Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

“Telemama” Ta Perkurá Kuminda Mas Salú

Na Madrid, Spaña, hóbennan soltero i okupá ku ta gusta kome bon pero no tin tempu ni gana di kushiná, a haña un solushon nobo. Via Internet, nan ta kontratá un “telemama,” segun e korant El País di Spaña. Dos bes pa siman nan mama adoptá ta manda ku taksi kuminda salú pa nan, kushiná na kas i sufisiente ku nan por kome pa vários dia. E platonan ta entre otro piská, pasta, berdura, bonchi, karni, fruta i produktonan trahá di lechi. E “telemama” ta mantené kontakto telefóniko ku kada “yu” nobo adoptá pa asina e por sa kuantu kuminda e yu tin ainda den frishidèr, kiko e ta preferá i kiko e tin mester. Tambe ta posibel pa entregá kuminda tur dia na ofisina si tin un grupo di 4 hende òf mas, i ademas tin un menú pa wikènt.

Un Tùnel pa Sapu

Ingenieronan ku tabata traha e outopista di Vancouver Island na Canada a keda sorprendí ora nan a deskubrí ku e outopista a pasa duars dor di un otro ruta importante: un “kaminda di sapu.” Segun e revista Beautiful British Columbia, e trahadónan a mira “sientos di míles di sapu oksidental di 3 centimeter” ta krusa e outopista ku no ta kla ainda. E sapunan tabata bolbiendo for di e moeras unda nan ta brui pa bai kaminda nan ta biba mes, ku ta keda un poko mas ariba. E posibel daño ku e outopista lo por kousa na e sapunan “tabatin e ingenieronan di e proyekto man na kabes.” Kon nan lo a solushoná e problema? Craig Barlow, kordinadó ambiental di e proyekto, a bisa ku e ingenieronan a traha “un kaminda protehá ku ta dirigí e sapunan ku ta emigrá na roinan seku spesialmente instalá bou di e outopista.” E revista ta bisa ku e sapu oksidental ta “sumamente vulnerabel pa kontaminashon di awa, pèrdida di su lugá di biba i kambio di klima.”

Estafadónan Ta Probechá di 11 di Sèptèmber

Ménos ku un dia despues di e atakenan terorista di 11 di sèptèmber 2001, ladronnan i estafadónan a kuminsá probechá di e tristesa i generosidat ku hende a desplegá. Algun a hasi komo si fuera nan ta trahadó di reskate i a hòrta kos na e sitio. Un anochi nan a hòrta asta un buldozer ku tabata pisa tres tòn. Tabatin masha hopi kaso di estafa. Tabatin hende ta bende ekipo falsu komo protekshon kontra terorismo biológiko i tambe remedi falsu pa kura antraks. Otronan a bende tera, supuestamente di e lugá di desaster, komo suvenir. Un kantidat di hende a entregá claim falsu di seguro di bida i di daño na propiedat. Un pareha kasá a purba haña plaka bisando ku nan apartamentu—ku en realidat ta keda seis kilometer leu for di e sitio—a risibí daño dor di e desaster. Hopi hende a risibí pago pa famia “ku a muri,” famia ku sea ainda tabata na bida òf ku nunka no a eksistí. Hende tabata kana bende kosnan manera bandera i kos pa pega na paña, bisando ku e ganashi lo a bai pa agensianan di ousilio, pero nunka nan no a entregá niun plaka. Un kantidat di estafadó a usa sitionan riba Internet pa pidi plaka ku segun nan lo bai pa e víktimanan. Algun di nan a wak nòmber di personanan riba lista di esnan pèrdí i a bèl nan famianan pa buska informashon personal, pa asina nan por a usa identidat di e víktimanan ei. Investigashon den e kasonan aki ta sigui ketu bai.

Tuberkulósis Ta Sigui Lanta Kabes

Tuberkulósis (TB) ta leu for di ser eliminá, segun e korant Clarín di Buenos Aires. Esaki ta konta foral pa paisnan kaminda tin hopi pobresa. Na Argentina “tin 14.000 kaso nobo tur aña,” e artíkulo a bisa. “Segun un informe di e Organisashon Mundial di Salú . . . , e malesa aki ta sigui mata rònt di dos mion hende pa aña.” Ounke TB hopi bes ta ser asosiá ku mal nutrishon i pobresa, e echo ku e ta sumamente kontagioso ta pone ku tur hende ta kore riesgo. Dr. Julio González Montaner, un pionero den e uso di remedi pa kombatí TB, a bisa: “Tuberkulósis ta sumamente kontagioso, i e ta surpasá tur barera sosial.” El a splika ku un persona por ser infektá sea den avion, den su mes komunidat òf na su lugá di empleo.

Promé Lei Kontra Polushon di Lus

Repúblika Cheko ta e promé pais ku tin un lei ku ta prohibí polushon di lus, segun e korant Berliner Morgenpost. E lei aki, konosí komo e Lei di Protekshon di Atmósfera, a drenta na vigor dia 1 di yüni 2002. Tantu astrónomonan komo e poblashon en general a aploudí e lei. E lei ta definí polushon di lus komo “tur forma di iluminashon artifisial ku ta ser plamá fuera di e área na kua e ta dediká, foral si dirigié na laira riba e nivel di horizonte.” Siudadanonan i organisashonnan ta obligá na usa instalashonnan di lus ku tin kapa pa redusí lus ku ta tira den laira i ku ta stroba hende di opservá shelu di anochi. Asta promé ku 1 di yüni, e uso di e tipo di kapanan aki den sentro di e stat Brno a redusí mashá e kantidat di lus ku ta tira den laira. “E mehorashon ta espektakular,” segun e astrónomo cheko Jan Hollan.

Problema Mundial ku Edukashon

Muchanan ta haña bon edukashon na skol den e tempu aki? E Organisashon pa Koperashon i Desaroyo Ekonómiko a hasi un análisis basá riba tèstnan ku 265.000 alumno di 15 aña di skol sekundario den 32 pais a pasa. E tèstnan a evaluá “kuantu konosementu i abilidat alumnonan ku ta yegando na fin di nan siñansa obligatorio tin pa nan por partisipá plenamente den komunidat.” E resultado ta revelá ku 6 porshentu di alumno ta kai bou di e “nivel mas abou di lesa bon.” Un 12 porshentu por saka solamente “kosnan masha elemental for di lesamentu, manera haña un pida informashon simpel òf identifiká e tema prinsipal di un teksto.” Pa loke ta lesamentu, komo promedio mucha muhé den tur pais ta lesa mihó ku mucha hòmber. Alumnonan finlandes tabata esnan mihó den lesamentu, miéntras ku alumnonan hapones i koreano tabata esnan mihó den siensia i matemátika. Segun e estudio, “den 20 di e 28 paisnan, mas ku un di kada kuater alumno no ta gusta bai skol mes.”

Titularnan Ku A Hasi Falta

E revista franses Médias a puntra: “Kua ta e susesonan ku korantnan no a publiká debí n’e ‘Apokalípsis’ [di 11 di sèptèmber 2001]?” E titularnan ku no a sali den 12 korant nashonal i regional di Fransia tabata entre otro, notisia di un avion di guera merikano bulando riba Irak ku nan a tumba ku tirunan, un temblor ku a sagudí Taiwan, un horkan ku a mata sinku hende na Hapon, i violensia religioso ku a mata por lo ménos 165 hende na Nigeria. Otro notisianan ku kasi hende no a tuma nota di nan dor di e desaster di World Trade Center tabata un skandal di deporte i e kaso di un mucha muhé di 15 aña ku a hinka un mucha hòmber di 14 aña mata. E úniko korant franses ku a keda ku e titular ku e tabatin planiá, tabata un korant di deporte. Pero segun Médias, esaki a pasa pasobra e potrèt ku mester a mustra hungadónan di futbòl wardando un minüt di silensio promé ku e partido, no a yega na tempu pa pon’é riba promé página.

Loke 40 Aña di Humamentu A Laga Atras

Na 1962, e Kolegio Real di Dòkter na Inglatera a publiká Humamentu i Salu, “e promé spièrtamentu bon kla di un órgano ofisial di Gran Bretania tokante e peligernan di tabako,” segun e korant The Independent di Lònden. E tempu ei, 70 porshentu di hende hòmber i 43 porshentu di hende muhé tabata huma. Durante e 40 añanan ku a sigui “sinku mion hende na Reino Uní a muri di humamentu, 12 biaha mas tantu ku esnan ku a ser matá den Segundo Guera Mundial.” Awe, maske ta solamente 29 porshentu di hende hòmber i 25 porshentu di hende muhé ta huma, sigaria “ainda ta ser promové i bendé ku hóbennan komo un kos eksitante i deseabel,” segun The Independent. Segun un rapòrt resien di e Kolegio Real, uso di tabako ta subiendo atrobe i te ainda ta e menasa prinsipal di salú públiko. Sir Richard Doll, kende na 1950 den un estudio nobo i inovativo a demostrá e konekshon entre humamentu i kanser di pulmon, ta bisa ku nunka no ta muchu lat pa stòp di huma. El a agregá: “Mi mensahe ta: stòp di huma, gosa mas di bida i gosa di un bida mas largu.”