Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Desafio pa Trata Diabétis

E Desafio pa Trata Diabétis

E Desafio pa Trata Diabétis

“No tin diabétis inofensivo. Tur ta peligroso.”—Anne Daly, Asosiashon Merikano di Diabétis.

“NOS a haña e resultadonan di e tèstnan di sanger i nan ta mustra algun iregularidat serio. Bo mester haña tratamentu mesora.” E palabranan di e dòkter tabata un sla duru pa Deborah. “E anochi ei mi a keda pensa ku laboratorio mester a hasi un fout,” el a bisa. “Mi a bisa mi mes ku mi no por ta malu.”

Meskos ku hopi hende, Deborah a pensa ku su salú tabata basta bon, i p’esei el a ignorá e síntomanan ku tabata molesti’é kontinuamente. El a pensa ku ta e remedinan ku e tabata bebe pa alergia a dun’é set konstantemente. Tambe el a pensa ku ta dor ku e tabata bebe demasiado awa e tabatin ku oriná kada bes. I pa loke ta e kansansio—wèl, el a pensa ku no tin niun mama ku ta traha ku no ta keda agotá.

Pero un tèst di sanger a konfirmá ku diabétis tabata e kousa di tur e síntomanan ei. Deborah tabatin problema pa aseptá e diagnósis ei. El a bisa: “Mi no a bisa ningun hende di mi malesa. Anochi ora mi famia tabata na soño, mi tabata sinta wak leu den sukú i yora.” Meskos ku Deborah, ora algun hende a haña sa ku nan tin diabétis, nan a haña nan ku un avalancha di emoshon, entre otro, depreshon i asta rabia. “Mi a pasa den

un periodo ku mi tabata blo yora sin ke aseptá e realidat,” Karen a konta.

Esakinan ta reakshonnan normal ora un persona haña un sla ku e ta pensa ku e no meresé. Sin embargo, si personanan ku diabétis haña yudansa i animashon, nan por siña ahustá na e situashon. “Mi verplegster a yuda mi aseptá mi situashon,” Karen a bisa. “El a sigurá mi ku ta bon pa mi yora. E desahogo emoshonal aki a yuda mi ahustá.”

Dikon E Ta Algu Serio

Hende a yega di bisa ku diabétis ta “un desbalanse den e mashin ku ta duna bida,” i nan tin rason. Ora ku e kurpa no por prosesá glukosa, un kantidat di prosesonan vital ta stanka i tin bes ku konsekuensianan trágiko. Segun Dr. Harvey Katzeff: “Hende no ta muri direktamente di diabétis, nan ta muri dor di e komplikashonnan ku esaki ta trese kuné. Nos ta masha bon den prevení komplikashon, pero nos no por trata [nan] unabes nan surgi.” *

Tin speransa pa hende ku diabétis? Sí, basta nan aseptá e seriedat di e desbalanse aki i sigui un programa di tratamentu. *

Sistema di Kome i Ehersisio

Ounke no por prevení diabétis Tipo 1, sientífikonan ta studiando faktornan genétiko (di herensia) ku ta oumentá un persona su chèns di hañ’é, i nan ta purba haña maneranan pa dominá e atakenan di e mekanismo di defensa. (Wak e kuadro “E Ròl di Glukosa,” na página 8.) “Den kaso di e tipo 2, e situashon ta hopi mas alentador,” segun e buki Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health (Diabétis—Kuida Bo Emoshonnan i Tambe Bo Salú). “Hopi hende ku di famia lo tin chèns di haña e malesa aki no ta reflehá niun síntoma di dje si nan simplemente kome di un manera balansá i hasi ehersisio regularmente, i asina keda den bon kondishon físiko i mantené nan peso den e límitenan normal.” *

Enfatisando e balor di ehersisio, e revista Journal of the American Medical Association ta informá di un estudio ekstenso ku nan a hasi di hende muhé. E análisis a saka afó ku “un ratu kòrtiku di ehersisio ta oumentá pa mas ku 24 ora e kapasidat [di e sèlnan di kurpa] pa apsorbé glukosa ku e insulina ta transportá.” P’esei, e informe ta konkluí bisando ku “tantu kanamentu komo aktividat vigoroso ta yuda redusí supstansialmente e rísiko ku hende muhé ta kore di haña diabétis tipo 2.” E investigadónan ta rekomendá pa hasi ehersisio moderá durante por lo ménos 30 minüt kasi tur dia di siman òf henter siman. Esaki por ta algu simpel manera kanamentu, ku “probablemente ta e ehersisio di mas mihó, mas safe i mas barata,” segun e buki American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes (Guia Kompletu pa Diabétis di Asosiashon Merikano di Diabétis).

Sin embargo, hende ku diabétis mester hasi ehersisio bou di supervishon profeshonal. Un motibu ta ku hende diabétiko por hasi daño na nan sistema di bena- i nervionan i asina afektá nan sirkulashon di sanger i nan heful. P’esei nan por raspa nan pia sin ku nan sa, i esei ta haña un infekshon ku despues ta bira un úlsera. Esaki ta un situashon serio ku asta por pone ku mester amputá e pia si e no ser tratá mesora. *

No opstante, un programa di ehersisio regular por yuda un persona kontrolá diabétis. “Mas investigadónan studia e benefisionan di ehersisio regular, mas evidensia nan ta haña ku e ta bon,” segun ADA Complete Guide.

Terapia di Insulina

Fuera di nan sistema di kome i nan programa di ehersisio, hopi hende ku diabétis mester tèst nan nivel di suku (glukosa) tur dia i inyektá nan mes ku insulina vários bes pa dia. Un bon dieta i rutina di ehersisio a mehorá salú di algun hende ku diabétis Tipo 2 asina tantu, ku por lo ménos pa un tempu, nan por a stòp di pasa angua di insulina. * Karen, un diabétiko Tipo 1, a sinti ku ehersisio ta oumentá e efekto di e insulina ku e ta inyektá su mes kuné. Esei a pone ku e por a baha su dósis diario di insulina ku 20 porshento.

Sin embargo, un persona diabétiko no tin niun motibu pa sintié desanimá pasobra e tin ku usa insulina. “Si bo tin ku kuminsá usa insulina esei no ta nifiká ku ta abo a faya,” segun Mary Ann, un verplegster ku ta kuida vários pashènt ku diabétis. “No ta importá ki tipo di diabétis bo tin, si bo kontrolá bo suku den sanger kuidadosamente, bo por minimisá otro problemanan ku salú despues.” De echo, un estudio resien a revelá ku hendenan ku Tipo 1 ku a mantené un kontròl estrikto riba nan nivel di suku den sanger, “a redusí drástikamente nan chèns di haña malesa na wowo, nir i sistema di nèrvio, debí na diabétis.” Por ehèmpel, e chèns pa haña malesa di wowo (retinopatia), a ser redusí ku 76 porshento! Personanan ku Tipo 2 ku ta mantené nan nivel di suku den sanger estriktamente bou di kontròl tambe ta disfrutá di benefisionan similar.

Pa hasi e terapia di insulina mas fásil i ménos desagradabel, e angua i pènnan di insulina—loke mas ta ser usá awe—tin puntanan masha fini ku kasi no ta hasi doló mes. Segun Mary Ann: “Por lo general, e promé biaha ta hasi mas doló. Mayoria pashènt ta bisa ku despues di esei nan no ta sinti kasi nada.” Tin otro métodonan pa pasa angua, manera por ehèmpel esun ku nan ta yama automatic injector ku ta manda un angua den kueru sin ku e ta hasi doló, jet injector ku ta manda un stral di insulina dor di kueru, i infuser ku ta usa un kateter ku bo ta keda kuné den bo kurpa pa dos òf tres dia. Último añanan e pòmp di insulina, ku ta tamaño di un pager, a bira masha popular. Bo por programá e aparato aki p’e manda un midí konstante di insulina via un kateter segun e nesesidat diario di e kurpa, asina ta mas fásil pa e kurpa haña presis loke e tin mester.

Sigui Siña

Asta despues di a konsiderá tur kos, no tin un terapia universal ku ta efikas i aplikabel den tur kaso di diabétis. Ora di skohe un terapia, kada persona tin ku tene kuenta ku vários faktor promé ku e tuma su desishon personal. “Asta ora bo ta bou di kuido di un tim di dòkter,” segun Mary Ann, “ta abo ta esun ku ta disidí ki direkshon ta sigui.” De echo, e revista Diabetes Care ta deklará: “Kuido médiko di diabétis sin ku doño di kurpa mes ta hasi esfuerso pa eduká su mes regularmente, por ser konsiderá komo un kuido inferior i robes.”

Mas e personanan diabétiko siña tokante nan malesa, mihó ekipá nan lo ta pa manehá nan salú i pa oumentá nan chèns pa biba mas largu i mas salú. Sin embargo, pa bo eduká bo mes di un manera efikas bo mester tin pasenshi. E buki Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health, ta spliká: “Si bo ta purba di siña tur kos pareu, bo tin hopi chèns di brua i usa e informashon na un manera inkorekto. Ademas, mayoria informashon útil ku lo bo tin mester, no ta den buki ni pamfleta. E tin di haber . . . ku e manera ku bo nivel di suku den sanger ta varia di akuerdo ku bo rutina di bida. Ta ku tempu so bo por siña esaki, dor di siña di bo fayonan.”

Por ehèmpel, dor di vigilá bo kurpa kuidadosamente bo ta ripará kon bo kurpa ta reakshoná riba strès, ku por pone bo nivel di suku den sanger subi diripiente. “Mi tin 50 aña ku diabétis,” Ken a bisa, “i mi sa kiko mi kurpa ta bisa mi!” Dor ku Ken a “skucha” loke su kurpa ta bis’é, a bai e bon pasobra ainda e por traha henter dia, ounke e tin mas ku 70 aña di edat!

E Importansia di Apoyo di Famia

Den e tratamentu di diabétis, e apoyo di miembronan di famia ta masha importante. De echo, un buki ta remarká ku “e kalidat di un bida di famia kisas ta e solo faktor i esun di mas grandi” den kontrolá diabétis serka mucha i adulto hóben.

Ta hopi bon pa miembronan di famia siña tokante diabétis, asta dor di tuma turno pa bai dòkter òf hospital huntu ku e pashènt. Dor ku nan sa dje malesa, nan por duna apoyo, rekonosé síntomanan importante i nan sa tambe kon pa reakshoná. Ted, kende su kasá tin diabétis Tipo 1 for di kuater aña di edat, ta bisa: “Mi sa ki ora Barbara su nivel di suku den sanger ta bahando demasiado. E ta keda ketu meimei di un kòmbersashon. E ta soda sinfin i ta rabia pòrnada. I e ta kuminsá reakshoná slo.”

Asina tambe, ora Catherine, kasá di Ken, ripará ku Ken ta bira blek i kuminsá sodá friu i ku su beis a kambia, e ta hasié un pregunta fásil di matemátika. Si Ken su kontesta indiká ku e ta konfundí, Catherine ta komprondé ku ta ora p’e kuminsá tuma desishon pa Ken i aktua lihé pa remediá e situashon. Tantu Ken komo Barbara ta masha kontentu ku nan kasánan ta bon informá, i nan ta stima nan i konfia nan plenamente. *

Miembronan di famia amoroso mester hasi esfuerso pa nan ta hendenan komprensivo, bondadoso i ku pasenshi—kualidatnan ku por yuda un persona malu enfrentá e desafionan di bida i por asta mehorá su salú. Karen su kasá a sigur’é ku e ta stim’é, i esaki a hasi un gran diferensia. Karen a relatá: “Nigel a bisa mi: ‘Hende mester kome kuminda i bebe awa pa keda na bida. Abo tambe tin mester di kuminda, awa, i un dósis chikitu di insulina.’ E palabranan bondadoso i tòg práktiko aki ta nèt loke mi tabatin mester.”

Famia i amigunan tambe mester komprondé ku segun ku e nivel di suku den sanger ta varia, diabétis por afektá un persona su beis. Un señora a yega di bisa: “Ora mi ta sinti mi deprimí dor ku mi suku a baha, mi ta bira masha ketu, krepchi, i mi ta rabia i sinti mi frustrá lihé. Despues mi ta sinti mi hopi malu pasobra mi no por kontrolá mi sintimentunan. Pero mi ta sinti mi mihó ora mi sa ku otronan ta komprondé e motibu di e sintimentunan aki, ku mi ta purba dominá.”

E persona diabétiko por trata su malesa ku éksito, foral si e tin koperashon di su amigunan i miembronan di famia. Prinsipionan bíbliko tambe por yuda. Pero kon?

[Nota]

^ par. 9 Komplikashonnan ta entre otro, malesa di kurason, atake selebral, nir ku no ta funshoná bon, mal sirkulashon den e adernan grandi i esnan di man ku pia, i daño na nervionan. Mal sirkulashon di sanger den e pianan por hiba na úlsera, ku den kasonan ekstremo por pone ku mester amputá e pia afektá. Tambe den mayoria kaso di adultonan ku a bira siegu, ta diabétis ta e problema.

^ par. 10 Spièrta! no ta apoyá ningun tipo di terapia spesífiko. Esnan ku ta sospechá ku nan tin diabétis mester konsultá ku un dòkter ku tin eksperensia den prevení i trata e malesa aki.

^ par. 12 Demasiado vèt na barika i stoma (kurpa forma di apel) ta parse di ta mas peligroso ku vèt na hep i bèl di pia (kurpa forma di pera).

^ par. 14 Hende ku ta huma ta pone nan mes den un situashon asta mas peligroso, pasobra nan humamentu ta hasi daño na nan kurason, na e sistema sirkulatorio i ta sera nan benanan. Segun un buki, 95 porshento di hende ku diabétis ku mester a amputá nan pia tabata hende ku ta huma.

^ par. 17 Algun di e personanan aki a ser yudá ku píldora. Esakinan ta entre otro, remedi ku ta stimulá e pánkreas pa produsí mas insulina, otronan ta pa baha e oumento di suku den sanger, i tambe esnan pa baha resistensia kontra insulina. (Por lo general no ta preskribí píldora na hende ku tin diabétis Tipo 1.) Aktualmente hende no por tuma insulina via di boka, pasobra bo stoma ta digerí e proteina aki promé ku e yega den bo sanger. Pero ni e terapia di insulina ni otro remedi ku bo ta tuma via boka no ta kita ku ehersisio i un bon dieta ta nesesario.

^ par. 27 Outoridatnan médiko ta rekomendá pa hende ku diabétis semper kana ku un karchi di identifikashon i un kadena òf armbant ku ta mustra ku nan ta diabétiko. Den un situashon krítiko esakinan por salba un bida. Pasobra hende por konfundí por ehèmpel síntomanan di suku abou, ku vários otro malesa òf asta kere ku e persona ta burachi.

[Kuadro/Plachi na página 6]

Un Malesa di Hende Yòn?

Diabétis ta “birando un malesa di hende yòn,” segun Dr. Arthur Rubenstein, un prominente spesialista di klir (endokrinólogo) i direktor di e Skol di Medisina Mount Sinai na New York. Por sierto, e edat promedio ku hende ta haña diabétis a kuminsá baha. Papiando di diabétis Tipo 2, Dr. Robin S. Goland, un eksperto di diabétis, a bisa: “Dies aña pasá nos tabata siña e studiantenan na skol di medisina ku bo no ta haña e malesa aki serka hende ku tin ménos ku 40 aña di edat. Awor nos ta ripará ku hende bou di 10 aña ta hañ’é.”

Dikon diabétis a oumentá serka hóbennan? Tin bes ta faktornan genétiko (di herensia) ta enbolbí. Pero peso i medio ambiente tambe ta hunga un ròl. Den e último dos dékadanan, e kantidat di mucha demasiado gordo a bira dòbel. Kiko ta e motibu? Segun Dr. William Dietz di e Sentro Merikano pa Kombatí i Prevení Enfermedat: “Den e último 20 añanan aki hende a hasi vários kambio den e manera ku nan ta kome i move. Entre otro, hende a kuminsá ta kome hopi mas pafó di kas; ta keda sin desayuná ku hopi mas frekuensia; ta bebe mas limonada i kome mas fast food; ménos [gemnastik] na skol; i nan a kita pousa for dje programa di skol.”

Unabes ku bo haña diabétis, bo no ta kura di dje kompletamente. P’esei, ta sabí pa sigui e konseho di un teenager ku tin diabétis, kende a bisa simplemente: “Keda leu for di junk food i keda den bon kondishon.”

[Kuadro/Plachi na página 8, 9]

E Ròl di Glukosa

Glukosa ta duna energia na e míles di miónes di sèlnan dje kurpa. Sin embargo, p’e drenta e sèlnan e tin mester di un “yabi.” I e yabi ta insulina, un kímiko ku e pánkreas ta produsí. Den kaso di diabétis Tipo 1, no tin insulina disponibel. Den kaso di Tipo 2, e kurpa ta traha insulina sí, pero por lo general e no ta sufisiente. * Ademas, e sèlnan no kier laga e insulina drenta. Den un kaso asina nan ta papia di resistensia kontra insulina. Den tur dos forma di diabétis bo ta haña e mesun resultado: sèlnan ku hamber i un nivel peligroso di suku den sanger.

Den kaso di diabétis Tipo 1, un persona su mekanismo defensivo ta ataká e sèlnan beta den e pánkreas ku ta produsí insulina. P’esei, diabétis Tipo 1 ta un malesa ku antikurpa di e persona mes ta kousa i hopi bes nan ta yam’é reakshon outo-defensivo di inmunidat. Faktornan ku por kousa un reakshon di imunidat por ta entre otro, vírus, kímikonan venenoso i sierto remedinan. Faktornan genétiko (herensia) tambe por hunga un ròl den esaki, pasobra tin sierto famianan den kua hopi bes bo ta haña diabétis Tipo 1. E ta un malesa mas komun serka hende di rasa blanku.

Den kaso di diabétis Tipo 2, e faktor genétiko ta hunga un papel asta mas fuerte, pero e ta mas komun serka hende koló skur. Aborígennan oustraliano i indjannan merikano ta esnan mas afektá, i e últimonan ei tin e porsentahe mas haltu na mundu di diabétis Tipo 2. Sientífikonan ta investigando kiko ta e relashon entre genétika i demasiado gordura, i tambe e manera ku demasiado vèt ta parse di promové resistensia kontra insulina serka hende ku di famia tin chèns di haña e resistensia ei. * Distinto for di diabétis Tipo 1, bo ta haña Tipo 2 prinsipalmente serka hende riba 40 aña di edat.

[Nota]

^ par. 45 Rònt di 90 porshento di hende ku tin diabétis, tin e Tipo 2. Ántes nan tabata referí na esaki komo diabétis no-dependiente di insulina òf diabétis di adulto. Sin embargo, e deskripshonnan aki no ta eksakto pasobra te ku 40 porshento di hende ku tin diabétis Tipo 2 tin mester di insulina. Ademas, tin un kantidat alarmante di mucha yòn—algun ku no ta ni teenager ainda—ku ta ser diagnostiká ku diabétis Tipo 2.

^ par. 47 Por lo general un persona ta ser konsiderá demasiado gordo ora ku su peso ta 20 porshento òf mas di loke ta e peso ideal p’e.

[Plachi]

Molekül di glukosa

[Rekonosementu]

Kortesia di: Pacific Northwest National Laboratory

[Kuadro na página 9]

E Ròl di Pánkreas

Pánkreas, e órgano tamaño di un bakoba, ta keda tras di e stoma. Segun e buki The Unofficial Guide to Living With Diabetes (E Guia No-Ofisial pa Biba ku Diabétis): “Un pánkreas salú ta efektuá un trabou kontinuo i maravioso pa mantené e nivel di suku den sanger balansá i stabil. E ta hasi esaki dor di produsí e kantidat di insulina ku ta sufisiente pa akapará e subida i bahada di glukosa den sanger durante henter dia.” Ta e sèlnan beta den e pánkreas ta produsí e hormona insulina.

Ora ku e sèlnan beta no produsí sufisiente insulina, glukosa ta akumulá den sanger i kousa hiperglisemia. Lo kontrario di esaki, esta un nivel di suku abou den sanger, ta ser yamá hipoglisemia. Igra tambe ta yuda e pánkreas manehá e nivelnan di suku den sanger dor ku e ta warda e suku ku ta di mas, den un forma ku nan ta yama glikogen. Ora ku e pánkreas duna señal ku e tin mester di glukosa, e igra ta kambia e glikogen atrobe den glukosa pa e kurpa por us’é.

[Kuadro/Plachi na página 9]

E Ròl di Suku

Por lo general tin un malkomprondementu di ku si bo kome hopi suku bo ta haña diabétis. Evidensia médiko ta mustra ku personanan ku ta kore riesgo di haña diabétis debí na herensia tin mas chèns di haña e malesa si nan bira muchu gordo, sin importá kuantu suku nan ta usa. Sin embargo, nos tin ku bisa sí ku komementu di demasiado suku no ta salú pasobra kasi e no tin balor nutritivo i e por hasi hende muchu gordo.

Un otro malkomprondementu ta ku hende ku diabétis tin un deseo ápnòrmal pa kome kos di suku. Sin embargo, realidat ta ku nan tin e mesun deseo pa kos di suku ku mayoria otro hende. Ora bo no tene diabétis bou di kontròl, e por duna bo hamber, pero no nesesariamente pa suku. Hende ku diabétis por kome kos di suku, pero nan tin ku konsiderá e kantidat ku nan ta usa den kuadro di nan dieta kompletu.

Estudionan resien a mustra ku un sistema di kome hopi fruktosa (suku derivá for di fruta i berdura) por pone ku e kurpa ta bira resistente kontra insulina i asta el a kousa diabétis serka bestia, sin importá nan peso.

[Diagramnan/Plachinan na página 8, 9]

Diabétis Simpel Spliká

PÁNKREAS

Un Persona Salú

Despues di un kuminda, e pánkreas ta reakshoná riba e oumento di glukosa den sanger dor di produsí e kantidat apropiá di insulin

Molekülnan di insulina ta pega na e reseptornan di sèlnan di múskulo i otro sèlnan. I esaki kuminsá un proseso—manera un yabi ku ta habri porta—pa laga e molekülnan di insulina drenta e sèlnan

Sèlnan di múskulo ta apsorbé i kima glukosa. Asina e nivel di glukosa den sanger ta bira normal atrobe

Diabétis Tipo 1

E mekanismo di defensa ta ataká e sèlnan beta den e pánkreas ku ta produsí insulina. Esei ta pone ku e pánkreas no por produsí insulina

Sin yudansa di insulina, e molekülnan di glukosa no por drenta e sèlnan

Diabétis Tipo 2

Den mayoria kaso e pánkreas ta produsí un kantidat limitá di insulina

Si e reseptornan no ta reakshoná bon riba e insulina, nan no ta habri e portanan ku ta nesesario pa apsorbé glukosa for di sanger

Glokosa ta akumulá den sanger i ta stroba prosesonan i ta daña e adernan

[Diagram]

(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikashon)

Sèl

Reseptor

Porta

Insulina

Núkleo

Glukosa

[Diagram]

(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikashon)

ADER

Sèl di sanger kòrá

Glukosa

[Rekonosementu]

Hòmber:The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Plachi na página 7]

Un sistema di kome apropiá ta masha importante pa hende diabétiko

[Plachinan na página 10]

Hende diabétiko por disfrutá di aktividatnan normal di bida