Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Imitadónan Kampion

Ekspertonan ta bisa ku spreuw por imitá e melodia di mas ku 40 para. Pero esei no ta tur kos. Nan a yega di tende spreuw imitá konvoi, sirena, zag di koriente, alarma di outo, karné i asta e gritu di kabai. Pero awor e paranan aki a agregá un zonidu nobo na nan repertorio: e melodianan di telefon selular. P’esei “si bo ta tende un telefon selular ta rin pafó, kisas lo bo keda babuká ora bo ripará ku e ‘telefon’ tin pluma,” e revista National Geographic a bisa. “Segun ku e kantidat di telefon selular ta oumentá, probablemente chuchubi, beo i otro paranan imitadó lo sigui agregá zonidunan nobo na nan repertorio,” e revista a agregá.

Stòk Mundial di Arma Ta Sigui Krese

Segun e rapòrt Enkuesta di Armanan Chikitu 2002, un estudio apoyá pa Nashonnan Uní, ta ser kalkulá ku na 2001 mundialmente tabatin 639 mion arma di kandela chikitu den man di polis, militarnan, forsanan rebelde i personanan individual. E Enkuesta a bisa: “Esaki ta por lo ménos 16 porshentu mas tantu di loke nan a kalkulá anteriormente.” Ademas, e stòk mundial di arma chikitu ta krese aproksimadamente ku 1 porshentu pa aña dor di produkshon nobo. Aktualmente, tin por lo ménos 1.000 kompania den mas ku 98 pais na mundu ta produsí pistol, rifel, mortero i lansadó di kohete portátil. Segun e rapòrt, “e balor [total] di produkshon mundial di arma chikitu, inkluso munishon, na aña 2000 . . . tabata segun kálkulo por lo ménos 7 mil mion dòler.” Entre 80 pa 90 porshentu di e negoshi mundial di arma chikitu ta legal. I e kantidat mas grandi di arma di kandela (59 porshentu) ta pertenesé na sivilnan.

Aire Mortal di Polushon

E revista New Scientist ta informá ku “te ku 20 porshentu di tur morto di kanser di pulmon den statnan ta ser kousá dor di stòf fini di polushon, di kua mayoria ta bini di mòfler di outo.” Investigadónan na Merka i Canada a sigui e bida di mas o ménos mei mion merikano durante 16 aña, i a tene kuenta ku faktornan di riesgo manera edat, sekso, rasa, historia di humamentu, nan forma di kome, konsumo di alkohòl i e kontakto ku nan tin ku polushon na trabou. New Scientist ta bisa: “E investigashon a konsentrá riba stòf fini ku tin un diameter di ménos ku 2,5 mikrometer,” pasobra “nan ta kere ku e stòf fini aki ta mata hende dor ku e ta bai para te den hundu den e pulmonnan.” E estudio a deskubrí ku e riesgo ku hende ta kore dor di ser eksponé na kontaminashon den aire, den algun stat ta “igual ku e riesgo ku hende ku ta traga huma di sigaria di otro hende ta kore riba término largu,” segun e revista.

Nasementu Ku No Ta Ser Registrá

“Nasementu di mas ku 50 mion mucha pa aña no ta ser registrá, i esaki ta mas ku 40 porshentu di e kantidat total di nasementu mundial,” segun UNICEF (Fondo di Nashonnan Uní pa Mucha). E ta agregá: “Den 39 pais, por lo ménos 30 porshentu di tur mucha no a ser registrá ora nan a nase i den 19 pais e proporshon tabata por lo ménos 60 porshentu.” Kiko esaki ta nifiká? Pa lei, sin papel di nasementu, e muchanan no ta eksistí, i esaki por stroba nan di haña e servisionan humano básiko. “Registrashon di nasementu ta un derecho humano fundamental, ku ta habri porta pa otro derechonan manera edukashon, kuido di salú, . . . i protekshon kontra diskriminashon, abusu i eksplotashon,” segun UNICEF. Anto no ta ora e mucha ta chikitu so e ta hañ’é ku problemanan ku ta resultá dor ku mayornan no ta bai òp nan yu. E rapòrt ta bisa ku “mas despues den bida, e adulto sin papel di nasementu kisas no por . . . haña pèrmit pa kasa.”