin ku hasié.’” Pero esei ta bèrdat?

Un Adikshon Engañoso

Kompará spikmentu ku hòrtamentu. E echo ku hopi hende ta hòrta ta hasié un kos aseptabel? ‘Klaru ku nò,’ lo bo bisa, foral si ta bo plaka nan ta bai hòrta! Ora nos spik, nos ta tuma elogio pa algu ku nos no meresé, kisas asta probechando di esnan ku sí a aktua onestamente. (Efesionan 4:28) Tommy, kende a kaba skol sekundario resientemente, a bisa: “Simplemente esei no ta bon. Pasobra bo ta bisando: ‘Mi sa e kos aki,’ miéntras ku en realidat no ta asina. Pues ta gaña bo ta gaña.” Kolosensenan 3:9 ta indiká bon kla kiko ta e punto di bista bíbliko: “No gaña otro.”

Spikmentu por bira manera un adikshon ku ta difísil pa kibra. Jenna a bisa: “Mucha ku ta spik ta ripará ku nan no tin nodi siña pa haña bon punto, pues nan ta djis stèns ku nan ta bai spik. Anto dia nan ta riba nan mes, nan no sa kon pa funshoná.”

E prinsipio ku ta pará skirbí na Galationan 6:7 ta pone bo para ketu un ratu. E ta bisa: “Loke un hende sembra, esaki tambe e lo kosechá.” E konsekuensianan di spik na skol por ta entre otro, remordimentu di konsenshi, bo amigunan ta pèrdè konfiansa den bo i bo kapasidat di siña ta bira ménos dor ku bo a bula pipa pa sierto aspektonan di siñamentu. Meskos ku un kanser ku ta bira maligno, e kustumber aki di engañá otronan por plama pa otro áreanan di bida i por destruí bo relashonnan di mas balioso. Sigur-sigur lo e daña bo relashon ku Dios, kende no ta keda kontentu ku engaño.—Proverbionan 11:1.

Hende ku ta stèns ku nan lo spik òf kue otro hende kabes abou ta gañando nan mes. (Proverbionan 12:19) Ku nan akshon nan ta tuma e mesun posishon ku e gobernantenan korupto di e antiguo stat di Yerúsalèm: “Nos a hasi mentira nos refugio, i nos a skonde nos mes bou di engaño.” (Isaías 28:15) Pero realidat ta ku esun ku ta hasi trampa no por skonde su akshonnan pa Dios.—Hebreonan 4:13.

No Spik!

Den hopi kaso hóbennan ta hasi hopi esfuerso i demostrá kreatividat pa nan por spik. Lo kumbiní nan mas si nan usa tur e esfuerso i kreatividat aki pa haña un edukashon onesto. Manera Abby di 18 aña a ekspres’é, “si nan traha mes duru pa siña manera nan ta traha duru pa spik, probablemente nan lo haña hopi bon punto.”

E tentashon pa spik por ta hopi fuerte bèrdè. Pero bo tin ku evitá e trampa moral aki! (Proverbionan 2:10-15) Kon bo por hasi esei? Na promé lugá, kòrda pakiko bo ta bai skol: pa siña. Ta bèrdat ku por parse ku bo no ta sakando masha benefisio di siña yen di kos ku podisé lo bo no usa nunka. Sin embargo, un hende ku ta salta e proseso aki dor di spik ta stroba su mes di desaroyá e abilidat di siña kosnan nobo i di usa konosementu na un manera práktiko. Un hende nunka no por haña berdadero komprondementu sin hasi esfuerso; e tin ku entregá algu a kambio. Beibel ta deklará: “Kumpra bèrdat, i no bend’é, tambe sabiduria, instrukshon i komprondementu.” (Proverbionan 23:23) Sí, bo tin ku tuma studiamentu i preparashon na serio. Jimmy a rekomendá: “Bo tin ku siña bo lèsnan. Ora di traha prufwèrk lo bo tin mas konfiansa pasobra bo sa e kontestanan.”

Ta bèrdat ku tin biaha bo no sa tur e kontestanan, i esaki por resultá den un punto abou. Pero al ménos, si bo no bai kontra bo prinsipionan, lo bo por mira kiko bo tin ku hasi pa mehorá.—Proverbionan 21:5.

Yuji, sitá anteriormente, ta un Testigu di Yehova. El a splika kiko e ta hasi ora otro studiantenan pone preshon riba dje pa yuda nan spik: “Promé kos, mi ta djis laga nan sa ku mi ta un Testigu. Esei a yuda mi hopi pasobra nan sa ku Testigunan di Yehova ta hende onesto. Si un hende pidi mi dun’é un kontesta durante un tèntamen, mi ta bis’é gewon nò. Anto despues mi por splik’é dikon mi no ta hasi esei.”

Yuji ta di akuerdo ku loke apòstel Pablo a bisa e hebreonan: “[Nos tin] deseo pa komportá nos mes den tur kos na un manera onorabel.” (Hebreonan 13:18) Si bo pega na normanan haltu di onestidat i nenga di bai kontra bo prinsipionan dor di spik, e bon puntonan ku bo ta haña di bèrdat ta bal esei. Lo bo bai kas ku un di e mihó regalonan ku bo por duna bo mayornan: un evidensia di integridat kristian. (3 Huan 4) Ademas, lo bo tin un konsenshi limpi i e goso di sa ku bo ta hasi Yehova Dios su kurason kontentu.—Proverbionan 27:11.

P’esei, maske kon komun e por ta, evitá di spik! Asina lo bo mantené bo bon relashon ku otro hende i, mas importante, ku Yehova, e Dios di bèrdat.—Salmo 11:7; 31:5, Beibel na papiamentu koriente.

[Komentario na página 12]

Esun ku ta spik hopi bes no ta ripará ku ta hòrta e ta hòrta

[Komentario na página 12]

Hopi bes, spikmentu ta hiba na aktonan mas serio di desonestidat

[Komentario na página 13]

Esun ku ta spik no por skonde pa Dios loke e ta hasi

[Plachi na página 13]

Siña bon promé ku un prufwèrk lo duna bo konfiansa