Bai na kontenido

Bai na kontenido

Kuantu Sentido Nos Tin Realmente?

Kuantu Sentido Nos Tin Realmente?

Kuantu Sentido Nos Tin Realmente?

“Nos ta funshoná asina efikas den nos ambiente i sin hasi muchu esfuerso, ku nos no ta para ketu pensa mes riba e kalkulashonnan ekstenso ku tin tras di asta e eksperensia di mas simpel di un di nos sentidonan.”—SENTIDONAN EKSÓTIKO—UN MUNDU FUERA DI EKSPERENSIA HUMANO.

IMAGINÁ bo ta kore baiskel riba un kaminda ketu den kunuku. Segun ku bo ta pusha e pedal ku bo pia, tin sentido den bo pal’i pia ku ta laga bo pone presis e kantidat korekto di preshon riba e pedal pa bo mantené bo velosidat. Bo órganonan di balansa ta yuda bo mantené bo ekilibrio; bo nanishi ta hole e aromanan; bo wowonan ta tuma nota di e panorama; bo oreanan ta skucha e flùitmentu di para. Set ta pone bo kohe bo bòter di ko’i bebe, i bo reseptornan di heful den bo dedenan ta yuda bo gar’é. E puntanan di sinti smak ku ta riba bo lenga i e sensornan (áreanan ku ta sinti òf detektá) di friu-i-kayente ta revelá e sabor di e líkido i su temperatura. Sensornan den bo kueru i esnan pegá riba kabei di bo kurpa ta laga bo sinti kon fuerte bientu ta supla i, den kombinashon ku bo wowonan, ta bisa bo kon lihé bo ta koriendo. Bo kueru ta duna bo un indikashon tambe di e temperatura i humedat di e ambiente, miéntras ku bo sentido di tempu ta bisa bo kuantu ratu bo tin ta kore. Ku tempu, sentidonan interno lo obligá bo sosegá i kome. Sí, bida realmente ta un kombinashon fabulosamente armonioso di bo sentidonan (zintuigen)!

Ta Sinku Sentido So Tin?

Durante un kareda di baiskel asina, kuantu sentido tin ku ta hunga un ròl? Ta solamente e sinkunan tradishonal: bista, oido, olfato, smak i takto (heful di sinti kontakto)? Segun Encyclopædia Britannica, ta e antiguo filósofo Aristóteles a bini ku e sinku sentidonan aki, i su “influensia tabata asina duradero ku hopi hende ainda ta papia di e sinku sentidonan komo si fuera no tin mas.”

Sin embargo, segun Britannica, investigashon di e kueru su kapasidat di sinti so kaba a “produsí evidensia ku e sentidonan humano ta mas ku sinku.” Kon por ta? Sierto funshonnan ku un tempu hende a agrupá huntu bou di e sentido di takto awor ta ser konsiderá komo sentidonan separá. Por ehèmpel, reseptor di doló ta reakshoná i distinguí forsanan (òf supstansianan) kayente, kímiko i ku ta move òf para ketu. Otro sensornan ta laga bo sa ku bo kurpa ta kishikí. Tin indikashon ku nos tin por lo ménos dos tipo di sentido di preshon: unu ta sinti preshon di algu liviano riba superfisie di nos kurpa, un otro ta sinti stimulashon profundo. Tambe nos kurpa tin un variedat amplio di sentidonan interno. Kiko ta nan papel?

E Sentidonan Interno

E sentidonan interno ta detektá kambionan ku ta tuma lugá den nos kurpa. Nan ta indiká kosnan manera hamber, set, kansansio, doló interno i e nesesidat di hala rosea òf di bai w.c. Den kombinashon ku e oloshi di nos kurpa (oloshi biológiko), sentidonan interno ta laga nos sinti kansá na final di dia òf sinti jet lag (kansá i iritá) ora nos bula bai un lugá ku su ora ta hopi mas dilanti òf atras ku for di kaminda nos a bini. De echo, debí ku nos por “sinti” konsientemente ku tempu ta pasa, hende a bini ku e idea ku mester agregá ‘konsiensia di tempu’ na e lista di sentidonan.

Tambe nos tin un sentido di balansa, ku ta lokalisá te paden di nos orea. E ta reakshoná riba gravedat, oumento di velosidat i ora nos ta drei rònt. I finalmente nos tin un sentido ku ta hasi posibel ku nos por detektá tenshon di múskulo i, asta ku wowo será, nos sa e movementu i posishon di nos brasa- i pianan.

Klaru ku no ta hende so por tuma nota di kos via nan sentidonan. Bestia tambe tin un variedat di sentido, inkluso algun sentido realmente asombroso ku nos no tin. Den e siguiente artíkulo, nos lo analisá algun di nan. Tambe nos lo analisá nos mes i e kualidatnan úniko ku ta duna hende un lugá spesial meimei di tur loke ta biba riba tera.

[Kuadro/Plachinan na página 4]

E Milager di Takto

E man humano tin un sentido masha skèrpi di heful. Segun e revista Smithsonian, investigadónan a deskubrí ku nos man por detektá un punta ku ta solamente tres mikron haltu. (Un drachi di kabei humano tin un diameter di 50 pa 100 mikron.) Sin embargo, dor di “usa superfisie gròf en bes di un solo punta, e investigadónan a deskubrí ku e man por detektá algu gròf ku ta solamente 75 nanometer haltu.” Un nanometer ta un milésimo parti (één duizendste deel) di un mikron! E heful remarkabel aki ta posibel dor ku kada punta di dede tin mas o ménos 2.000 reseptor di takto.

Nos kapasidat di takto tambe ta hunga un papel importante den nos salú i bienestar. E revista U.S.News & World Report a bisa: “Ora un otro persona karisiá bo, bo kurpa ta produsí hormonanan ku por fria doló i klara bo mente.” Tin eksperto ta kere ku ora un mucha no ta haña e karisia amoroso di otro hende, esei lo stroba su desaroyo.

[Rekonosementu pa Potrèt na página 3]

Wowo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; orea i paden di orea: © 1997 Visual Language; man: The Anatomy of Humane Bodies, ku figuranan real pintá dor di algun di e mihó maestronan di Europa . . . Oxford, 1698, William Cowper