Bai na kontenido

Bai na kontenido

Un di e Frutanan Mas Útil na Mundu

Un di e Frutanan Mas Útil na Mundu

Un di e Frutanan Mas Útil na Mundu

TIN un “fruta” ekstraordinario ku a biaha rònt mundu. Por kom’é i tambe bebe su awa. E bista úniko di e palu ku su frutanan na dje ta un karakterístika típiko di islanan tropikal. Di kua fruta nos ta papiando? Koko, un di e frutanan mas útil na mundu.

Pa hende ku no ta di áreanan tropikal kisas e pal’i koko ta djis un símbolo di un fakansi riba un isla tropikal. Pero pa hendenan ku ta biba den áreanan tropikal, e palu ei ta hopi mas balioso. Indonesnan ta bisa ku su fruta tin “mes tantu uso ku e kantidat di dianan den un aña.” Na Filipínas nan a bisa: “Esun ku planta un pal’i koko ta planta opheto di utilidat i paña, kuminda i bebida, un lugá di biba p’e mes, i un herensia pa su yunan.”

Loke nan a bisa ei no ta un eksagerashon. Segun e buki Coconut—Tree of Life (Koko—Palu di Bida), pal’i koko “ta suministrá no solamente kuminda, awa i zeta pa kushiná, sino tambe rama pa dak, fibra pa kabuya i tapeit, kaska ku por ser usá komo opheto di utilidat i adorno, i un djus dushi for di kua por traha suku i alkohòl.” E buki ta agregá: “Si kòrta e palu bon, asta esei por wòrdu usá.” De echo, e habitantenan di Islanan Maldíva den Oséano Indio a konstruí boto ku pal’i koko i tin informe ku nan a nabegá bai Arabia i Filipínas. Pero koko ta un nabegante ku a krusa laman bai hopi mas leu ku esnan ku a kultiv’é.

E Simia Nabegante

Koko ta krese bon na mayoria kosta tropikal, basta ku tin sufisiente áwaseru. Ounke kisas e pueblo lokal a planta pal’i koko, ku ta un mata adaptabel, koko mes a biaha bai sin yudansa di hende na e partinan mas isolá di e planeta. Simia ta plama den vários manera, pero koko ta hasi uso di laman ganchu. I ta eiden su éksito ta sinta komo un biahero ku ta bai rònt mundu.

Ora un koko hecha e ta kai for di palu. Sa sosodé ku e kokonan hechu ta lora bai den direkshon di bich. I marea haltu ta hiba nan den laman. Dor ku e kaska di fibra parti pafó ta kontené hopi aire, e koko ta flota fásil riba awa. Si e koko ta riba un isla di koral den Oséano Pasífiko, podisé e ta drif bai na otro banda di e saliña. Pero si koko yega laman ganchu, e por biaha distansianan largu.

Awa salu ku ta kaba ku mayoria otro simia, tin mester di hopi tempu p’e por penetrá den e kaska duru dje koko. Koko por soportá fásilmente tres luna den laman, tin bes biahando míles di kilometer, i tòg spreit bon-bon ora e haña un playa adekuá. Kisas esaki ta e manera ku koko a poderá di hopi kosta tropikal riba tera.

Sabor Tropikal

Hendenan pafó di áreanan tropikal kisas ta pensa ku koko ta djis un ingrediente pa duna sabor na mangel òf kos dushi manera buskuchi. Sin embargo, bai Sùitost Asia bo ta wak. Lo bo ripará ku koko di bèrdat ta un fruta masha útil. Segun e buki Pacific and Southeast Asian Cooking (Kushina Pasífiko i di Sùitost Asia), “koko ta un ingrediente esensial den kuminda di tur pais, region i isla for di Hawai te na Bangkok.” E buki ta bisa tambe ku pa e habitantenan di e áreanan ei, “koko ta un ingrediente nesesario pa bida for di kua nan ta risibí nutriente . . . den hopi forma i mediante un variedat kasi inkontabel di plato i sabor.”

E motibu pakiko koko tin un lugá di onor den kushinanan tropikal ta simpel: E ta suministrá awa, lechi i zeta pa kushiná. E líkido transparente i dushi ku bo ta haña den un koko bèrdè ta konosí komo aw’i koko òf aw’i koko leplá. E ta un bebida dushi i refreskante, i hopi bes nan ta bend’é kantu di kaminda na lugánan tropikal. Di otro banda, bo por traha lechi di koko dor di meskla koko raspá ku awa i despues primié saka e líkido. Lechi di koko ta duna sabor i stansha na sòpi, sous i mansa.

Pa saka zeta pa kushiná for di koko, kunukeronan ta kibra e koko hechu i lag’é seka den solo. Unabes ku e seka, por kita e kuminda di e koko for di e kaska i despues saka e zeta. Den zonanan tropikal, zeta di koko ta e zeta prinsipal ku hende ta kushiná kuné, miéntras ku den paisnan oksidental hopi bes nan ta us’é pa traha margarina, eiskrim i buskuchi.

No ta fásil pa baha koko. Hopi bes, mester subi den palu i kòrta e kokonan. Tambe sa usa un palu largu ku un kuchú pegá na dje. Na Indonesia nan a entrená makaku pa hasi e trabou aki. Hendenan ku kier ta sigur ku un koko ta hechu, ta preferá e manera di mas simpel, esta, warda te ora e koko mes kai for di palu.

Sin importá kon hende ta baha koko, el a bira un fruta ku bo por bende fásil i tambe un fuente balioso di kuminda pa hopi hende pasobra e ta un fruta ku bo por usa den vários manera. Pues e próksimo bes ku bo mira un pal’i koko—sea riba potrèt òf di bèrdat—kòrda ku e ta hopi mas ku un adòrno ku ta dekorá playanan tropikal. Bo ta mirando un di e palunan ku ta produsí un di e “frutanan” mas útil na mundu.

[Kuadro/Plachinan na página 25]

DETAYENAN INTERESANTE DI KOKO

KANGREU DI KOKO No ta hende so ta gusta koko. Durante dia e kangreu di koko ta biba den hòl bou di tera, pero anochi e ta fiesta ku koko. Ounke hende tin mester di un machete pa kibra un koko, e kangreu ingenioso aki ta pasa hopi trabou pa kibra un koko. E ta batié kontra un baranka te ora e kibra. Ta parse ku koko ta bai bon ku e kriatura aki, pasobra e por biba mas ku 30 aña largu!

KOKO DEN KOSMÉTIKA Dor ku zeta di koko ta bon pa kueru, fabrikantenan ta us’é den lepstik i den loshon kontra solo. I si bo ta usa un habon ku no ta hasi daño na medioambiente òf un shampú ku ta skuma hopi, e chèns ta grandi ku zeta di koko ta un di su ingredientenan prinsipal.

[Plachinan]

Koko por sobrebibí un biahe riba laman

Kangreu di koko

Planchi di pal’i koko

[Rekonosementu]

Godo-Foto

[Rekonosementu pa Potrèt na página 24]

Potrèt chikitu, man drechi ariba: Godo-Foto